Tài liệu So sánh nhân vật người chinh phục trong chinh phụ ngâm và người cung nữ trong cung oán ngâm khúc (kl06753)

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ****** LÊ THỊ LỤA SO SÁNH NHÂN VẬT NGƢỜI CHINH PHỤ TRONG CHINH PHỤ NGÂM KHÚC VÀ NGƢỜI CUNG NỮ TRONG CUNG OÁN NGÂM KHÚC KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam HÀ NỘI - 2014 TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ****** LÊ THỊ LỤA SO SÁNH NHÂN VẬT NGƢỜI CHINH PHỤ TRONG CHINH PHỤ NGÂM KHÚC VÀ NGƢỜI CUNG NỮ TRONG CUNG OÁN NGÂM KHÚC KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Ngƣời hƣớng dẫn khoa học THS. AN THỊ THÚY HÀ NỘI - 2014 Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n LỜI CẢM ƠN Tác giả khóa luận xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc của mình tới cô giáo, Th.s An Thị Thúy, ngƣời đã tận tình chỉ bảo, hƣớng dẫn trong suốt quá trình nghiên cứu. Đồng thời, tác giả cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong tổ Văn học Việt Nam, khoa Ngữ Văn trƣờng Đại học sƣ phạm Hà Nội 2 đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ để khóa luận đƣợc hoàn thành. Hà Nội, tháng 5/2014 Tác giả khóa luận Lê Thị Lụa Lª ThÞ Lôa Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan kết quả nghiên cứu trong khóa luận không sao chép và trùng lặp với kết quả của những công trình nghiên cứu đã công bố trƣớc đó. Nếu sai, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, tháng 05/2014 Tác giả khóa luận Lê Thị Lụa Lª ThÞ Lôa Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2 3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 3 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................. 3 5. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 4 6. Bố cục khóa luận ........................................................................................... 4 NỘI DUNG CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG .................................................... 6 1.1. Những vấn đề chung về tác giả - tác phẩm ............................................... 6 1.1.1. Tác giả - tác phẩm “Chinh phụ ngâm khúc” ............................................... 6 1.1.2. Tác phẩm “Cung oán ngâm khúc” ............................................................. 11 1.2. Khái quát về hình tượng người phụ nữ trong văn học trước thế kỉ XIX . 15 1.2.1. Hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong văn học dân gian..................................... 15 1.2.2. Hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong văn học trung đại .................................... 17 CHƢƠNG 2. NHÂN VẬT NGƢỜI CHINH PHỤ TRONG “CHINH PHỤ NGÂM KHÚC” VÀ CUNG NỮ TRONG “CUNG OÁN NGÂM KHÚC” TỪ CÁI NHÌN SO SÁNH ............................................................................. 24 2.1. Người chinh phụ trong Chinh phụ ngâm khúc và người cung nữ trong Cung oán ngâm khúc - những điểm tương đồng............................................. 25 2.1.1. Đề cao vẻ đẹp của ngƣời phụ nữ ................................................................. 25 2.1.2. Đời sống nội tâm .......................................................................................... 30 2.2. Người chinh phụ trong Chinh phụ ngâm khúc và người cung nữ trong Cung oán ngâm khúc - những điểm khác biệt. ............................................... 39 2.2.1. Ƣớc mơ, khát vọng của ngƣời chinh phụ và ngƣời cung nữ ..................... 39 2.2.2. Sự phi cá tính của ngƣời chinh phụ - cá tính của ngƣời cung nữ ............. 42 Lª ThÞ Lôa Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n 2.2.3. Sự đơn nghĩa trong hình tƣợng ngƣời chinh phụ - sự phân thân của tác giả trong hình tƣợng ngƣời cung nữ ............................................................................ 50 KẾT LUẬN .................................................................................................... 54 TÀI LIỆU THAM KHẢO Lª ThÞ Lôa Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong lịch sử phát triển của văn học trung đại Việt Nam, giai đoạn từ thế kỉ XVIII - nửa đầu thế kỉ XIX được xem là đỉnh cao của trào lưu nhân đạo chủ nghĩa bởi nó quan tâm đặc biệt tới tiếng nói cá nhân với những khát khao hạnh phúc chính đáng, mãnh liệt. Trước kiệt tác Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du, Chinh phụ ngâm khúc của Đặng Trần Côn và Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều được xem là hai khúc ngâm tiêu biểu của thể ngâm khúc cũng đã ra đời như là một thành tựu của trào lưu đó. Thực tế đã có rất nhiều tài liệu và công trình khoa học nghiên cứu về hai tác phẩm văn học này song hầu hết những công trình mới chỉ nghiên cứu về từng tác phẩm này một cách riêng lẻ. Trong khi hai tác phẩm trên thực tế có những sự tương đồng và những khác biệt nhất định. Nếu đặt cả hai trong tương quan so sánh, nhất là so sánh hình tượng nhân vật trung tâm trong tác phẩm ta sẽ thấy được những điểm giống nhau làm nên đặc trưng của thể loại ngâm khúc và cả những điểm riêng biệt làm nên sự đặc sắc của từng tác phẩm. Trong chương trình giáo dục hiện nay, khúc ngâm có mặt trong chương trình giảng dạy ở bậc phổ thông trung học, cao đẳng và đại học. Việc lựa chọn nghiên cứu đề tài có ý nghĩa thiết thực giúp tác giả khóa luận tìm hiểu sâu sắc hơn về những tác phẩm văn học trung đại tiêu biểu, phục vụ tốt hơn cho công tác giảng dạy sau này. Xuất phát từ tất cả những lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài “So sánh nhân vật người chinh phụ trong Chinh phụ ngâm khúc và người cung nữ trong Cung oán ngâm khúc” để đi sâu nghiên cứu, phần nào thấy được những điểm giống và khác nhau trong hai hình tượng nghệ thuật của hai tác phẩm, cũng là một cách để củng cố kiến thức của bản thân và bước đầu tập làm công tác nghiên cứu khoa học. Lª ThÞ Lôa 1 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n 2. Lịch sử vấn đề Hình tượng nhân vật người chinh phụ và người cung nữ đã được nhiều nhà nghiên cứu tìm hiểu khá kĩ lưỡng. Tuy nhiên chúng tôi nhận thấy tất cả các ý kiến đánh giá đó chỉ nghiêng về những phác họa mang tính phổ quát. Về hình tượng người chinh phụ trong Chinh phụ ngâm khúc, công trình “Giảng văn Chinh phụ ngâm” của Giáo sư Đặng Thai Mai được xem là tiêu biểu. Sau khi phân tích những đoạn, câu tiêu biểu trong Chinh phụ ngâm khúc, giáo sư đã nhận định về ý nghĩa tố cáo chiến tranh, đồng tình với khát vọng hạnh phúc của con người, đồng thời chỉ ra sự mờ nhạt cá tính của người chinh phụ. Từ góc độ Mác - xít, công trình khảo thích của Lai Ngọc Cang “Chinh phụ ngâm: khảo thích và giới thiệu” cũng phân tích hình tượng người chinh phụ để từ đó rút ra ý nghĩa phản chiến của hình tượng này. Trong cuốn “Văn học trung đại Việt Nam” (tập 2) do Giáo sư Nguyễn Đăng Na chủ biên cũng đã dành toàn bộ một chương để phân tích Chinh phụ ngâm khúc, từ đó chỉ ra các đặc sắc tiêu biểu của tác phẩm về nội dung, nghệ thuật, đồng thời cũng không quên chỉ ra mặt hạn chế trong hình tượng nhân vật chinh phụ, đó là một nhân vật phi cá tính với những cảm xúc, suy nghĩ chung chung, mơ hồ. Người cung nữ trong Cung oán ngâm khúc cũng nhận được nhiều ý kiến đánh giá. Trước hết là về vấn đề con người cá nhân, Nguyễn Lộc cho rằng tác phẩm đã góp thêm một tiếng nói tố cáo, lên án xã hội bất công tàn bạo, đồng thời cũng góp thêm một tiếng nói mạnh mẽ đòi cho con người có quyền được yêu, được hưởng cuộc sống ái ân. Vẫn tiếp tục hướng nghiên cứu đó, Giáo sư Trần Đình Sử trong “Mấy vấn đề thi pháp của văn học trung đại”viết: “Giờ đây, con ngƣời trần tục, nhục cảm đã xuất hiện trong thơ để khẳng định nhu cầu sống tự nhiên…Cả khúc ngâm của Nguyễn Gia Thiều đầy ắp khát vọng về cuộc sống vật chất, nhục cảm”[16,tr.220].Về hình tượng tác giả - một hình tượng được xem là sóng đôi với người cung nữ trong tác phẩm, tác giả Phạm Luận trong công trình nghiên cứu “Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII Lª ThÞ Lôa 2 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n nửa đầu thế kỉ XIX” đã chú ý đến vấn đề quan niệm nhân sinh mang màu sắc bi quan yếm thế của tác giả gửi gắm trong lời người cung nữ. Nhà nghiên cứu Đặng Thanh Lê đã khái quát đó là “hiện tƣợng phân thân giữa tác giả và nhân vật trữ tình”. Đáng chú ý hơn cả là ý kiến của tác giả Trần Thị Băng Thanh trong sách “Ngƣời mẹ và phái đẹp” khi phân tích về số phận bi đát của người cung nữ bị thất sủng đã khái quát lên :“Có lẽ, không một ngƣời đàn bà nào trắng tay đến nhƣ nàng cung nữ của Nguyễn Gia Thiều”. Nhìn chung, tất cả các công trình nghiên cứu về hình tượng nhân vật người chinh phụ và người cung nữ đều đã nghiên cứu về những đặc sắc tiêu biểu của từng nhân vật, tuy nhiên mới chỉ tiếp cận ở góc độ riêng lẻ, chưa có công trình nghiên cứu nào đặt hai hình tượng đó trong tương quan so sánh. Từ đó, chúng tôi nhận thấy đề tài “So sánh hình tượng người chinh phụ trong Chinh phụ ngâm khúc và người cung nữ trong Cung oán ngâm khúc” là một đề tài còn có những địa dư và có thể mở ra nhiều hướng nghiên cứu cho người yêu văn học, dựa trên những định hướng quý báu của các công trình kể trên. 3. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi hướng đến những mục đích sau: - Thấy được vị trí và ý nghĩa của hai tác phẩm trong văn học trung đại nói riêng và trong văn học Việt Nam nói chung. - Tìm hiểu hình tượng nhân vật trữ tình trong mỗi khúc ngâm. - Rút ra những điểm giống và khác nhau của hai hình tượng nhân vật trữ tình, cụ thể là của người cung nữ và của người chinh phụ để qua đó thấy được những đặc trưng chung của thể loại ngâm khúc và những đặc sắc riêng của từng tác phẩm. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Khóa luận tập trung phân tích hai tác phẩm Chinh phụ ngâm khúc và Cung oán ngâm khúc, trong đó lấy đối tượng trung tâm là hình tượng nhân vật người chinh phụ và người cung nữ dưới cái nhìn so sánh. Lª ThÞ Lôa 3 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n Chúng tôi sử dụng cuốn Chinh phụ ngâm khúc do Lai Ngọc Cang chú thích và giới thiệu, Nxb Văn hóa thông tin, năm 2002 và bản Cung oán ngâm khúc do Nguyễn Lộc khảo đính và giới thiệu, Nxb Hà Nội năm 1986, đồng thời đối chiếu với cuốn Những khúc ngâm chọn lọc, tập 1 (Chinh phụ ngâm khúc và Cung oán ngâm khúc) do Lương Văn Đang, Nguyễn Thạch Giang và Nguyễn Lộc giới thiệu, biên khảo, chú giải, Nxb Đại học và Trung học chuyên nghiệp, năm 1987. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Trong phạm vi khóa luận này, chúng tôi chỉ đi sâu vào nghiên cứu hình tượng nhân vật người chinh phụ và người cung nữ trong hai tác phẩm và chủ yếu trên phương diện nội dung. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Quá trình thực hiện đề tài, người viết sử dụng một số phương pháp, thao tác chính là: Phương pháp thống kê - phân loại Phương pháp so sánh - đối chiếu Chúng tôi không tuyệt đối hóa bất kì một phương pháp nào. Khi cần thiết, tác giả sẽ sử dụng kết hợp các phương pháp để công việc nghiên cứu đạt hiệu quả cao nhất. 6. Bố cục khóa luận Nhằm giải quyết vấn đề “So sánh nhân vật người chinh phụ trong Chinh phụ ngâm khúc và người cung nữ trong Cung oán ngâm khúc”, nội dung khóa luận ngoài các phần mở đầu, mục lục, kết luận và tài liệu tham khảo sẽ được chia thành 2 chương: Chƣơng 1: Những vấn đề chung Chương này tập trung giải quyết những vấn đề về tác giả - tác phẩm và đôi điều khái quát về hình ảnh người phụ nữ trong văn học trung đại nói chung, từ đó làm căn cứ để đi vào phân tích và so sánh trong chương 2. Lª ThÞ Lôa 4 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n Chƣơng 2: Nhân vật ngƣời chinh phụ trong “Chinh phụ ngâm khúc” và ngƣời cung nữ trong “Cung oán ngâm khúc” từ cái nhìn so sánh. Chương 2 là phần trọng tâm của khóa luận, sẽ đi vào việc chỉ ra những điểm tương đồng và những điểm khác biệt, từ đó làm căn cứ rút ra những kết luận cần thiết để sáng tỏ việc so sánh. Lª ThÞ Lôa 5 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n NỘI DUNG CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Những vấn đề chung về tác giả - tác phẩm 1.1.1. Tác giả - tác phẩm “Chinh phụ ngâm khúc” 1.1.1.1. Tác giả Đặng Trần Côn Đặng Trần Côn là tác giả nguyên văn chữ Hán của Chinh phụ ngâm khúc, ông quê ở làng Nhân Mục (thường gọi là làng Mọc), huyện Thanh Trì, ngoại thành Hà Nội. Hiện năm sinh năm mất chưa rõ, nhưng một số tài liệu ghi chép lại rằng ông sống vào nửa đầu thế kỉ XVIII (thời vua Lê Dụ Tông và chúa Uy Vương Trịnh Giang) sinh vào khoảng những năm 1710 - 1720, mất năm 1748, thọ chưa đầy 50 tuổi. Tiên sinh Đặng Trần Côn là một người thông minh hiếu học, từ nhỏ đã nổi danh “trong khoảng trường ốc, tiếng lừng thiên hạ”. Nhưng ông lại thích rượu, thích thơ, tính tình phóng khoáng, “đuềnh đoàng không buộc” nên suốt khoảng thời gian làm quan ông chỉ giữ những chức vụ thấp. Đầu tiên là chức Huấn đạo trường phủ, rồi Tri huyện Thanh Oai, sau đó làm Ngự sử đài chiếu khán đến khi qua đời. Đây là một con người thực tài, rất giỏi chữ Hán nên chủ yếu sáng tác bằng chữ Hán. Chinh phụ ngâm khúc ra đời đã gây một tiếng vang lớn trong giới nho sĩ đương thời. Ngoài ra, tiên sinh cũng để lại một số lượng lớn các tác phẩm. Về thơ, có tám bài vịnh cảnh Tiêu Tương (Tiêu Tƣơng bát cảnh). Về văn xuôi có Tục truyền kì gồm các truyện: Bích câu kì ngộ (cuộc gặp gỡ kì lạ ở Bích Câu); Tùng bách thuyết thoại (Kể chuyện tùng bách); Long hổ đấu kì (Rồng và hổ đấu phép lạ); Khuyển miêu đối thoại (Chó mèo nói chuyện). Ngoài ra, ông còn nổi tiếng với một số bài phú như: Trƣơng hàn tƣ thuần lô (Trương Hàn nhớ rau thuần cá vược); Trƣơng Lƣơng bố y (Trương Lương áo vải); Khấu môn thanh (Tiếng gõ cửa). Lª ThÞ Lôa 6 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n Khuynh hướng chung trong thơ văn ông là đi sâu vào tình cảm, nỗi lòng trắc ẩn sâu kín của con người, nhất là người phụ nữ. 1.1.1.2. Dịch giả Đoàn Thị Điểm Tác phẩm Chinh phụ ngâm khúc ra đời giữa thời đại văn học chữ Nôm đang nở rộ cho nên nhiều cây bút đã thử sức trong việc diễn Nôm Chinh phụ ngâm khúc. Có khá nhiều ý kiến tranh cãi về vấn đề ai là tác giả của bản Nôm hiện hành nhưng đa số các ý kiến cho rằng dịch phẩm này của nữ sĩ Đoàn Thị Điểm, người cùng thời với Đặng Trần Côn. Đoàn Thị Điểm hiệu là Hồng Hà nữ sĩ, tổ tiên xưa kia vốn dòng họ Lê sau vì tao loạn bỏ trốn nên chuyển sang họ Đoàn. Đoàn Thị Điểm sinh năm 1705, quê làng Hiến Phạm - Văn Giang - Kinh Bắc, nay là huyện Yên Mĩ Hưng Yên. Bà sinh ra trong một gia đình có truyền thống nho sĩ. Cha và anh của bà đều là những người tài năng đức độ hơn người, thông minh vượt trội. Bản thân Đoàn Thị Điểm là người phụ nữ chuẩn mực của xã hội phong kiến: tài sắc vẹn toàn, kiều lệ, lời nói văn hoa, sự làm lễ độ, thùy mị đoan trang. Nhưng cuộc đời của bà gặp không ít những trớ trêu, trở ngại. Năm 16 tuổi, vì có tài sắc và đức hạnh, bà được thượng thư Lê Anh Tuấn nhận làm con nuôi, định tiến cử vào cung làm cung phi. Nhưng bà đã từ chối vì không muốn chôn vùi tuổi xuân nơi cung vua phủ chúa. Bà về quê sống cùng gia đình, khi anh mất, bà tần tảo gánh vác công việc gia đình cùng chị dâu. Năm 1735, Đoàn Thị Điểm nhận lời vào cung dạy học. Nhưng đó vẫn chưa thực sự là công việc lí tưởng bà mong muốn. Lí tưởng của bà là mở trường dạy học, bồi dưỡng nhân tài, phát triển đất nước. Vài năm sau, để thỏa nguyện ước của mình, bà đã xin ra khỏi cung, cùng gia đình về sống ở Chương Dương mở trường dạy học tại đó. Học trò theo học bà khá đông. Mãi đến năm 1742, khi đã 37 tuổi, bà mới nhận lời làm vợ kế tiến sĩ Nguyễn Kiều - một người đàn ông tài năng đức độ xứng đáng với Đoàn Thị Điểm. Cuộc hôn nhân hạnh phúc chưa đầy tháng thì Lª ThÞ Lôa 7 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n Nguyễn Kiều phải đi xứ Trung Quốc. Ba năm đằng đẵng chờ chồng có lẽ là khoảng thời gian mà bà đã diễn Nôm Chinh phụ ngâm khúc. Rồi đến năm 1745, khi chồng bà về nước, vợ chồng sum họp được ba năm thì Nguyễn Kiều được phân vào Nghệ An công tác. Trên đường theo chồng vào nhậm chức, bà đột ngột bị cảm và mất ngày 11 tháng 9 năm 1748. Tới nay, người ta vẫn không khỏi khâm phục nữ sĩ qua một số các tác phẩm nổi tiếng của bà như: Chinh phụ ngâm khúc (diễn Nôm); Truyền kì tân phả (Hán văn). Chồng bà là Nguyễn Kiều cũng từng phải thán phục: “Tài năng nƣơng tử xƣa nay hiếm”. Bản dịch Chinh phụ ngâm khúc được đánh giá rất cao. Cho nên có ý kiến đã cho rằng: “Những câu thơ đẹp vào bậc nhất trong thơ Việt Nam đều phải đƣợc viết từ ngòi bút của ngƣời phụ nữ tài hoa lỗi lạc này”. 1.1.1.3. Tác phẩm “Chinh phụ ngâm khúc” Ra đời vào nửa đầu thế kỉ XVIII, tác phẩm thơ Nôm trường thiên Chinh phụ ngâm khúc được diễn văn từ nguyên tác Hán văn của Đặng Trần Côn được xem là một trong những kiệt tác hàng đầu của văn học cổ điển Việt Nam, bên cạnh Cung oán ngâm khúc - Nguyễn Gia Thiều, Truyện Kiều - Nguyễn Du, thơ Nôm - Hồ Xuân Hương. Đã qua hơn hai thế kỉ nay, Chinh phụ ngâm khúc luôn giữ nguyên giá trị của một viên ngọc thi ca sáng ngời, một thi phẩm làm vẻ vang cho xứ sở “vốn nổi tiếng thi thƣ” (lời Nguyễn Trãi). Hoàn cảnh sáng tác: Đây là sản phẩm tinh thần của một thời đại nhất định. Phan Huy Chú trong “Lịch triều hiến chương loại chí” đã viết: “ Chinh phụ ngâm, một quyển do hương cống Đặng Trần Côn soạn, nhân đầu đời Cảnh Hưng, việc binh đao nổi dậy, người chinh thú phải lìa nhà, ông cảm thời thế mà làm ra”. Có thể nói rằng, đây là thời kì diễn ra các cuộc nội chiến tàn khốc giữa các tập đoàn phong kiến cát cứ Lê - Mạc - Trịnh - Nguyễn và giữa những chính quyền này với các cuộc khởi nghĩa của nông dân. Lê - Trịnh với Lª ThÞ Lôa 8 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n nhà Mạc phân tranh hơn nửa thế kỉ, Trịnh - Nguyễn phân tranh nhau khoảng 45 năm với 7 lần đụng độ đã gây nên cảnh thành xương sông máu, làm kiệt quệ nhân tài, vật lực của đất nước, khiến nhân dân điêu đứng lầm than, Bắc Nam phân kì mất hơn 160 năm trời. Chính hoàn cảnh đó đã khiến cho hàng vạn gia đình phải tan tác chia li, gây nên những số phận bi thảm của bao chinh phu, chinh phụ. Cả một dân tộc “bị thương” đã gây nên mối oán hận thấu trời, một “khối sầu vô tận”: Xanh kia thăm thẳm từng trên, Vì ai gây dựng nên nông nỗi này. Đặng Trần Côn đã cảm nhận sâu sắc nỗi oán hận ấy của dân tộc, ông đã vạch trần tấn bi kịch lịch sử của thời đại bằng một áng văn chương điêu luyện, bác học làm cơ sở cho 1 áng văn diễn Nôm kiệt tác sau đó. Cấu tạo tác phẩm: Theo Phan Huy Chú và một số nhà nghiên cứu khác, Đặng Trần Côn sáng tác Chinh phụ ngâm khúc vào khoảng những năm 1740 - 1742, và họ dựa vào cuộc đời của diễn giả Đoàn Thị Điểm để đoán định rằng tác phẩm được diễn Nôm vào khoảng những năm 1742 - 1745. Chinh phụ ngâm khúc theo nguyên văn chữ Hán của Đặng Trần Côn gồm 476 câu, được viết theo thể trường đoản cú (câu thơ dài ngắn không đều nhau), đến bản diễn Nôm của Đoàn Thị Điểm thì chỉ còn 412 câu và được viết theo thể thơ song thất lục bát. Tuy có sự chênh lệch nhưng được sự hỗ trợ của ngôn ngữ và thể thơ truyền thống của dân tộc, bài diễn ca đã loại bỏ được vẻ cầu kì, lại phô diễn thành công tứ thơ của nguyên tác trong một thể thơ dân tộc nhịp nhàng, uyển chuyển, giàu âm thanh, tiết tấu. Cũng nhờ thế, tác phẩm góp phần làm cho bộ mặt văn học cuối thế kỉ XVIII đầu thế kỉ XIX thêm đa dạng phong phú thấm nhuần tư tưởng nhân đạo sâu sắc và mang đậm hơi thở của thời đại. Lª ThÞ Lôa 9 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n Về giá trị nội dung: Khúc ngâm diễn tả tình cảnh một đôi vợ chồng trẻ đang sống yên ấm hạnh phúc thì chiến tranh bùng nổ, người chồng phải ra trận biền biệt không về, người vợ ở nhà mòn mỏi ngóng trông. Mở đầu tác phẩm là lời than, trong suốt tác phẩm cũng là một lời than kéo dài, kết thúc tác phẩm, lời than ấy vẫn còn ám ảnh dai dẳng khôn nguôi. Giáo sư Đặng Thai Mai đã gọi Chinh phụ ngâm khúc là “một tâm trạng ngƣng đọng lại trên một khối sầu”. Thông qua tâm trạng của người chinh phụ nhớ chồng, lo lắng bồn chồn không yên cho tính mạng người chồng, tác phẩm là tiếng nói tố cáo chiến tranh phi nghĩa thống thiết, chân thành và mạnh mẽ của nhân dân, của thời đại. Mỗi điển cố, điển tích, mỗi tên đất, tên người đều đậm màu sắc tượng trưng giúp người đọc hình dung một cách rõ nét, cụ thể về thảm họa chiến tranh. Người ra chiến trận là đi vào cõi chết: Hồn sĩ tử ù ù gió thổi Mặt chinh phu trăng dõi dõi soi. Hình ảnh cuộc chiến chập chờn trong tác phẩm như bóng ma, âm hưởng chung của tác phẩm là chết chóc tàn lụi. Người ra trận tính mạng như sương treo đầu ngọn cỏ, kẻ ở nhà thì chết trong lòng về nỗi hạnh phúc lứa đôi không được thỏa. Từ giá trị hiện thực đó, ta nhận ra tiếng nói nhân đạo đồng tình mạnh mẽ với khát vọng sống hạnh phúc mãnh liệt của con người: Cho bõ lúc sầu xa cách nhớ, Gìn giữ nhau vui thủa thái bình. Ngâm nga mong gửi chữ tình Dƣờng này âu hẳn tài lành trƣợng phu. Chính nhờ xây dựng được hình tượng nhân vật trữ tình với khát vọng hạnh phúc cá nhân rất đỗi nhân bản mà tác phẩm đã vượt qua được sự sàng lọc của thời gian và sống mãi trong lòng độc giả. Lª ThÞ Lôa 10 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n Về giá trị nghệ thuật: Có thể nói rằng cả nguyên tác và bản dịch đều có những thành tựu nghệ thuật đặc biệt xuất sắc. Trong tác phẩm này, bút pháp ước lệ tượng trưng được nâng tầm khi Đặng Trần Côn chắt lọc từ kho tàng văn thơ chữ Hán cổ những câu phù hợp nhất với ý tứ của mình và dụng công sắp xếp thành những kết cấu hoàn chỉnh hợp lí như một sáng tạo mới mẻ. Trong Chinh phụ ngâm, dễ dàng nhận thấy tác giả đã sử dụng lối kết cấu đối xứng theo thời gian. Lấy hiện tại làm trung tâm, cảm xúc chủ đạo của khúc ngâm đã được làm nổi bật. Đó là một nỗi buồn vô cùng vô tận, buồn trong quá khứ, buồn ở hiện tại và tương lai vẫn là một màu vàng úa, ảm đạm, bi thiết. Thêm vào đó, nghệ thuật đối xứng trong từng câu thơ, từng cặp câu cũng là một sự hô ứng để câu thơ trở nên giàu nhạc tính góp phần đắc lực diễn tả tâm trạng triền miên bế tắc của nhân vật trữ tình. Ở phương diện thể thơ, trong bản dịch là thể trường đoản cú giàu nhạc tính, tiết tấu biến hóa sinh động. Đến bản dịch, dịch giả đã biết phát huy những ưu điểm vốn có của nguyên tác, gạn lọc cả thành tựu của những bản dịch trước đó, sử dụng thể thơ song thất lục bát, vươn tới một sáng tạo tài tình bằng ngôn ngữ trong sáng hiện đại, kết cấu thanh vận khéo léo, láy âm điệp chữ tinh tế đã gieo vào lòng người đọc một âm hưởng xao xuyến, vừa quen thuộc vừa đa dạng nhằm gây được hiệu quả thẩm mĩ tối đa. Cả nguyên tác và bản dịch, Chinh phụ ngâm khúc có thể được xem là một kiệt tác nghệ thuật. 1.1.2. Tác giả - tác phẩm “Cung oán ngâm khúc” 1.1.2.1. Tác giả Nguyễn Gia Thiều Nguyễn Gia Thiều sinh ngày 22 - 3 - 1741 ở làng Liễu Ngạn, tổng Liễu Lâm, phủ Thuận Thành, xứ Kinh Bắc trong một gia đình đại quý tộc dưới thời vua Lê chúa Trịnh. Cha Nguyễn Gia Thiều là Nguyễn Gia Ngô, một võ quan được phong tước hầu, tính tình phóng khoáng học rộng, văn hay. Mẹ Nguyễn Gia Thiều là Lª ThÞ Lôa 11 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n quận chúa Quỳnh Liên, con gái An Đô Vương Trịnh Cương. Nguyễn Gia Thiều gọi chúa Trịnh Doanh đang cầm quyền lúc bấy giờ là cậu ruột và là con cô con cậu với Trịnh Sâm, đồng thời là cháu ngoại của Trịnh Cương. Chính vì thuộc dòng giống tôn thất như thế nên ông được nuôi lớn trong một môi trường đầy đủ, sung túc. Từ lúc nhỏ đến khi trưởng thành, ông được sống trong gấm vóc giàu sang, thăng tiến thuận lợi: 5 tuổi được đem vào phủ chúa nuôi cho ăn học. Lớn lên được chúa tin dùng và liên tục thăng chức. 18 tuổi giữ chức Hiệu úy, 26 tuổi thăng chỉ huy Đồng tri, 30 tuổi thăng tổng binh Đồng tri. Thời gian này ông lập được một số công nên được phong tước hầu gọi là Ôn Như Hầu. Như vậy, tính đến năm 40 tuổi, Nguyễn Gia Thiều chủ yếu sống trong phủ chúa Trịnh. Dù rất hãnh tiến nhưng một mặt khác, Nguyễn Gia Thiều cũng lại có điều kiện để chứng kiến bộ mặt thối nát, bạo tàn của xã hội lúc bấy giờ. Đây là giai đoạn có nhiều biến động dữ dội của lịch sử, chứng tỏ sự sa đọa đến cùng cực của tập đoàn phong kiến thống trị đương thời. Ví dụ như việc Trịnh Cương lấn quyền vua Lê, Trịnh Giang giết Lê Duy Phương, giết cả đại thần Nguyễn Công Kháng, tham tụng Lê Anh Tuấn và Quý thích Trương Như, Trịnh Sâm giết em là Trịnh Đệ, rồi cả vì ham mê Đặng Thị Huệ mà phế con trưởng lập con thứ sinh ra bè đảng trong phủ chúa. Và còn cả nạn kiêu binh hoành hành. Năm 1786, Nguyễn Huệ kéo quân ra Bắc diệt Trịnh v.v. Rõ ràng, đó là một bộ máy cai trị đã mục ruỗng và chờ ngày sụp đổ. Bản thân Nguyễn Gia Thiều đã rất lấy làm hoang mang bi quan vì sự thực đó. Lại thêm việc ông bị thay đổi địa vị, suốt mấy chục năm làm quan trong phủ chúa, tuy có được thăng chức nhưng tự nhiên lại bị đẩy đến Hưng Hóa là một miền rừng núi xa xôi làm ông hết sức chán nản. Đến năm 1789, khi Nguyễn Huệ kéo quân ra Bắc đánh tan 20 vạn quân Thanh thì nhà Lê cũng chẳng còn, Lê Chiêu Thống bỏ chạy theo đám tàn quân của nhà Thanh sang Trung Quốc. Nguyễn Gia Thiều hoang mang. Ông Lª ThÞ Lôa 12 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n cũng không dám ra cộng tác với nhà Tây Sơn. Rõ ràng, mới ngày nào còn được sủng ái, nuông chiều thế mà bây giờ phải “giả điên, giả dại, uống rƣợu tiêu sầu để chờ ngày chết”. Tới ngày 22 - 6 - 1789, ông qua đời, thọ 58 tuổi. Như vậy, những hưng vong của tập đoàn phong kiến họ Trịnh kéo theo sự thăng trầm trong cuộc đời Nguyễn Gia Thiều. Nhiều năm ông sống trong tâm trạng nuối tiếc quá khứ, lo lắng hiện tại và tuyệt vọng khi nhìn về tương lai. Chính tâm trạng đó như là nguồn cảm hứng để ông viết Cung oán ngâm khúc với nhân vật trung tâm là người cung nữ có tâm trạng phần nào giống với tâm trạng của ông. Không chỉ giỏi trong sáng tác văn chương, Nguyễn Gia Thiều là một tài năng đa dạng, văn võ toàn tài. Ông không chỉ hiểu biết rộng về văn học, sử học, triết học mà ông còn tinh thông nhiều môn nghệ thuật như âm nhạc, hội họa, kiến trúc, trang trí với khá nhiều công trình lớn nhưng rất tiếc là chúng không còn lại đến ngày hôm nay. Sáng tác văn học của ông tập trung ở tập thơ chữ Hán Ôn Nhƣ thi tập với hàng ngàn bài thơ. Thơ Nôm hiện còn vài bài lẻ chép trong Tạp Kí của Lý Văn Phức. Tác phẩm chính của ông là Cung oán ngâm khúc, một trong những tác phẩm hay nhất sáng tác bằng chữ Nôm. Có thể khẳng định rằng Nguyễn Gia Thiều là một nhà thơ lớn, một con người tài hoa, danh nhân văn hóa của dân tộc. 1.1.2.2. Tác phẩm “Cung oán ngâm khúc” Không giống với Chinh phụ ngâm khúc là một tác phẩm viết bằng chữ Hán và được diễn Nôm rất thành công, Cung oán ngâm khúc là một tác phẩm được sáng tác trực tiếp bằng chữ Nôm. Cùng với Chinh phụ ngâm khúc, Cung oán ngâm khúc ra đời như một sự khẳng định vững chắc vị trí của thể loại ngâm khúc trong văn học giai đoạn này. Lª ThÞ Lôa 13 Líp: K36B - V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp §¹i häc Khoa Ng÷ V¨n Về hoàn cảnh sáng tác: Như trên đã trình bày về cuộc đời của tác giả Nguyễn Gia Thiều, ngay khi còn nhỏ, ông đã sống trong phủ chúa, chứng kiến mọi cảnh sinh hoạt xa hoa, và rất nhiều số phận con người trong đó có những người cung nữ bất hạnh bị bỏ rơi. Ngay tại nơi đô hội phồn hoa, ông vẫn thấu hiểu hết được những tâm tư của những người cung nữ đang mòn mỏi tuổi xuân bên cung vàng điện ngọc với tấm lòng nhân hậu, chan chứa yêu thương, đồng cảm. Từ nguồn cảm hứng đó, áng thơ kiệt xuất gồm 356 câu thơ song thất lục bát đã ra đời. Nội dung tác phẩm: “Cung oán” chỉ nỗi oán hận của những cung nữ ở trong cung cấm thuở xưa. Cung oán ngâm khúc là bài ca ai oán của một người cung nữ có tài sắc và phẩm hạnh, lúc đầu được vua yêu chuộng, ân ái hết sức nồng nàn thắm thiết nhưng hạnh phúc chẳng được bao lâu, nàng đã bị ruồng bỏ. Trong cô đơn, nàng xót thương cho thân phận mình và oán trách nhà vua phụ bạc. Nỗi chán chường lên đến tột đỉnh khi nàng khao khát mạnh mẽ: “Bực mình muốn đạp tiêu phòng mà ra” để trở về với cuộc sống cục mịch nhà quê ngày trước. Nhưng nàng vẫn bị giam cầm trong cung điện vàng son với nỗi buồn thảm oán hờn chất chứa. Cuối cùng vẫn là khao khát được nhà vua đoái hoài đến trong niềm tuyệt vọng vô cùng. Như vậy, Cung oán ngâm khúc là tiếng thét oán hờn của một trang nữ lưu đầy cá tính lên tiếng phẩn kháng chế độ cung nữ, chế độ phong kiến đã đối xử phũ phàng tàn ác với phẩm giá tốt đẹp, tình cảm trong sáng cao quý của người phụ nữ. Cung nữ bị biến thành nạn nhân bi thảm của những đặc quyền phong kiến ích kỉ vô nhân đạo, bị vua chúa biến thành đồ chơi để thỏa mãn thú tính hoang dâm của mình rồi ném đi không thương tiếc. Nguyễn Gia Thiều đã thấu hiểu và dồn nén tâm huyết viết nên một tác phẩm bất hủ, “đau đớn xé lòng” về cuộc đời nàng. Cung oán ngâm khúc vì thế chứa đựng một nội dung nhân đạo chủ nghĩa sâu sắc. Lª ThÞ Lôa 14 Líp: K36B - V¨n