Tài liệu Số phận tinh thần của con người trong tác phẩm của nam cao

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRẦN THỊ THANH TRÚC SỐ PHẬN TINH THẦN CỦA CON NGƯỜI TRONG TÁC PHẨM CỦA NAM CAO LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VĂN HỌC Mã số: 5. 04.01 Người hướng dẫn khoa học: GS.TSKH LÊ NGỌC TRÀ TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2004 LỜI CẢM ƠN Luận văn được thực hiện và hoàn thành tại Trường Đại Học Sư Phạm Tp. Hồ Chí Minh dưới sự hướng dẫn tận tình của GS.TSKH. Lê Ngọc Trà. Thầy không những hướng dẫn và truyền cho tôi những kinh nghiệm quí báu trong nghiên cứu khoa học mà còn động viên khuyến khích tôi vượt qua những khó khăn trở ngại trong chuyên môn. Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng, lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đến Thầy. Tôi xin chân thành cảm ơn quí Thầy Cô trong hội đồng đã dành thời gian đọc kỹ và đóng góp nhiều ý kiến quí báu cho bản luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám Hiệu Trường Đại học Sư Phạm Tp. HCM, Phòng Khoa học Công nghệ sau Đại Học, quí Thầy Cô Khoa Ngữ Văn đã nhiệt tình giảng dạy và tạo nhiều điều kiện thuận lợi giúp tôi hoàn thành tốt đẹp chương trình cao học và luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Trường Cao Đẳng Sư Phạm Bến Tre, gia đình và bạn bè gần xa đã động viên, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi nhất để tôi an tâm học tập và nghiên cứu. Tất cả những tình cảm và sự giúp đỡ hôm nay của quí Thầy Cô, bạn bè là động lực để tôi bước tiếp con đường nghiên cứu khoa học. MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. 3 MỤC LỤC ................................................................................................................... 4 DẪN NHẬP ................................................................................................................. 5 T 0 T 0 T 0 T 0 T 0 T 0 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................................... 5 T 0 T 0 2. Giới hạn của đề tài ....................................................................................................... 6 T 0 T 0 3. Lịch sử vấn đề ............................................................................................................... 6 T 0 T 0 4. Đóng góp của luận văn .............................................................................................. 16 T 0 T 0 5. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 17 T 0 T 0 6. Kết cấu của luận văn.................................................................................................. 17 T 0 T 0 CHƯƠNG 1: CON NGƯỜI VÀ THẾ GIỚI TINH THẦN TRONG SÁNG TÁC CỦA NAM CAO ....................................................................................................... 18 T 0 T 0 1.1. Cảnh sống tinh thần con người trong tác phẩm Nam Cao ................................. 18 T 0 T 0 1.1.1. Bản thân thế giới tinh thần của con người cũng là một hiện thực ..................... 18 T 0 T 0 1.1.2. Cái đói, miếng ăn là nỗi ám ảnh khôn cùng trong thế giới tinh thần con người 22 T 0 T 0 1.1.3. Thế giới tinh thần con người và nỗi đau âm ỉ bên trong ................................... 24 T 0 T 0 1.2. Thế giới tinh thần con người của các nhân vật trong tác phẩm Nam Cao. ....... 27 T 0 T 0 1.2.1. Thế giới tinh thần của người trí thức ................................................................. 27 T 0 T 0 1.2.2. Thế giới tinh thần của người nông dân .............................................................. 39 T 0 T 0 CHƯƠNG 2: VẤN ĐỀ SỐ PHẬN TINH THẦN TRONG TÁC PHẨM NAM CAO ........................................................................................................................... 49 T 0 T 0 2.1. Vấn đề số phận tinh thần của con người trong văn học ...................................... 49 T 0 T 0 2.1.1. Thế nào là số phận tinh thần của con người ...................................................... 49 T 0 T 0 2.1.2. Số phận tinh thần của con người trong văn học ................................................ 49 T 0 T 0 2.2. Số phận tình thần - những biểu hiện trong tác phẩm của Nam Cao ................. 51 T 0 T 0 2.2.1. Nam Cao khắc họa số phận tinh thần của con người ........................................ 51 T 0 T 0 2.2.2. Người trí thức - dấu hiệu về số phận tinh thần .................................................. 52 T 0 T 0 2.2.3. Người nông dân -ý thức về thân phận ............................................................... 69 T 0 T 0 CHƯƠNG 3: CHỦ NGHĨA HIỆN THỰC TÂM LÝ VÀ VẤN ĐỀ SỐ PHẬN TINH THẦN CỦA NHÂN VẬT ............................................................................. 81 T 0 T 0 3.1. Chủ nghĩa hiện thực tâm lý và việc mô tả quá trình thức tỉnh ý thức của nhân vật .................................................................................................................................... 81 T 0 T 0 3.2. Độc thoại nội tâm - một phương thức bộc lộ nỗi đau về số phận tinh thần ...... 90 T 0 T 0 KẾT LUẬN ............................................................................................................... 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 97 T 0 T 0 T 0 T 0 DẪN NHẬP 1. Lý do chọn đề tài So với các loại hình nghệ thuật khác, văn học nghệ thuật với đặc thù riêng của mình, quan tâm và thể hiện con người ở nhiều góc độ hơn, đụng chạm đến cuộc sống nhiều hơn. Nó là hoạt động đa dạng, đa chiều, nhiều màu sắc, nhiều tầng lớp, bao quát lẫn vĩ mô và vi mô, cả sự tỉnh táo và mê si. Văn học là nhân học hay văn học là câu chuyện về cuộc đời, về cõi nhân sinh là vậy. Văn học tìm tòi, khám phá những bí ẩn, những băn khoăn về cuộc đời, về con người để cho con người nghiền ngẫm. Muôn đời, con người và đời người vẫn là vấn đề văn học quan tâm hàng đầu. “Lịch sử văn học chính là lịch sử tâm hồn nhân loại. . . nhiệm vụ chủ yếu và lâu dài của văn học trong việc phản ánh hiện thực vẫn là mô tả một số phận con người, khắc họa các tính cách con người.” [64, 45]. Tuy nhiên, tương ứng với mỗi thời kỳ, mỗi giai đoạn văn học khác nhau vấn đề con người được đặt ra trong văn học cũng khác nhau. Nó tùy thuộc vào hoàn cảnh lịch sử xã hội cụ thể. Chẳng hạn như văn học Trung đại Việt Nam thường nghiêng về quan tâm vấn đề con người xã hội, con người cộng đồng. Còn văn học hiện đại Việt Nam lại có sự chuyển hướng sâu sắc, phần nào đã quan tâm đến con người cá nhân. Văn học Việt Nam giai đoạn 1930 -1945 đã miêu tả sâu sắc đời sống vật chất cũng như tinh thần của con người cá nhân, con người cụ thể. Một số nhà văn đã đi sâu vào khám phá thế giới nội tâm bí ẩn của con người. Cũng mổ xẻ đời sống nội tâm con người như các nhà văn cùng thời nhưng Nam Cao phản ánh một hiện tượng khác - ông đặc biệt băn khoăn về số phận tinh thần của con người. Nam Cao là một nhà văn lớn của dân tộc. Đó không phải chỉ là sự thừa nhận của giới nghiên cứu phê bình mà chính là do những trang viết của ông về số phận tinh thần của con người đã ám ảnh người đọc đông đảo qua hơn nửa thế kỷ. Mặc dù thời gian sáng tác không dài và số lượng tác phẩm không nhiều, không đồ sộ nhưng những sáng tác của Nam Cao là một hiện tượng văn học đặc biệt, thu hút sự chú ý của giới nghiên cứu văn học. Các nhà nghiên cứu đã khai thác, soi rọi các sáng tác của Nam Cao ở nhiều phương diện khác nhau, nhiều góc độ khác nhau và phát hiện ra ở những trang viết của ông những giá trị có ý nghĩa sâu sắc. Tuy nhiên chưa có một chuyên luận nào thật sự đi sâu khẳng định sự quan tâm đặc biệt về con người trong tác phẩm của Nam Cao: Số phận tinh thần của con người. 2. Giới hạn của đề tài 2.1. Tài liệu khảo sát So với đời người, sự nghiệp văn chương của Nam Cao rất ngắn và lại có những sáng tác bị thất lạc. Văn nghiệp Nam Cao để lại cho đời gói gọn trong trên dưới 1700 trang sách (Nam Cao toàn tập do Hà Minh Đức sưu tầm và giới thiệu, Nxb Văn học, 2002). Ngoài việc xem đối tượng nghiên cứu chính là những sáng tác của Nam Cao, chúng tôi đã tiếp cận, tiếp thu có chọn lọc những ý kiến, những nhận định, đánh giá quan trọng, có liên quan từ các thành tựu nghiên cứu, phê bình của các công trình đi trước. 2.2. Đối tượng nghiên cứu Với tên đề tài, đối tượng nghiên cứu của luận văn là: Số phận tinh thần của con người trong tác phẩm của Nam Cao. Luận văn này nhằm khẳng định thêm những đóng góp quý báu của Nam Cao cho quá trình đổi mới văn học nói riêng, cho nền văn học hiện đại Việt Nam nói chung. 3. Lịch sử vấn đề Nam Cao xuất hiện trên văn đàn muộn. Khi ông bước vào làng văn, các trào lưu văn học đã định hình và phát triển, những cây bút tên tuổi đã được khẳng định, có chỗ đứng vững vàng. Thoạt đầu, tài năng Nam Cao chưa được các nhà chuyên môn quan tâm. Nhưng đến thập niên 60 của thế kỷ XX trở đi, hầu hết các nhà nghiên cứu lớn đều đi vào khám phá thế giới tác phẩm của ông. Và họ đã phát hiện ra ở đó những giá trị sâu sắc và biết bao điều bất ngờ, đầy thú vị. Sáng tác của Nam Cao có dung lượng không lớn, không đồ sộ nhưng nó có một sức chứa, sức khái quát rất rộng. Nguyễn Đăng Mạnh đã nhận xét rất chính xác và tinh tế : “... Ở Nam Cao có hiện tượng đề tài hẹp mà tư tưởng rộng, chủ đề lớn.” [36, 205]. Trong phạm vi giới hạn của đề tài luận văn, chúng tôi chỉ trình bày những ý kiến nổi bật của các công trình nghiên cứu, phê bình quan trọng có liên quan đến vấn đề : Số phận tinh thần của con người trong tác phẩm của Nam Cao . 3.1. Những ý kiến liên quan đến vấn đề số phận tinh thần của con người trong tác phẩm của Nam Cao Thử sống trong văn Nam Cao là một bài viết ngắn nhưng Nguyễn Lương Ngọc đã đặt vấn đề trực tiếp về quan niệm con người trong tác phẩm của Nam Cao. Tác giả cho rằng: “Mối quan tâm tiêu biểu của anh là làm sao cho con người được gần người hơn. Theo tôi có hai mặt: - Mỗi con người vượt thắng phần con trong mình để đạt được tính người hài hoa trong con người. - Mỗi con người gần hơn với những người khác bằng sự cảm thông chia sẻ. . . Ở mặt thứ nhất, Nam Cao chọn con đường cực kỳ khó khăn, luôn dừng giữa tính nhân đạo và sự nhục mạ con người, phơi lên mặt giấy sự chao đảo tính người và tính vật.” [47, 251]. Nguyễn Lương Ngọc phát hiện ra nỗi ám ảnh trong những trang viết của Nam Cao là cuộc đấu tranh gay gắt giữa phần con và phần người trong một con người, con người phải sống làm sao cho xứng đáng là CON NGƯỜI. Và để cho con người không rơi vào trạng thái cô đơn, tuyệt vọng thì giữa con người với con người phải có mối giao cảm để cảm thông và chia sẻ cùng nhau. Cũng như đa số các nhà nghiên cứu khác, Nguyễn Lương Ngọc cũng nhấn mạnh Nam Cao không dừng lại ở việc miêu tả cái đói: “Anh viết nhiều về cái đói, nhưng cái đói của anh là đói người, trong sự giành giật của con.” [47, 253]. Tư tưởng sáng tác của Nam Cao ẩn đằng sau nỗi đói cơm rách áo được tác giả tóm gọn trong hai chữ "đói người". Trần Đình Sử cũng có nhiều bài viết xoay quanh tác phẩm của Nam Cao. Ông lật đi lật lại, cày xới những trang viết của Nam Cao ở nhiều góc độ, nhiều khía cạnh khác nhau. Tuy không đề cập đến số phận tinh thần của con người nhưng ông lại chỉ ra sự đớn đau, dằn vặt của lương tâm trước bi kịch tha hóa của cuộc đời. Bi kịch ấy không buông tha bất cứ một ai, một loại người nào: “Bi kịch của Hộ là bi kịch không lối thoát, như bi kịch của Chí Phèo, Lão Hạc, là bi kịch chết mòn - chết mòn những ước mơ lớn, chết mòn những tình cảm đẹp, những cử chỉ đẹp.” [59, 284]. Trước thực trạng khắc nghiệt của cuộc sống, con người đối thoại với chính mình bằng độc thoại để thấm thía thân phận của mình, để nhận ra cái xấu xa, đê hèn của mình mà tự thấy hổ thẹn, ray rứt. Họ cố gắng níu giữ lại những gì tốt đẹp, cố bám víu vào một cái gì đó để không đánh mất tất cả nhân cách, nhân tính của con người. Trong chuyên luận Mấy vấn đề trong quan niệm con người của văn học Việt Nam thế kỷ XX, Trần Đình Sử đã khẳng định: “. . .ý thức cá nhân làm cho chủ nghĩa hiện thực của Nam Cao đạt tới chủ nghĩa nhân đạo sâu sắc.” [58, 9]. Nghĩa là tác giả cho rằng "ý thức cá nhân" có vai trò rất quan trọng trong tác phẩm của Nam Cao. Hoàng Ngọc Hiến khi bàn về chủ nghĩa nhân văn của Nam Cao cũng có viết: : “. . . Cảm hứng nhân văn này được bộc lộ trong những day dứt của Thứ về cách sống và lẽ sống làm người.” [19, 36]. Tác giả cho rằng cảm hứng nhân văn là một trong những yếu tố tạo nên chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa nhân đạo sâu sắc trong sáng tác của Nam Cao. Trong lời giới thiệu Nam Cao toàn tập, Hà Minh Đức đã nhận xét hết sức sâu sắc: “Có lẽ chưa có ngòi bút nào lại biết khơi dậy và miêu tả đến đáy sự đau khổ của những kiếp người đang mất dần nhân tính và luôn khát khao được sống, được quyền làm người. . .” [1, 12, 13]. Nam Cao đã gửi gắm vào tác phẩm của mình nỗi khát khao được sống, được quyền làm người của những con người bất hạnh, sống khắc khoải, lay lắt ở ngoài ngưỡng cửa của thế giới con người. Và Hà Minh Đức cũng nhận thấy rằng quyền sống của con người được Nam Cao đặt ra không chỉ dừng lại ở những nhu cầu, đòi hỏi vật chất mà cái cốt yếu là đời sống tinh thần bên trong của con người. Con người phải được sống đúng nghĩa với ý nghĩa cao quý của CON NGƯỜI: “Cũng trên vấn đề quyền sống của con người Nam Cao đẩy sâu hơn vào phạm vi đời sống tinh thần, ..” [1,13]. Để vươn tới khát vọng được sống, đạt được ước nguyện, quyền làm người, con người trong tác phẩm Nam Cao không chỉ phải đối mặt với những khó khăn, thách thức của xã hội mà họ còn phải không ngừng đấu tranh, đối diện với chính mình để vượt qua những cái thú tính, cái bản năng luôn luôn lấn át nhân cách, nhân tính con người một cách rất khó khăn đến đau đớn, xót xa. “Ý thức tự phê phán của nhân vật thực chất là sự phê phán hoàn cảnh. Quá trình này diễn ra không quyết liệt bằng hành động, không nhằm thẳng vào những nhân vật phản diện mà hướng vào bên trong và cuộc đấu tranh với bản thân diễn ra da diết, xót xa đến đau đớn.” [16, 49]. Nỗi đau của cuộc sống con người được Nam Cao phơi bày ra trên trang giấy dường như với một thái độ rất lạnh lùng: “Có khi ngòi bút của Nam Cao như một con dao trích lạnh lùng lách sâu vào cơ thể bệnh tật của xã hội, phơi bày ra không tiếc thương trên trang giấy những ung nhọt tấy đau đang hủy hoại hoặc thầm lặng, hoặc gấp rút cuộc sống con người.” [39, 32]. Nhưng thật ra nhà văn vô cùng băn khoăn, trăn trở và cảm thông với thân phận con người trong cuộc chiến không cân sức ấy. Trong cuộc giằng co, giành giật phần NGƯỜI ác liệt này, con người đã thất bại thê thảm. Con người cứ chết mòn dần, bị hủy hoại một cách gấp rút, ào ạt hoặc thầm lặng. Như vậy, Hà Minh Đức đã đề cập đến khát vọng sống, quyền làm người của con người - trong đó có đời sống tinh thần bên trong của con người trong sáng tác của Nam Cao. Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Hạnh khẳng định Nam Cao là một nhà văn giàu lòng nhân đạo của nền văn học hiện đại Việt Nam: “Với quan điểm nhân đạo sâu sắc của mình, có thể nói trong văn học ta đầu thế kỷ XX, hơn bất kỳ một nhà văn nào khác, Nam Cao đã đặt ra trực diện vấn đề kiếp người, vấn đề thân phận con người, vấn đề con người bị tha hoá, không được sống như bản tính của mình, theo những nhu cầu lành mạnh của mình.” [39, 170]. Đó là khát vọng được làm người của con người luôn luôn cháy bỏng, khát vọng được sống lương thiện xứng đáng với tư cách là một con người. Trong chuyên luận Nam Cao - một đời người, một đời văn, ông đi vào nhiều phương diện khác nhau của ngòi bút Nam Cao, đặc biệt ông cảm nhận sâu sắc nỗi đau của nhà văn trước số phận bất hạnh, đầy nhọc nhằn của con người: “Tư tưởng bao trùm và sâu sắc nhất của ông là tư tưởng nhân đạo, là tình yêu thương và nỗi đau đối với con người, là sự tinh nhạy đặc biệt trước thực trạng con người sống không ra con người, bị mất nhân phẩm, nhân cách và nhân tính.” [16, 30]. Cũng như nhiều nhà nghiên cứu khác, Nguyễn Văn Hạnh cũng chỉ ra nguyên nhân sâu xa của sự tha hóa của con người là nỗi ám ảnh của cái đói và hơn thế nữa là thái độ của con người trước cái đói trong tác phẩm Nam Cao: “Chưa có nhà văn nào ở nước ta nói đến cái đói thống thiết như Nam Cao. Đúng ra không phải là cái đói mà là cái đau, nỗi tủi nhục của con người vì miếng ăn.” [16, 26]. Không trực tiếp đi sâu vào số phận tinh thần con người nhưng khi khẳng định chủ nghĩa nhân đạo trong sáng tác của Nam Cao Nguyễn Văn Hạnh đã nói đến số phận con người, kiếp người. Với cái nhìn sâu sắc và nhạy bén của một “con mắt tinh đời”, Nguyễn Đăng Mạnh đánh giá Nam Cao là một trong những nhà văn lớn và đặc sắc của nền văn học hiện đại Việt Nam. Ông đã dành tâm huyết viết khá nhiều về Nam Cao, từ tổng tập văn học Việt Nam đến lịch sử văn học Việt Nam hiện đại và những chuyên luận riêng về Nam Cao. Qua một thời gian dài nghiên cứu, nghiền ngẫm tác phẩm Nam Cao, Nguyễn Đăng Mạnh phát hiện: “Nam Cao có một quan niệm rất cao về con người” [35, 271]. Ông thấy được Nam Cao không chỉ dừng lại ở miêu tả cái đói mà còn nói đến miếng ăn, “nói về cái nhục hơn là cái khổ” [35, 284]. Nhà nghiên cứu so sánh tác phẩm của Nam Cao với tác phẩm của Ngô Tất Tố làm bật lên nỗi băn khoăn, ray rứt của Nam Cao trước sự chông chênh, lay lắt của nhân cách con người : “. . .Nhưng nếu tác phẩm của Ngô Tất Tố là tiếng kêu cứu đói, thì tác phẩm của Nam Cao là tiếng kêu cứu lấy nhân cách, nhân phẩm và nhân tính của con người đang bị cái đói và miếng ăn làm cho tiêu mòn đi, thui chột đi, hủy diệt đi.” [35, 283]. Đó là số phận chung của con người trong cuộc sinh tồn. Còn riêng người trí thức cũng chẳng hơn gì, họ cũng đang chơi vơi, không nơi bám víu được thể hiện sâu sắc trong các tác phẩm viết về người trí thức, đặc biệt là Sống mòn: “Vâng, Sống mòn cũng là một tiếng kêu cấp cứu: hãy cứu lấy những nhân cách đang bị hủy diệt, những linh hồn đang héo hắt chết mòn chết mỏi vì miếng cơm, manh áo.” [35, 285] và “. . .nghĩa là đang đi dần đến cái chết thê thảm về tinh thần - Nam Cao gọi là "chết khi đang sống”.” [36, 228]. Lương tâm anh trí thức luôn luôn ray rứt, tự vấn về số phận của mình : “Anh ta luôn băn khoăn về chân lý ở đời: thế nào là sống, thế nào là chết, thế nào là thiện, thế nào là ác, thế nào là công lý thế nào là công bằng xã hội, thế nào là tình yêu chân chính, thế nào là hạnh phúc. . .” [36, 225]. Song cuối cùng những anh trí thức cũng rơi vào con đường cùng bế tắc, không lối thoát, tuyệt vọng đến chết mòn. Mặc dù không chủ tâm tìm hiểu số phận tinh thần của con người trong tác phẩm Nam Cao nhưng Nguyễn Đăng Mạnh đã chạm đến quy luật nội tại của số phận tinh thần của con người - đó là “những linh hồn đang héo hắt, chết mòn chết mỏi.”. Phong Lê dành rất nhiều tâm sức nghiên cứu Nam Cao. Theo ông, nếu nền văn học hiện đại Việt Nam mà không có Nam Cao thì sẽ là một khiếm khuyết lớn. Nhiều công trình lớn về Nam Cao của ông đã khẳng định điều đó. Tác giả nhấn mạnh cuộc sống trong trang văn Nam Cao đầy những thăng trầm, biến động: “Đó là cuộc sống gần như bất động mà đầy những biến động.” [30, 458]. Cuộc sống trong tác phẩm của Nam Cao không phải là sự sao chụp hiện thực cuộc sống một cách giản đơn mà đó là cuộc sống đa thanh, nhiều chiều, muôn màu, muôn vẻ đầy sinh động: “Đọc Nam Cao ta có dịp phanh phui, soi đi lật lại đến tận đáy sâu sự thật, và qua đó chiêm nghiệm sự đa dạng, đa thanh của cuộc đời.” [31, 502]. Cuộc sống ấy được thể hiện cụ thể, rõ nét : “. . .trong số phận những anh viết văn, những ông giáo khổ, những cặp vợ chồng nghèo, những bạn láng giềng, cùng những người thân kẻ sơ không ngớt vật lộn với cái sự sống mòn và chết mòn muôn thuở trong cảnh sống tinh thần và vật chất của con người.” [31,528]. Trong chuyên luận Nam Cao - người kết thúc vẻ vang trào lưu văn học hiện thực, Phong Lê một lần nữa khẳng định sự hủy diệt ghê gớm của cái đói: “Mặc cho sự giằng níu, sự trì kéo, sự cầm cự, sự chống trả, cái đói cứ lôi tuột con người vào cửa tử của nó, không cần phân bua, đôi hồi, mặc cả.” [31, 475]. Đứng trước cái đói, cả người trí thức và người nông dân đều dễ dàng sa vào sự sa đọa về nhân cách. Có những cái chết âm thầm để chống chọi cái đói nhưng thường thì họ sống với những tính toán chi li, ti tiện, hay ganh tị, nghĩ xấu về nhau hoặc với những suy luận thiếu lôgic để biện minh cho lối sống của mình. Có thể nói, Phong Lê đã cảm nhận sâu sắc được nhịp sống trong tác phẩm Nam Cao. Đó là cuộc sống đa thanh, nhiều chiều với những cảnh sống chật vật về vật chất, thiếu thốn về tinh thần. Con người yếu ớt chống chọi với những nghiệt ngã của cuộc đời: “Cả cuộc đời cứ hiu hiu, lặng lặng như thế mà lụi đi, không sao cưỡng lại được, vì nhân vật không muốn cưỡng, không dám cưỡng.” [31, 503]. Nguyễn Hoành Khung đi vào khám phá quan niệm con người và chủ nghĩa nhân đạo trong sáng tác Nam Cao. Ông chỉ ra nỗi đau tinh thần của con người không được quyền làm người: “Trong cơn say, hắn cảm thấy tuy mơ hồ mà thấm thía “nông nỗi” khốn khổ của thân phận. . . mà còn thấy tình trạng bi đát của số phận.” [3, 174]. Đi vào tìm hiểu tác phẩm Đời thừa của Nam Cao, Nguyễn Hoành Khung rất tâm đắc với những khám phá về bi kịch tinh thần của người trí thức của Nam Cao: “Trong khi dựng lại chân thực tình cảnh nhếch nhác của người trí thức nghèo, ngòi bút Nam Cao đã tập trung xoáy sâu vào tấn bi kịch tinh thần của họ, qua đó đặt ra một loạt vấn đề có ý nghĩa khái quát xã hội và triết học sâu sắc.” [47, 475]. Tấn bi kịch tinh thần đó không phải của một cá nhân riêng lẻ nào mà nó gặm nhấm tâm hồn của cả một thế hệ: “Đó là tất cả tấn bi kịch đang diễn ra ngấm ngầm trong đời sống tinh thần thế hệ 1930 khi đó.” [47, 461]. Và Nguyễn Hoành Khung nhấn mạnh: “Câu chuyện đời thường xoàng xĩnh thế thôi, nhưng bao vấn đề hệ trọng trong đời sống tinh thần thời đại đã được đặt ra một cách ám ảnh: cá nhân và xã hội, lý tưởng và hiện thực, nghệ thuật và tình thương, nhân cách và hoàn cảnh . . .” [47, 475]. Từ những vấn đề được đặt ra trong tác phẩm của Nam Cao, tác giả khẳng định văn chương Nam Cao “chứa đựng một tư tưởng nhân đạo thật mới mẻ, độc đáo, đem lại tác phẩm một tầm vóc bất ngờ.” [3, 177]. Trong Hai không gian trong Sống mòn của Nam Cao, Đỗ Đức Hiểu nhấn mạnh “Sống mòn là một tiểu thuyết kiếm tìm, Thứ tìm kiếm bản thân mình, tra vấn, lùng sục tâm hồn mình, khảo tra, mổ xẻ con người mình; Thứ đi đến tận cùng của sự thật về một con người; Sống mòn là sân khấu của những xung đột bên trong một con người; một thế giới ẩn sâu; nó gây nhức nhối, xao động, gây bão táp. . .” [39, 486]. Sức sống của Sống mòn là ở chỗ Nam Cao có cái nhìn thấu suốt vào con người, “Hai mươi chương của truyện kết thành lịch sử của một tâm tư khắc khoải, giãy giụa, không có lối ra.” [39, 487]. Từ góc độ thi pháp không gian nghệ thuật, Đỗ Đức Hiểu cho rằng có hai không gian tồn tại trong Sống mòn là không gian hiện thực và không gian tâm tưởng - đời sống tinh thần của nhân vật. Bên cạnh những vụn vặt của đời thường hàng ngày là những lớp sóng bên trong của đời sống nội tâm nhân vật: “Thứ phơi bày ra ánh sáng nhiều khía cạnh phức tạp đời sống bên trong của con người mình: ý nghĩa cuộc sống, tình trạng tâm hồn hiện nay, tình yêu vợ và ghen, tình yêu ước vọng, xử thế với bạn, với mọi người xung quanh, cả chiến tranh đang đe dọa tiêu diệt loài người.” [39, 490]. Thứ lật đi lật lại chính mình “. . .Như vậy, Thứ được soi rọi từ nhiều điểm nhìn: Thứ đối thoại với số phận, với bản thân, với xã hội để nhận thức bản thân mình.” [39, 492]. Bằng cách đi vào tìm hiểu thi pháp không gian nghệ thuật, Đỗ Đức Hiểu chỉ ra những biến động, đổi thay bên trong của thế giới tinh thần con người được Nam Cao miêu tả trong kiệt tác Sống mòn. Nhà văn Nguyễn Minh Châu cảm nhận được vẻ lạnh lùng, thờ ơ của ngòi bút Nam Cao, nhưng chính bút pháp đó lại có sức ngân vang, xót xa lòng người đọc: “Nam Cao có biệt tài trước những biểu hiện tâm lý mang tính nhân cách, ông diễn tả nó dưới cái vẻ dửng dưng hơi khôi hài làm trào nước mắt.” [39, 136]. Thật vậy, theo nhà văn, cả một đời cầm bút Nam Cao luôn luôn kiếm tìm, săn đuổi nhân cách con người một cách ráo riết, nên văn của ông có sức ám ảnh ghê gớm, nó là tấm gương để người đọc soi rọi lại tâm hồn mình: “. . . Văn chương Nam Cao làm người ta “ mệt” vì thế, vì những dòng văn xuôi của ông như một sợi dây thừng cứ bện chặt lấy chúng ta không cho phép một ai trong chúng ta rời khỏi chính mình, quay lưng lại với phần lương tâm, nhân cách của chính mình hoặc tự nhìn mình bằng con mắt bông phèng hoặc nửa vời để có thể sống vô trách nhiệm, buông thả.” [39, 136]. Trong Đi tìm ẩn số nghệ thuật trong tác phẩm Chí Phèo, Đỗ Lai Thúy đã chỉ ra: “Bi kịch của sự tự ý thức được cái bế tắc của thân phận xã hội, của một kẻ bị ra ngoài hệ thống giá trị.” [47, 419]. Đó chính là nỗi ám ảnh khôn cùng đối với một con người không được xã hội Người thừa nhận. Ở miền Nam, trước 1975, nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Trung cũng rất quan tâm đến những sáng tác của Nam Cao. Ông cho rằng bi kịch của thân phận Chí Phèo chính là bi kịch bị từ chối quyền làm người của con người: “Hắn ở ngoài mọi lề luật tập quán của xã hội đồng thời cũng ở ngoài mọi tình tự nhân loại.” [39, 334]. Song tận trong sâu thẳm tâm hồn hắn vẫn còn le lói một chút ánh sáng nhân bản mong manh, vẫn cháy bỏng một ước mơ cao đẹp: “Hắn mong ước được làm người; được vào địa hạt những tương giao nhân loại.” [39, 339]. Khi bàn về Khả năng tái sinh của Chí Phèo, Đặng Anh Đào cho rằng: “. . . Điều quan trọng hơn là trong Chí Phèo (được nhân lên bằng hình tượng Thị Nở), Nam Cao đã thâu tóm mọi khát vọng nóng bỏng của thời đại, còn kéo dài tới ngày nay: đó là khát vọng hoàn lương, khát vọng đổi đời.” [47, 383]. Để đánh giá Những đóng góp của Nam Cao trong cuộc canh tân văn học đầu thế kỷ XX, Lại Nguyên Ân cho rằng Nam Cao sáng tác theo khuynh hướng chủ nghĩa hiện thực mới, vượt qua những hiện tượng bề mặt xã hội, xoáy sâu vào thế giới nội tâm con người. Ông đã chỉ ra chỗ gần gũi giữa Thạch Lam và Nam Cao không phải là cùng viết về những người nghèo khổ, mà là đã đi vào đời sống tâm linh của con người: “Chỗ Nam Cao gần Thạch Lam không phải ở chỗ nhà văn này có lúc cũng miêu tả các tầng lớp nghèo khổ, mà chủ yếu ở chỗ Nam Cao - không phải ở toàn bộ nhưng là ở phần lớn tác phẩm - cũng chú ý đến phương diện đời sống tâm linh con người như Thạch Lam.” [47, 126]. Điều này sẽ bắt gặp không nhiều ở các nhà văn lúc bấy giờ ngay cả các cây bút Tự lực văn đoàn đã đi vào phân tích thế giới nội tâm của con người nhưng không phải nhà văn nào cũng chạm đến đời sống tâm linh con người. Trần Đăng Suyền quan tâm về Thi pháp không gian nghệ thuật và thời gian nghệ thuật trong tác phẩm của Nam Cao. Từ góc độ thi pháp, tác giả chỉ ra những hướng đi của ngòi bút Nam Cao. Tìm hiểu thời gian nghệ thuật trong tác phẩm Nam Cao, Trần Đăng Suyền khẳng định: “Nam Cao đã sáng tạo ra trong tác phẩm của ông một kiểu thời gian hiện thực hàng ngày lẩn quẩn với biết bao những lo âu về sinh kế và kiệt quệ, mòn mỏi về tinh thần, góp phần tạo nên hình ảnh một cuộc sống mòn bế tắc, ngột ngạt khá điển hình đối với tất cả sáng tác trước cách mạng của ông.” [61, 223]. Trong hệ thống kiểu thời gian nghệ thuật, theo tác giả, Nam Cao đã chọn kiểu thời gian hiện thực để khám phá đời sống bên trong của con người: “Biết dừng lại ở thời điểm hiện tại của các sự kiện, khám phá tính chất phong phú, đa dạng của nó, điều đó gắn liền với sở trường bút pháp Nam Cao - khám phá thế giới bên trong, thế giới tâm hồn của nhân vật. . .” [61, 223]. Và không gian nghệ thuật trong tác phẩm Nam Cao cũng góp phần phản ánh hiện thực của đời sống tinh thần con người : “. . .Còn trong sáng tác của Nam Cao, không gian thường khơi gợi những dằn vặt khổ đau, những giày vò, ân hận, bế tắc của con người.” [61, 239]. Mặt khác, trong Nam Cao - nhà văn hiện thực xuất sắc - nhà nhân đạo chủ nghĩa lớn, Trần Đăng Suyền cũng nhận xét: “Từ những chuyện vụn vặt đời thường, Nam Cao đã thật sự động chạm đến vấn đề có tính chất nhân bản, đặt ra những vấn đề sâu sắc về cuộc sống, về thân phận con người, về vấn đề cải tạo xã hội, về tương lai của dân tộc và nhân loại.”[ 61, 246]. Mặc dù cũng viết về hiện thực như các nhà văn cùng thời, nhưng ngòi bút Nam Cao lại mang tính hướng nội: “Ông đã hướng ngòi bút của mình vào việc khám phá con người trong con người, miêu tả và phân tích mọi chiều sâu, mọi chuyển biển trong thế giới tâm hồn của nhân vật.” [61, 247]. Trần Đăng Suyền đã chỉ ra sự quan tâm đặc biệt đến đời sống tinh thần của Nam Cao trong sáng tác: “Trước cách mạng không có nhà văn nào có cách nhìn sâu sắc, có tầm triết lý, tổng hợp, khái quát cao về tình trạng chết mòn của con người như nhà văn lớn Nam Cao.” [61, 254]. Hình ảnh con người chết mòn không phải hiếm, nó nhan nhản đó đây trong trang sách Nam Cao: “Không chỉ Thứ, cuộc đời nhiều nhân vật khác trong tác phẩm Nam Cao cứ trôi đi theo cái kiếp sống mòn vật vờ ấy.” [61, 238]. Ngoài ra, theo ông, Nam Cao là một nhà hiện thực xuất sắc vì: “cái gốc nền tảng của chủ nghĩa hiện thực Nam Cao là chủ nghĩa nhân đạo.” [61, 238]. Trong Văn học Việt Nam 1900 - 1945, Hà Văn Đức quan tâm cả đề tài nông dân lẫn đề tài trí thức trong những sáng tác của Nam Cao. Nhưng tác giả đặc biệt chú ý đến những biến động trong đời sống tinh thần của người trí thức mà Nam Cao đặt ra: “Tiếp xúc với những thực tế khắc nghiệt, trải qua những cuộc vật lộn kiếm sống, con người trí thức tiểu tư sản bị quăng quật nhừ tử cả thể xác lẫn tâm hồn.” [48, 483]. Quan sát và suy ngẫm về nhịp sống của người trí thức trong những sáng tác của Nam Cao, Hà Văn Đức gặp gỡ với Phong Lê ở chỗ cùng phát hiện ra cuộc sống trong văn Nam Cao có vẻ bất động nhưng đầy biến động: “Ở đó, dưới cái vẻ bề ngoài bất động gần như là dẫm chân tại chỗ nhân vật của Nam Cao sống, hành động, dằn vặt lo âu, quằn quại trong bế tắc và tuyệt vọng.” [48, 484]. Ngoài ra, còn có khá nhiều người quan tâm đến sáng tác của Nam Cao, dù không trực tiếp đi vào vấn đề số phận tinh thần con người nhưng trong bài viết của họ đôi khi cũng thoáng qua hay đề cập ít nhiều đến những trang viết chứa đầy những băn khoăn, trăn trở của đời sống tinh thần con người của Nam Cao. Chẳng hạn như: Chu Văn Sơn nói về nỗi đau đớn, vật vã của Chí Phèo: “Bởi tỉnh ra, Chí mới nhìn thẳng vào thân phận mình mà nhận ra tất cả sự thê thảm của nó.” [3, 200]. Hay khi bàn về “cái tứ” trong Lão Hạc và Chí Phèo tuy không đề cập trực tiếp đến số phận tinh thần con người nhưng Phạm Văn Phúc viết: “Nam Cao không chỉ mô tả, tái hiện mà nghiền ngẫm về cuộc sống, con người. . .” [3, 297]. Tác giả chỉ ra những bất ngờ chồng chất bất ngờ của ông giáo trước Lão Hạc (Lão Hạc) tạo nên sức hấp dẫn nhưng cũng chính ở đó Nam Cao đã khắc họa nhiều chỗ xoáy, khúc ngoặt của đời người: “Diễn biến câu chuyện càng gây cấn, hấp dẫn, nhân vật càng gấp khúc nhiều tầng phong giữ, vì vậy càng "nhàu nát" khổ đau và sắc nét.” [3, 297]. Còn Chí Phèo, ai cũng đinh ninh hắn sẽ chết giữa vũng lầy tha hóa. “Nhưng không! Bản chất lương thiện và khát khao hướng thiện, dẫu bơ vơ (“bơ vơ nước quỷ non ma”- Đồ Chiểu) vẫn vật vờ đâu đó trong anh, khắc khoải gầm lên đòi sống.” [39, 379]. Ở một bình diện khác, Văn Giá cho rằng khi miêu tả Thị Nở, Nam Cao không sa vào chủ nghĩa tự nhiên mà chính qua nhân vật này, Nam Cao đã gửi gắm, bộc lộ rõ lòng thương người tha thiết: “Chủ nghĩa nhân đạo Nam Cao quả là to lớn và thật khác người.” [12, 90]. Mặt khác, Nam Cao không né tránh những mảng tối của kiếp người: “Nam Cao là người không ngại, và nhiều khi tỏ ra đầy nhiệt hứng sục sạo vào những chỗ lồi lõm, nham nhở của cõi người.” [12, 91]. Đi vào thực tiễn sáng tác, Phạm Xuân Nguyên đề cập đến chủ nghĩa hiện thực mới trong sáng tác của Nam Cao. Nhân vật người nông dân cũng như người trí thức luôn đứng trong tư thế chông chênh giữa lằn ranh tốt - xấu, thiện - ác. . . đi theo quy luật và chịu sự tác động của hoàn cảnh : “Nhân vật luôn đứng giữa giáp ranh giữa thiện - ác, hiền - dữ, luôn luôn ở thế giằng co, chống chọi giữa cái bên trong mình và cái nghịch cảnh ở bên ngoài; luôn luôn ở trạng thái hối hận, nuối tiếc và cô đơn.” [47, 148]. Riêng về nhân vật trí thức, loại nhân vật thích hợp nhất cho ngòi bút Nam Cao thể hiện tính hướng nội: “Cái chất văn Nam Cao đọng lại ở những trang viết về người trí thức chính là sự day dứt, trăn trở bên trong mà ông đã diễn tả, đã làm toát lên được.” [47, 148]. Đinh Trí Dũng quan niệm Bi kịch tự ý thức - nét độc đáo trong cảm hứng nhân đạo của Nam Cao. Theo ông văn học hiện thực trước cách mạng không phải chỉ có nhân vật của Nam Cao mới đặt ra vấn đề tự ý thức. “Các nhân vật tiểu tư sản trong truyện ngắn Thạch Lam, Nguyên Hồng, Bùi Hiển. . .cũng có những phút giây suy tư dằn vặt đầy cảm động, nhưng chưa có ai đưa được vấn đề tự ý thức của nhân vật lên đến mức sâu sắc, thường trực, nhất quán như ở ngòi bút Nam Cao.” [47, 151]. 3.2. Nhận định chung Sáng tác của Nam Cao là một mảnh đất phì nhiêu, màu mỡ thu hút được sự chú ý của rất nhiều nhà nghiên cứu. Hơn nửa thế kỷ qua, các nhà nghiên cứu đã dành nhiều tâm sức để khai phá, phát hiện ra cái hay, cái đẹp và cái độc đáo trong tác phẩm Nam Cao. Nhìn chung ý kiến của các nhà nghiên cứu trên xoay quanh một số vấn đề: - Chủ nghĩa hiện thực sâu sắc, đặc biệt là hiện thực bên trong của đời sống tinh thần con người trong tác phẩm Nam Cao. - Quan niệm về con người của Nam Cao. - Bi kịch tinh thần không lối thoát của con người, họ phải luôn luôn đấu tranh với chính bản thân mình. - Những sáng tác của Nam Cao đạt tới chủ nghĩa nhân đạo sâu sắc. Những nhận định trên ít nhiều có liên quan đến vấn đề số phận tinh thần của con người trong tác phẩm Nam Cao. Tuy nhiên chưa có nhà nghiên cứu nào trực tiếp và đi sâu vào nghiên cứu vấn đề này mà chỉ nhắc đến vấn đề số phận tinh thần dưới những góc nhìn, khía cạnh khác. Chẳng hạn như thông qua vấn đề chủ nghĩa hiện thực, chủ nghĩa nhân đạo hay quan niệm về con người mà họ gợi đến hay lướt qua số phận tinh thần của con người. Như vậy, có thể nói thật sự chưa có công trình nào dành riêng cho việc nghiên cứu về số phận tinh thần của con người trong tác phẩm Nam Cao. Mặc dù chưa đặt vấn đề số phận tinh thần của con người trong tác phẩm Nam Cao là trọng tâm để nghiên cứu, nhưng trong quá trình tìm hiểu, thẩm định giá trị văn chương Nam Cao, những phát hiện quý báu của các nhà nghiên cứu là nền tảng, là cơ sở nhất định để chúng tôi vận dụng trong quá trình thực hiện đề tài. 4. Đóng góp của luận văn Vấn đề số phận tinh thần của con người là một phương diện đặc biệt góp phần tạo nên sức sống của văn Nam Cao. Ở đây chúng tôi cố gắng đưa ra một cách nhìn chung, có tính hệ thống về vấn đề số phận tinh thần của con người trong tác phẩm Nam Cao. Từ những băn khoăn, ray rứt không nguôi của Nam Cao về số phận tinh thần của con người, chủ nghĩa hiện thực và nhân đạo sâu sắc một lần nữa được khẳng định trong sáng tác của ông. 5. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi sử dụng hai phương pháp chủ yếu là phương pháp phân tích - tổng hợp và phương pháp hệ thống. Để đưa ra một nhận xét có tính chất tổng hợp, chúng tôi phải đi vào các thành phần cơ bản của tác phẩm thể hiện số phận tinh thần của con người. Đồng thời để triển khai vấn đề một cách khoa học, chặt chẽ chúng tôi đặt vấn đề số phận tinh thần của con người bên cạnh hệ thống các giá trị khác của sáng tác Nam Cao. Hơn nữa, chúng tôi đặt “Số phận tinh thần của con người trong tác phẩm Nam Cao” vào trong quá trình canh tân văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX nhằm khẳng định ý nghĩa, giá trị của vấn đề. Ngoài hai phương pháp nghiên cứu trên, chúng tôi còn sử dụng phương pháp so sánh và thống kê ở một mức độ nhất định. Trong khi trình bày vấn đề số phận tinh thần của con người trong tác phẩm Nam Cao, chúng tôi có so sánh, đối chiếu sáng tác của Nam Cao với sáng tác của Nguyễn Tuân, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Công Hoan, và Thạch Lam, Khái Hưng, Nhất Linh. . .để thấy được nét tương đồng, dị biệt giữa họ và nhằm làm sáng rõ vấn đề đang quan tâm. Trong trường hợp cần thiết, chúng tôi sử dụng phương pháp thống kê để xác định tần số xuất hiện của số phận tinh thần con người trong tác phẩn Nam Cao. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Dẫn nhập và Kết luận, luận văn gồm 3 chương và phần tài liệu tham khảo. Chương 1: Con người và thế giới tinh thần trong sáng tác của Nam Cao. Chương 2: Vấn đề số phận tinh thần trong tác phẩm Nam Cao. Chương 3: Chủ nghĩa hiện thực tâm lý và vấn đề số phận tinh thần của nhân vật. CHƯƠNG 1: CON NGƯỜI VÀ THẾ GIỚI TINH THẦN TRONG SÁNG TÁC CỦA NAM CAO 1.1. Cảnh sống tinh thần con người trong tác phẩm Nam Cao 1.1.1. Bản thân thế giới tinh thần của con người cũng là một hiện thực Đầu thế kỷ XX, văn học Việt Nam có một sự chuyển mình rất lớn. Đó là một cuộc canh tân văn học trên nhiều phương diện, đặc biệt là quan niệm về con người đã có nhiều thay đổi thật sâu sắc dựa trên những tiền đề của quá trình chuyển dần từ vô ngã sang hữu ngã của văn chương hậu kỳ Trung đại cùng với thực trạng đời sống xã hội và sự tác động mạnh mẽ của văn học Phương Tây. Các nhà văn kế thừa, phát huy và tiếp thu những tinh hoa văn học dân tộc và văn học Phương Tây để tiếp tục đi sâu vào khám phá thế giới tinh thần con người. Họ không chỉ dừng lại ở việc “phản ánh con người chỉ thông qua mô tả lịch sử” mà còn dò sâu vào mọi ngóc ngách trong tâm hồn con người. Các cây bút không ngại sục sạo tìm kiếm những điều bí ẩn ở bên trong con người, thể hiện khát vọng chinh phục, khám phá con người để hiểu người và hiểu chính mình như nhà văn lớn Dostoevski khát khao “Con người là một điều bí ẩn, cần khám phá con người . . . Tôi tìm hiểu điều bí ẩn ấy vì tôi muốn trở thành con người.” [64, 57]. Văn học hạ kỳ Trung đại đã có sự vượt thoát ra ngoài những khuôn khổ, quy phạm của bản thân nó. Bên cạnh những tác phẩm truyện Nôm khuyết danh bình dân sớm đặt ra vấn đề đòi hỏi về hạnh phúc cá nhân và quyền sống con người thì văn học bác học cũng quan tâm đến con người - cá nhân, từ Chinh phụ ngâm qua thơ Hồ Xuân Hương, Phạm Thái, Cung oán ngâm tới Truyện Kiều biểu hiện của con người cá nhân đã có những thay đổi vượt bậc. Nhất là Truyện Kiều - đó là một dấu nhấn thực sự của những dòng xoáy trong thế giới tinh thần con người. Sự đòi hỏi gắt gao, bức thiết về quyền được sống như một con người bắt đầu ý thức được về mình, con người - cá nhân được thể hiện sâu sắc trong văn chương hạ kỳ Trung đại. Lê Trí Viễn đã khẳng định: “Con người cá nhân ấy tỏ ra vượt bậc trong biểu hiện tình cảm, thể hiện nội tâm. Thế giới bên trong muôn hình nghìn vẻ, trực tiếp bộc lộ hoặc mượn thiên nhiên ngoại cảnh mà gửi gắm, có lúc đạt tận nhân tình ở chỗ sâu kín nhất, tinh tế nhất. Hơn nữa nó không chỉ là nó mà nó còn đủ sức điển hình cho một hạng người, và rộng hơn tiêu biểu cho thân phận con người nói chung.” [71, 209-210]. Đặc trưng này chính là nền tảng để các nhà văn hiện đại đầu thế kỷ XX tiếp tục cuộc hành trình đi vào khám phá và chinh phục thế giới bên trong con người. Tất nhiên nó sẽ mang những đặc trưng riêng của thời đại. Và mỗi trào lưu văn học đã chọn một con đường riêng và mục đích khác nhau để đi vào thế giới bên trong đầy bí ẩn của con người. Trên văn đàn rất đa dạng, phong phú và sôi động lúc bấy giờ, trừ dòng văn học cách mạng phụng sự cho vận mệnh Tổ quốc, quan tâm sâu sắc đến số phận cả dân tộc, phần lớn các trào lưu văn học khác nghiêng về quan sát, khám phá con người - cá nhân. Nghĩa là ít nhiều người nghệ sĩ đã hướng ngòi bút vào thế giới tinh thần con người. Các cây bút thuộc trào lưu văn học lãng mạn đã đi sâu vào những góc khuất lặng, sâu kín trong lòng người. Những vùng sâu thẳm, những nỗi niềm trăn trở ấy bấy lâu nay gần như bị che khuất, dồn nén, lãng quên đã được soi rọi, đưa ra ánh sáng. Thơ Mới thể hiện “cái tôi” cá nhân với những khát khao giao cảm cháy bỏng, với những dòng cảm xúc đầy biến động của tâm hồn con người. Nó tạo nên một thời đại mới trong thi ca. Văn chương Tự lực văn đoàn tập trung thể hiện những khát khao tự do yêu đương, hôn nhân, tìm kiếm hạnh phúc lứa đôi, chống lễ giáo phong kiến. . . của con người cá nhân. Con người - cá nhân muốn vùng thoát khỏi những khuôn phép nghiệt ngã, áp đặt của xã hội phong kiến. Chẳng hạn như: Nửa chừng xuân, Hồn bướm mơ tiên (Khái Hưng), Lạnh lùng, Đôi bạn, Đoạn tuyệt (Nhất Linh) và Gánh hàng hoa, Đời mưa gió (Nhất Linh -Khái Hưng). . .Hoặc những sáng tác của Thạch Lam là sự giao thoa giữa chất hiện thực và lãng mạn thể hiện một nỗi niềm man mác của tâm hồn con người: Gió lạnh đầu mùa, Dưới bóng hoàng lan, Hai đứa trẻ, Ngày mới, Cô hàng xén . . .Và tuy không là thành viên của Tự lực văn đoàn nhưng thuộc trào lưu văn học lãng mạn, Nguyễn Tuân lại gửi gắm nỗi khát khao cháy bỏng và niềm say mê cuộc sống luôn luôn xê dịch, hướng ngòi bút vươn tới cái đẹp đạt tận độ, tận mỹ, hướng con người đến cái thiện lương trong: Nguyễn, Xác ngọc lam, Vang bóng một thời, Thiếu quê hương. . . Còn các nhà văn hiện thực thường thiên về miêu tả hiện thực đời sống xã hội. Trong trang viết của họ, con người phải luôn luôn đối mặt, đấu tranh với thiên tai, dịch họa và tầng lớp thống trị nửa phong kiến - thực dân mục nát, tàn bạo. Sưu thuế, mất mùa, sự áp bức bóc lột và những tập tục cổ hủ là nỗi ám ảnh ghê gớm đối với những con người thấp cổ bé miệng. Tiêu biểu như những sáng tác Việc làng, Làm no, Tắt đèn. . .(Ngô Tất Tố), Đồng hào có ma, Bước đường cùng. . .(Nguyễn Công Hoan). Trong khi chủ yếu Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan khắc họa bức tranh đời sống nông thôn trì trệ, ảm đạm chứa đựng sự nheo nhóc, cái đói giéo giắt, những tục lệ lưu cửu hàng bao đời, những cái vụn vặt, manh mún của xã hội làng xã. . .và tiếng trống thúc giục sưu thuế riết róng thì Vũ Trọng Phụng lại vẽ nên một bức tranh đời sống thành thị đầy rẫy những điều “vô nghĩa lý” và “chó đểu”. Đó là những Số đỏ, Giông tố, Trúng số độc đắc, Hồ sê líu hồ líu sê sàng. . . (Vũ Trọng Phụng). Riêng Nam Cao âm thầm đi theo một hướng khác. Ông gác vấn đề đấu tranh thiên nhiên, đấu tranh xã hội sang một phía, dành sức mạnh ngòi bút xoáy sâu vào thế giới tinh thần con người. Ông dẫn dắt người đọc đi vào khám phá thế giới tinh thần con người - một miền đất lạ mà quen, vừa mênh mông sâu thẳm vừa nhỏ bé mong manh. . . tất cả cứ ẩn hiện, bàng bạc trong trang viết của ông. Là người đứng trong hàng ngũ của trào lưu hiện thực, Nam Cao quan niệm văn chương phải là “sự thực ở đời” nhưng đó không phải là sự thực giản đơn của bề mặt đời sống xã hội, mà bên cạnh việc thể hiện cái hiện thực xã hội hiển nhiên ấy, nhà văn còn muốn phơi bày trên trang giấy được cái hiện thực đời sống bên trong con người. Nói cách khác thế giới tinh thần con người cũng là một hiện thực mà nhà văn muốn chiếm lĩnh và gửi gắm vào tác phẩm của mình. Từ trước đến nay, người ta hay nói về tuyên ngôn nghệ thuật của Nam Cao là "nghệ thuật phải là sự thực ở đời chứ không phải là ánh trăng lừa dối", nhằm nhấn mạnh Nam Cao là một nhà văn hiện thực chủ nghĩa. Thật ra thì ông không dừng lại ở việc miêu tả, khắc họa cái “sự thực ở đời” mà ông còn đưa ngòi bút phiêu lưu vào những vùng bí ẩn của tâm hồn con người. Nhà văn đã bộc bạch quan niệm sáng tác của mình qua lời nhân vật Điền trong Giăng sáng: “Chao ôi! Chao ôi! Nghệ thuật không cần là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ kia thoát ra từ những kiếp lầm than, vang dội lên mạnh mẽ trong lòng Điền.” [1, tập 1, 588]. Như vậy, có thể nói so với những nhà văn hiện thực cùng thời Nam Cao đã đạt đến chủ nghĩa hiện thực thật sự vì trong sáng tác của ông ẩn đằng sau những hiện thực xã hội là những mảng tối - sáng của hiện thực bên trong con người. Đâu phải ngẫu nhiên hay vô tình mà đó chính là tâm huyết, khát vọng ấp ủ trong lòng mình được Nam Cao gửi cả vào câu nói bốc trời của gã say rượu - Hộ (Đời thừa): “Một tác phẩm thật giá trị, phải vượt lên trên tất cả các bờ cõi và giới hạn, phải là một tác phẩm chung cho loài người. Nó vừa phải chứa đựng cái gì lớn lao mạnh mẽ, vừa đau đớn lại vừa phấn khởi. Nó ca tụng lòng thương, tình bác ái, sự công bình. . .Nó làm cho người gần người hơn.” [1, tập 1, 614]. Nhìn lại một chặng đường dài của nền văn học Việt Nam, đặc biệt dành nhiều tâm huyết tìm hiểu về vấn đề con người trong văn học, nhà nghiên cứu Lê Ngọc Trà đã khẳng định: “Bản thân thế giới tinh thần cũng là một hiện thực.” [65, 62]. Theo ông, cái hiện thực bên trong ấy của con người, ít có nhà văn Việt Nam nào đưa ngòi bút chạm đến. Và có thể