Tài liệu Skkn vận dụng phương pháp sơ đồ hoá dạy học sinh học lớp 9 phần sinh vật và môi trường

Mục lục Nội dung Phần I: MỞ ĐẦU Trang 3 1. Lí do chọn đề tài 3 2. Mục tiêu nghiên cứu 4 3. Nhiệm vụ nghiên cứu 4 4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 4 5. Phạm vi nghiên cứu 4 6. Phương pháp nghiên cứu 4 7. Cấu trúc SKKN 5 Phần II: NỘI DUNG 5 I. Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài 5 II. Thực trạng dạy học 6 III. Mô tả và phân tích các giải pháp 8 1.Quy trình xây dựng sơ đồ 8 2. Nguyên tắc đề xuất các biện pháp 8 3. Đề xuất các biện pháp 9 3.1. Nguyên tắc đề xuất các biện pháp 3.2. Đề xuất các biện pháp IV. Vận dụng phương pháp sơ đồ hóa trong dạy học sinh học 10 phần sinh vật và môi trường 1. Phân tích cấu trúc, nội dung phần sinh vật và môi trường 10 2. Khả năng vận dụng 11 3. Phân loại sơ đồ 11 4. Vận dụng sơ đồ hóa trong thiết kế bài giảng 17 V. Kết quả thực hiện 28 1 Phần III: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ Tài liệu tham khảo 29 31 PHẦN I. MỞ ĐẦU 2 1. Lí do chọn đề tài Sinh học là khoa học về sự sống có mối liên hệ chặt chẽ với môi trường, học sinh học không chỉ để biết mà còn để hành động, đặc biệt trong tình hình môi trường “đèn đỏ” như hiện nay, tính hiện thực càng rõ ràng hơn bao giờ hết. Lớp thế hệ ngay tiếp sau này, các em là người “thừa hưởng” chính yếu nhất những tác động của môi trường, vậy sự thật không thể chối cãi, trách nhiệm giữ gìn môi trường chính thuộc về các em. Chúng ta đã làm được gì cho các em ngoại trừ để một môi trường đầy bất ổn? Chúng ta đã dạy cho các em biết yêu quý thiên nhiên, các sinh vật khác, biết tôn trọng và bảo vệ chúng như để chắc chắn chương trình sinh học phần “Sinh vật và môi trường” được viết, như là kiến thức sinh học trước lúc các em bước vào đời. Nhưng vấn đề lại được đặt ra, làm sao học sinh thái thật “dễ”, thật “sâu”, nhớ lâu, dễ áp dụng? Phương pháp sơ đồ hóa ra đời nhằm giải quyết tận gốc các vấn đề trên. Bởi vì sơ đồ là một dạng kênh thông tin rất thú vị. Ngôn ngữ sơ đồ vừa cụ thể, trực quan, chi tiết lại vừa có tính khái quát, trừu tượng và hệ thống cao. Nhìn vào sơ đồ, người xem sẽ thấy được từng chi tiết cụ thể trong hệ thống toàn diện, tránh cái nhìn phiện diện cục bộ hay quá “vĩ mô”. Kênh thông tin chữ thường phản ánh sự vật trong tĩnh tại, nó có ưu thế trong việc mô tả liệt kê sự vật, hiện tượng, nó không có khả năng phản ánh trực quan sự vận động, phát triển của sự vật hiện tượng như kênh hình đặc biệt là sơ đồ lại rất ưu thế về vấn đề này. Sơ đồ cho phép phản ánh một cách trực quan cùng một lúc mặt tĩnh và mặt động của các sự vật, hiện tượng theo không gian, thời gian. Phương pháp dạy học bằng sơ đồ hóa luôn bám sát quá trình học tập từ việc: hình thành kiến thức mới, củng cố hoàn thiện kiến thức, kiểm tra đánh giá kiến thức sau mỗi bài, mỗi chương hay mỗi phần một cách sáng tạo, buộc học sinh luôn đặt tư duy trong hoạt động vì vậy dạy bằng sơ đồ hóa cũng gián tiếp rèn luyện tư duy logic cho học sinh. Phần sinh vật và môi trường cung cấp cho học sinh hệ thống tri thức khoa học vững chắc về môi trường, các thành tố môi trường, sự tương tác, vận động phát triển và kết quả của chúng. Vì vậy các tri thức môi trường rất thuận lợi được diễn đạt bằng sơ đồ, trong đó sơ đồ tĩnh giới thiệu các sự kiện, liệt kê các yếu tố, sơ đồ diễn đạt nội dung các kiến thức một cách ngắn gọn, có logic về mặt không gian, thể hiện mối quan hệ toàn thể bộ phận, giữa “ giống và loài”, giữa cái chung và cái riêng... Sơ đồ động mô tả diễn biến các cơ chế, các quá trình theo 3 quy luật nhất định. Như vậy các ngôn ngữ nội dung trong sinh thái học đều diễn đạt bằng ngôn ngữ sơ đồ một cách ngắn gọn, logic và dễ hiểu. Vì vậy tôi vận dụng phương pháp sơ đồ hóa trong dạy học sinh học phần sinh vật và môi trường. Phương pháp sơ đồ hóa, nhấn mạnh các ưu thế của nó và xây dựng một số sơ đồ phục vụ giảng dạy sinh học phần sinh vật và môi trường. 2. Mục tiêu nghiên cứu Vận dụng sơ đồ hóa trong dạy học sinh học phần sinh vật và môi trường. Thử nghiệm và lựa chọn được nội dung và loại sơ đồ phù hợp nhất với từng bài học. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu thực trạng dạy học sinh học 9 phần sinh vật và môi trường. - Nghiên cứu nội dung sinh học 9 phần sinh vật và môi trường. - Chọn nội dung kiến thức phù hợp với phương pháp sơ đồ hoá. - Thiết kế bài giảng vận dụng phương pháp sơ đồ hoá vào nội dung đã chọn. 4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Vận dụng phương pháp sơ đồ hoá dạy học sinh học phần sinh vật và môi trường. 4.2. Khách thể nghiên cứu: Học sinh lớp 9A, 9B trường THCS Khai Quang. 5. Phạm vi nghiên cứu - Một số bài trong sinh học 9 phần Sinh vật và môi trường. - Giới hạn ở kỹ năng xây dựng và sử dụng sơ đồ hóa cho giáo viên và học sinh lớp 9. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Nghiên cứu lý thuyết - Nghiên cứu các văn bản về đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, Bộ giáo dục và đào tạo về đổi mới phương pháp dạy học. - Nghiên cứu tổng hợp tài liệu, các công trình khoa học đã công bố có liên quan đến nội dung nghiên cứu của đề tài. 4 - Nghiên cứu chương trình sinh học 9 phần sinh vật và môi trường, các giáo trình về sinh vật và môi trường làm cơ sở cho việc xây dựng, vận dụng sơ đồ hoá trong dạy học. 6.2. Phương pháp điều tra - Điều tra tình hình giảng dạy phần sinh vật và môi trường ở các trường trung học cơ sở. - Điều tra bằng phiếu hỏi để xác định: + Việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực nói chung và phương pháp sơ đồ hoá nói riêng ở các trường trung học cơ sở. + Điều tra phỏng vấn trao đổi: Trao đổi trực tiếp với giáo viên và học sinh để thu thập thông tin về vận dụng các phương pháp dạy học tích cực nói chung và phương pháp sơ đồ hoá nói riêng ở các trường trung học cơ sở. 6.3. Phương pháp thực nghiệm Thực nghiệm giảng dạy sinh học 9 phần Sinh vật và môi trường bằng vận dụng phương pháp sơ đồ hoá. Sau mỗi bài học, hoặc kiểm tra 15 phút trước mỗi bài học tôi sử dụng một số loại sơ đồ hoá để kiểm định chất lượng lĩnh hội kiến thức bằng phương pháp sơ đồ hoá. Sau khi học hết phần Sinh vật và môi trường tôi tổ chức cho học sinh thực hiện bài kiểm tra 45 phút để đánh giá chất lượng lĩnh hội kiến thức của học sinh. 7. Cấu trúc của SKKN Phần I: Mở đầu (7 mục). Phần II: Nội dung (5 mục). Phần III: Kết luận và kiến nghị . PHẦN II: NỘI DUNG I. Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài Sơ đồ hóa là phương pháp diễn đạt nội dung dạy học bằng ngôn ngữ sơ đồ, ngôn ngữ sơ đồ được thể hiện bằng các ký hiệu khác nhau như hình vẽ lược đồ, đồ thị, bảng biểu... Phương pháp sơ đồ: là phương pháp khoa học sử dụng sơ đồ để mô tả sự vật hoạt động cho phép hình dung một cách trực quan các mối liên hệ giữa các yếu tố trong cấu trúc của sự vật, hoạt động, cấu trúc logic của quy trình triển khai hoạt động giúp con người quy hoạch tối ưu, điều khiển tối ưu các hoạt động. 5 Sinh học là một môn học nghiên cứu các đối tượng sống (cấu tạo, quá trình sinh lý, sinh hóa, mối quan hệ giữa các tổ chức sống với nhau và với môi trường) thì sơ đồ là một kênh truyền tải thông tin có ưu thế tuyệt đối bởi những ưu điểm cơ bản sau: + Ngôn ngữ sơ đồ vừa cụ thể, trực quan, chi tiết vừa có tính khái quát, trừu tượng và hệ thống cao. Sơ đồ hóa cho phép tiếp cận với nội dung tri thức bằng con đường logic tổng hợp, phân tích, hệ thống tức là vừa cùng một lúc phân tích đối tượng thành các sự kiện, các yếu tố cấu thành, lại vừa tổng hợp, hệ thống hóa các sự kiện, các yếu tố đó thành một chỉnh thể thống nhất thuậ lợi cho việc khái quát hóa, hình thành khái niệm khoa học- sản phẩm của tư duy lý thuyết. + Sơ đồ hóa cho phép phản ánh một cách trực quan cùng một lúc mặt tĩnh và mặt động của sự vật hiện tượng theo không gian, thời gian. Trong dạy học Sinh học ưu việt này được khai thác một cách thuận lợi. Mặt tĩnh thường phản ánh yếu tố cấu trúc, mặt động phản ánh hoạt động - chức năng sinh học của các cấu trúc đó. Như vậy, sơ đồ hóa nội dung kiến thức sinh học là hình thức diễn đạt tối ưu mối quan hệ giữa các yếu tố cấu trúc, giữa các chức năng sinh học, giữa cấu trúc với chức năng của đối tượng nghiên cứu. Hiệu quả này thể hiện rõ ở vai trò phát triển các thao tác tư duy cơ bản (phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa, khái quát hóa...) và khả năng hình thành năng lực tự học cho học sinh. Hiệu quả này lớn nhất khi việc sơ đồ hóa nội dung tri thức do học sinh tiến hành. Học sinh sử dụng sơ đồ SGK và tài liệu đọc được. Đây là quá trình gia công chuyển hóa kiến thức, bằng phép gia công biến hóa này sẽ rèn luyện được năng lực tư duy logic. Sinh vật và môi trường nghiên cứu những mối quan hệ tương hỗ giữa các sinh vật với sinh vật và giữa sinh với môi trường, nên việc sử dụng sơ đồ hóa có thể diễn đạt một cách chặt chẽ các mối quan hệ tương hỗ, cũng như hệ thống hóa các khái niệm, các quá trình, các quy luật trong sinh thái học, kích thích tư duy cũng như khả năng sáng tạo trong việc thiết lập các sơ đồ kiến thức sinh thái học của học sinh. II. Thực trạng dạy học Phần lớn giáo viên vẫn sử dụng phương pháp truyền thống như thuyết trình, giảng giải để dạy học sinh học. Các phương pháp tích cực tuy được sử dụng nhưng hiệu quả dạy học không cao một phần do giáo viên còn lúng túng hoặc do học sinh chưa thực sự chủ động tích cực trong hoạt động trên lớp. Rất ít giáo 6 viên sử dụng phương pháp dạy học tích cực, hay hệ thống hóa kiến thức. Vì vậy, học sinh không có cái nhìn tổng quát về nội dung kiến thức đang học. Đặc biệt, rất ít giáo viên nghe nói đến phương pháp dạy học theo dự án và hầu như chưa bao giờ sử dụng mặc dù đây là phương pháp được sử dụng phổ biến ở các nước tiên tiến. Về phía giáo viên, nguyên nhân chưa đạt yêu cầu là do nhận thức chưa đầy đủ của đổi mới phương pháp dạy học, sau đó là hạn chế về trình độ và lòng yêu nghề, sự cống hiến cho công việc. Kết quả điều tra thực trạng cho thấy mặc dù đã có sự đổi mới trong phương pháp dạy học, tuy nhiên phương pháp đọc chép, giảng giải một chiều vẫn là phương pháp dạy học chính. Đó chính là nguyên nhân tạo cho học sinh thói quen thụ động trong học tập và làm giảm hứng thú đối với môn học. Bên cạnh đó, có rất nhiều giáo viên có trình độ chưa tốt nên kiến thức chưa sâu rộng, dẫn tới ngại khai thác kiến thức bài học, ngại trao đổi kiến thức với học sinh, giáo viên chưa tích cực bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ, chưa có sự đầu tư chuẩn bị cho từng bài dạy, kiến thức trong mỗi bài dạy, kiến thức trong mỗi bài học thường không được hệ thống và liên kết chặt chẽ với nhau, nên tạo thành các mảng rời rạc nên học sinh khó nắm bắt. Hầu hết các giờ học tốt về cả nội dung lẫn kiến thức và phương pháp đều là các giờ thao giảng, dự giờ, kiểm tra hay thi giáo viên dạy giỏi. Về phía học sinh, môn sinh học vẫn thường được coi là khó học, thậm chí nhiều học sinh có tư tưởng học để thi cử vẫn coi môn học thuộc môn phụ, vì vậy các em vẫn thường coi môn đó là môn học bắt buộc phải hoàn thành, dẫn tới cách học để lấy điểm. Học sinh vẫn theo nếp học thụ động, lĩnh hội kiến thức một chiều từ giáo viên chứ không có sự đào sâu mở rộng hay tư duy phê phán. Vì vậy kiến thức thu thập được ít có khả năng ứng dụng thực tế hay sử dụng để giải quyết vấn đề. Do cách học và cách dạy không hiệu quả từ ban đầu, rất nhiều học sinh bị hổng kiến thức của lớp dưới một cách nghiêm trọng, vì vậy các em không còn khả năng lĩnh hội thêm kiến thức mới gây khó khăn cho giáo viên khi chuẩn bị và thực hiện bài giảng. Chương trình môn học cũng như sách giáo khoa sinh học cũng còn nhiều bất cập và là một nguyên nhân gây ra thực trạng trên. Khối lượng kiến thức khá lớn, nội dung kiến thức trong sách giáo khoa mới có nhiều điểm khó, tài liệu tham khảo còn nhiều hạn chế cũng gây nhiều khó khăn cho công tác giảng dạy của giáo viên.m 7 III. Mô tả và phân tích các giải pháp 1. Quy trình xây dựng sơ đồ Sơ đồ nội dung dạy học là sơ đồ phản ánh trực quan tập hợp những kiến thức then chốt (cơ bản, cần và đầy đủ) của một nội dung dạy học và logic phát triển bên trong của nó. Sơ đồ nội dung dạy học bao gồm sơ đồ cho một khái niệm, một bài học, một chương hay một phần. Lập sơ đồ dạy học bao gồm các bước cụ thể sau: - Bước 1: Tổ chức các đỉnh gồm các nội dung sau: + Chọn kiến thức cần và đủ. + Mã hóa chúng cho thật súc tích, có thể dùng ký hiệu quy ước. + Đặt chúng vào các đỉnh trên mặt phẳng (có thứ tự hoặc không). - Bước 2: Thiết lập các cung thực chất là nối các đỉnh với nhau bằng các đoạn có hướng hặc không để diễn tả mối liên hệ phụ thuộc giữa nội dung các đỉnh với nhau làm sao phản ánh được logic phát triển nội dung đó. - Bước 3: Hoàn thiện sơ đồ: khi hoàn thiện sơ đồ thì sơ đồ phải trung thành với nội dung được mô hình hóa, về cấu trúc logic giúp học sinh dễ dàng lỉnh hội nội dung đó và nó phải đảm bảo thẩm mỹ về mặt trình bày. Tóm lại sơ đồ hóa nội dung cần tuân thủ cả về mặt khoa học, mặt sư phạm và hình thức trình bày bố cục. 2. Nguyên tắc đề xuất các biện pháp - Nguyên tắc tổ chức: Nguyên tắc này yêu cầu xem xét đối tượng thuộc cấp tổ chức sống nào: cơ thể, quần thể, quần xã. Mỗi cấp tổ chức đều đặc trưng bởi cấu trúc bên trong tương ứng với chức năng của chúng. - Nguyên tắc hệ thống: Cần phải xem xét đối tượng sống như một hệ mở trọn vẹn. Các yếu tố cấu thành đối tượng hay hệ thống đó tồn tại trong sự tác động qua lại biện chứng, tương hổ phụ thuộc lẫn nhau. Cùng với sự tác động của hệ thống sống đó với các hệ sống khác làm bộc lộ tất cả các tính chất của hệ. - Nguyên tắc hoạt động: Đối tượng sống luôn ở trong trạng thái thường xuyên vận động và biến đổi. Hệ thống không bền vững tuyệt đối mà luôn luôn đổi mới nhờ quá trình trao đổi vật chất và năng lượng. 8 3. Đề xuất các biện pháp - Để sử dụng phương pháp sơ đồ hoá trong dạy học phần sinh vật và môi trường, trước hết người giáo viên phải nắm vững cấu trúc hê ̣ thống của chương trình sinh thái học và tính hê ̣ thống của từng chương, từng bài, từng mục. - Người giáo viên phải biết kích thích sự hứng thú học tâ ̣p và phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh. Muốn vâ ̣y phải làm cho bài giảng của mình sinh đô ̣ng, hấp dẫn và sâu sắc, kiến thức phải được mở rô ̣ng ngoài sách giáo khoa và liên hê ̣ kiến thức sách giáo khoa với thực tiễn đời sống nhằm làm phong phú thêm kiến thức cho học sinh nhưng phải xác định rõ nhiê ̣m vụ học tâ ̣p và các bước thực hiê ̣n nhiê ̣m vụ đó, nghĩa là phải xác định cụ thể mục tiêu bài giảng. - Trong giờ dạy giáo viên phải biết tạo ra tình huống có vấn đề bằng những câu hỏi đúng lúc, gây được sự tò mò cho học sinh, kích thích các em trả lời để giải quyết vấn đề. Khi giải quyết được vấn đề, kiến thức của các em sẽ được nâng lên mô ̣t mức cao hơn. Câu trả lời có thể các em phải vâ ̣n dụng kiến thức thực tiễn, kiến thức cũ đã học hay trong sách giáo khoa và các tài liê ̣u khác. Giáo viên cần gợi ý cho các em đi đúng chủ đề và trả lời đúng câu hỏi. Muốn làm được như vâ ̣y giáo viên cần chỉ dẫn chu đáo cho học sinh cách giải quyết vấn đề từng bước mô ̣t, mă ̣t khác phải hình thành và rèn luyê ̣n cho các em kỹ năng, kỹ xảo nghiên cứu sách giáo khoa. - Trong mỗi bài giáo viên cần định hướng cho các em mục nào có thể sử dụng trong sơ đồ, lâ ̣p sơ đồ trong tình huống nào là hợp lý và có hiê ̣u quả nhất. - Giáo viên phải dần hình thành cho các em khả năng tự xây dựng sơ đồ thể hiê ̣n nô ̣i dung của mô ̣t phần nào đó và cách nhớ bài học theo ngôn ngữ sơ đồ, đọc nô ̣i dung từ sơ đồ. Đây là mô ̣t công viê ̣c khó khăn và yêu cầu phải hiểu mô ̣t cách sâu sắc bài học. Nhờ đó làm cho học sinh có khả năng tự lực ngày càng cao. Tóm lại phần kiến thức sinh vật và môi trường có thể sử dụng phương pháp sơ đồ mô ̣t cách hợp lý nhất bởi tính hê ̣ thống của các kiến thức và mối quan hê ̣ qua lại giữa các yếu tố trong chương trình cũng như các quan hê ̣ tác đô ̣ng qua lại giữa các yếu tố trong chương trình cũng như các quan hê ̣ tác đô ̣ng tương hỗ giữa các cấp tổ chức sống với nhau và với môi trường được đề câ ̣p trong sinh thái học. Tuy nhiên để sử dụng được phương pháp sơ đồ hoá trong dạy học, giáo viên phải hướng học sinh nắm vững cấu trúc bài học, hê ̣ thống các khái niê ̣m trong từng bài, từng chương rồi mới đi vào từng phần cụ thể, muốn vâ ̣y phải 9 nghiên cứu kỹ sách giáo khoa cô ̣ng với kiến thức thực tiễn và khả năng sáng tạo của học sinh. - Đối tượng xây dựng sơ đồ: Tùy theo mức độ tổ chức xây dựng sơ đồ mà đối tượng xây dựng sơ đồ là thầy, trò hay hợp tác giữa thầy và trò. Song dù chủ thể xây dựng sơ đồ là ai đi nữa cũng rất cần sự suy ngẫm sâu sắc, xây dựng sơ đồ sao cho vừa “đúng bản chất, vừa bắt mắt”. - Để tổ chức bài giảng theo phương pháp sơ đồ hoá đạt hiê ̣u thật tốt, có thể theo các bước sau: + Bước 1. Giáo viên yêu cầu các em nghiên cứu sách giáo khoa đúng nô ̣i dung bài học để hoàn thành các nhiê ̣m vụ được giao trong các phiếu yêu cầu hoă ̣c câu hỏi ghi chúng lên bảng. + Bước 2. Yêu cầu học sinh tự nghiên cứu sách giáo khoa để có nguồn thông tin, học sinh phải gia công để trả lời câu hỏi. + Bước 3. Học sinh phân tích nô ̣i dung bài học xác định dạng sơ đồ. + Bước 4. Học sinh tự lâ ̣p sơ đồ. + Bước 5. Thảo luâ ̣n trước lớp về kết quả đã lâ ̣p được. + Bước 6. Giáo viên chỉnh lý để có các sơ đồ chính xác, tinh giản, khoa học và có thẩm mỹ cao. + Bước 7. Ra bài tâ ̣p củng cố IV. Vận dụng phương pháp sơ đồ hóa trong dạy học sinh học phần sinh vật và môi trường 1. Phân tích cấu trúc, nội dung phần sinh vật và môi trường Cấu trúc chương trình sinh học 9 phần Sinh vật và môi trường gồm 4 chương Chương I: Sinh vât và môi trường - Trình bày các khái niệm: môi trường, nhân tố sinh thái, giới hạn sinh thái, ảnh hưởng của một số nhân tố sinh thái vô sinh (nhiệt độ, ánh sáng, độ ẩm ) đến sinh vật, ảnh hưởng lẫn nhau giữa các sinh vật. Chương II: Hệ sinh thái - Trình bày định nghĩa quần thể, đặc trưng của quần thể, đặc điểm quần thể người. 10 - Trình bày định nghĩa quần xã, đặc trưng cơ bản của quần xã, các mối quan hệ giữa ngoại cảnh và quần xã, giữa các loài trong quần xã và sự cân bằng sinh học. - Trình bày các khái niệm: hệ sinh thái, chuỗi và lưới thức ăn. Chương III: Con người, dân số và môi trường. - Trình bày các tác động của con người tới môi trường, đặc biệt là nhiều hoạt động của con người làm suy giảm hệ sinh thái, gây mất cân bằng sinh thái. - Trình bày khái niệm ô nhiễm môi trường nguyên nhân, hậu quả và biện pháp hạn chế ô nhiễm môi trường Chương IV: Bảo vệ môi trường - Trình bày các dạng tài nguyên chủ yếu, các phương thức sử dụng các loại tài nguyên thiên nhiên: đất, nước, rừng. - Trình bày sự đa dạng của các hệ sinh thái, vai trò và đề xuất các biện pháp bảo vệ các hệ sinh thái, sự cần thiết ban hành luật và hiểu được một số nội dung của Luật Bảo vệ môi trường. 2. Khả năng vận dụng - Có khả năng vận dụng sơ đồ hóa vào các bài sau: bài 41, 42, 43, 44, 45, 49, 50, 54, 55, 58, 59, 60 trong chương trình sinh học 9 ở trung học cơ sở. 3. Phân loại sơ đồ 3.1. Căn cứ theo mối quan hệ trên sơ đồ - Giữa cái chung và cái riêng. - Giữa toàn thể và bộ phận. - Giữa nguyên nhân và kết quả. 3.2. Căn cứ theo khả năng rèn luyện các thao tác tư duy logic + Sơ đồ rèn luyên kỹ năng phân tích tổng hợp. + Rèn luyện kỹ năng so sánh. + Rèn luyện kỹ năng hệ thống hóa kiến thức. 3.3. Ký hiệu sơ đồ + Mô hình hóa khái niệm. + Sơ đồ dạng biểu đồ biểu bảng. 11 + Sơ đồ dạng lưới, nhánh, thẳng. 3.4. Theo mục đích lí luận dạy học + Sơ đồ nghiên cứu tài liệu mới. + Sơ đồ củng cố hoàn thiện kiến thức. + Sơ đồ kiểm tra đánh giá. 3.5. Theo mức độ hoàn thiện + Sơ đồ đầy đủ. + Sơ đồ khuyết thiếu. + Sơ đồ câm. 3.6. Một số ví dụ về các dạng sơ đồ * Sơ đồ để kiểm tra đánh giá: VD: Về sinh vật biến nhiệt và hằng nhiệt. Nhóm sinh vật Tên sinh vật Môi trường sống Sinh vật biến nhiệt - - - - - - Sinh vật hằng nhiệt - * Căn cứ theo các mối quan hệ được phản ánh trên sơ đồ: VD1: Giữa cái chung và cái riêng 12 Khí C, N phổ biến: CO, CO2, NO2, SO2, Cacbuahidrô Thuốc trừ sâu và chất độc hóa học Các chất gây ô nhiễm Thuốc diệt cỏ Simazon monoron; 2, 4D; 2, 4, 5T; dioxin Các chất gây đột biến: năng lượng nguyên tử, phóng xạ VD 2: Giữa toàn thể và bộ phận Chế độ khí hậu, ánh sáng s¸ng C¸c chÊt v« c¬ Sinh c¶nh C¸c chÊt h÷u c¬ HÖ sinh th¸i Sinh vËt s¶n xuÊt QX sinh vËt Sinh vËt tiªu thô Sinh vật phân giảiSinh vËt ph©n gi¶i * Nguyên nhân và hệ quả: VD: Tác động của ngoại cảnh tới quần thể Ảnh hưởng cấu trúc quần thể (mật độ, tỷ lệ đực/cái, tỷ lệ các nhóm tuổi) Ngoại cảnh Ngoại cảnh t/đ Quần thể Ảnh hưởng sinh trưởng và biến động số lượng (sinh sản, tử vong, phát tán) Ảnh hưởng cấu trúc quần thể 13 * Căn cứ theo khả năng rèn luyện các thao tác tư duy logic: - Sơ đồ rèn kỹ năng so sánh Các đặc điểm so sánh Quần thể Thành phần loài 1 loài - Thời gian - Các mối quan hệ - Quần xã Nhiều loài Ngắn Dài Sinh sản Dinh dưỡng và sinh Hẹp sản Phạm vi phân Rộng bố - Sơ đồ rèn luyện kỹ năng phân tích tổng hợp VD: Sơ đồ các hình thức tổ chức sống Cá thể Quần thể Các cấp độ tổ chức sống Các hình thức tổ chức cơ thể sống Quần xã Đặc trưng Trao đổi chất thường xuyên với môi trường sống Các hình thức dinh Tự dưỡng dưỡngthøc dinh dìng Quang tổng hợp Hóa tổng hợp Dị dưỡng Toàn phần Hoại sinh * Sơ đồ rèn kĩ năng hệ thống hóa kiến thức: VD: Bài ảnh hưởng của ánh sáng tới sinh vật 14 Hình thái Thực vật Hoạt động sinh lý Nhóm cây ưa sáng Ảnh hưởng của ánh sáng Phân loại Nhómcây ưa bóng Tập tính Định hướng di chuyển Động vật Hình thái Nhóm động vật ưa sáng Phân loại Nhóm động vật ưa tối VD 3: Kí hiệu sơ đồ: * Mô hình hóa khái niệm: VD: Mô hình khái niệm Hệ sinh thái Nhân tố vô sinh Động vật Thực vật Vi sinh vật Quần xã sinh vật Hệ sinh thái * Dạng bảng biểu. VD: Sinh vật biến nhiệt và hằng nhiệt. 15 Nhóm sinh vật Sinh vật biến nhiệt Sinh vật hằng nhiệt Tên sinh vật Môi trường sống - Vi khuẩn cố định đạm - Rễ cây họ đậu - Cây lúa - Ruộng lúa -… - Chim bồ câu -… - Vườn cây - Chó - Trong nhà -… * Sơ đồ dạng lưới, dạng nhánh, dạng thẳng: - Dạng thẳng: VD: Ý nghĩa của khống chế sinh học: Nhờ khống chế sinh học số lượng cá thể mỗi quần thể dao động trong thể cân bằng quần thể dao động trong thể cân bằng trạng thái cân bằng sinh học trong quần xã. - Dạng lưới: VD: Lưới thức ăn trong một quần xã. Trâu Hổ Cỏ Thỏ Gà Cáo VSV Mèo rừng * Sơ đồ nhánh. VD: Các loại môi trường: Đất Môi trường Mặn Nước Lợ Không khí Ngọt Động vật Sinh vật Thực vật Con người 16 * Sơ đồ khuyết thiếu. ............ Nhân tố vô sinh Các nhân tố sinh thái ............... ............. ............... ................. * Sơ đồ câm. VD: Lưới thức ăn b a c e f d g 4. Vận dụng sơ đồ hóa trong thiết kế bài giảng 4.1. Sử dụng sơ đồ trong việc định hướng nhận thức của học sinh mở đầu bài học Khi dạy bài quần thể sinh vật để học sinh định hướng được nội dung bài là nêu được khái niệm quần thể sinh vật, những đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật. Giáo viên có thể mở bài bằng sơ đồ. Giáo viên giới thiệu sơ đồ và nêu câu hỏi: “Vậy quần thể là gì? Làm thế nào để phân biệt được 2 quần thể của cùng một loài? ” 4.2. Sö dông trong d¹ng bµi h×nh thµnh kiÕn thøc míi Trong nội dung này cần dùng sơ đồ để giới thiệu những kiến thức mới làm cho học sinh nắm được, ghi nhớ kiến thức một cách sâu sắc và có thể sử dụng kiến thức đó vào thực tiễn đời sống và sản xuất. mặt khác học sinh phải biết móc xích kiến thức vừa học với kiến thức đã học ở các bài trước, vì vậy giáo viên phải nghiên cứu kĩ nội dung bài dạy và trình độ học sinh để sử dụng phương pháp dạy học cho có hiệu quả. Ở nội dung này ta có thể sử dụng sơ đồ theo nhiều cách: * Cách 1: Đơn giản nhất là giáo viên lập sơ đồ lên bảng rồi dùng phương pháp giảng giải cho học sinh hiểu và nắm bắt kiến thức. 17 Phương pháp này có thể dùng khi ta dạy những bài dầu tiên để học sinh làm quen với phương pháp sơ đồ hoá hoặc khi ta dạy với đối tượng học sinh trung bình. Nhược điểm của phương pháp này là hiệu quả không cao vì học sinh nắm kiến thức một cách máy móc không phát huy được tính sáng tạo và tư duy độc lập của học sinh * Cách 2: Giáo viên yêu cÇu học sinh trả lời theo gợi ý và thầy trò cùng xây dựng sơ đồ. Với các câu trả lời của học sinh thầy có thể hình thành dần sơ đồ lên bảng. Phương pháp này có ưu điểm là phát huy được khả năng tự làm việc của học sinh, tạo cho học sinh những tình huống có vấn đề thông qua các câu hỏi hoặc các em suy nghĩ tìm tòi có thể vận dụng thực tiễn vào bài học, tạo cho các em cơ hội xây dựng bài khơi gợi trí tò mò và sự hứng thú học tập, học sinh đễ dàng tiếp thu và tiếp thu một cách tích cực khi thấy sơ đồ được hình thành dần dần trên bảng. Giáo án: Giảng dạy theo phương pháp trực quan tìm tòi bộ phận có sử dụng sơ đồ để hình thành kiến thức mới cho học sinh. Tiết 51. Bài 50: HỆ SINH THÁI A. Mục tiêu. 1- Kiến thức: - Học sinh nêu được khái niệm hệ sinh thái, nhận biết được hệ sinh thái trong tự nhiên. - Nêu được khái niệm chuỗi thức ăn, lưới thức ăn. - Vận dụng giải thích ý nghĩa của biện pháp nông nghiệp nâng cao năng suất cây trồng đang sử dụng rộng rãi hiện nay. 2- Kỹ năng: - Quan sát tranh, giải thích hiện tượng thực tế, hoạt động nhóm - Kĩ năng quan sát, phân tích tổng hợp kiến thức. 3- Thái độ: - Giáo dục ý thức bảo vệ thiên nhiên, ý thức xây dựng mô hình sản xuất. 18 B. Đồ dùng dạy học - Tranh phóng to H 50.1; 50.2 SGK. C. Phương pháp - Trực quan, vấn đáp, phương pháp sơ đồ hóa. D. Tiến trình dạy học 1. Ổn định tổ chức - Kiểm tra sĩ số. 2. Kiểm tra bài cũ Thế nào là 1 quần xã sinh vật? Quan hệ giữa ngoại cảnh và quần xã? 3. Bài mới Các nhân tố của môi trường luôn ảnh hưởng tới quần xã. Vậy quần xã có tác động trở lại tới môi trường không? Để trả lời câu hỏi đó các em nghiên cứu bài học hôm nay. Hệ sinh thái. Hoạt động 1: Thế nào là một hệ sinh thái? Hoạt động của thầy và trò Nội dung chính - HS quan sát hình 50.1, tìm hiểu thông tin I. Thế nào là một hệ sinh thái SGK N1:- Những nhân tố vô sinh và hữu sinh có thể có trong hệ sinh thái rừng? GV xây dựng sơ đồ hóa Nhân tố vô sinh Động vật Thực vật Vi sinh vật N2:- Lá và cây mục là thức ăn của những sinh vật nào? - Cây rừng có ý nghĩa như thế nào đối với đời sống động vật rừng? 19 GV:Thể hiện thực vật tác động tới động vật trờn sơ đồ hóa. N3- Động vật rừng có ảnh hưởng như thế nào tới thực vật? GV:Thể hiện động vật tác động tới thực vật trờn sơ đồ hóa. N4- Nếu như rừng bị cháy mất hầu hết các cây gỗ lớn, nhỏ và cỏ thì điều gì sẽ xảy ra? Tại sao? GV:Thể hiện sự tác động giữa các thành phần của hệ sinh thái rừng trên sơ đồ hóa. Nhân tố vô sinh Động vật Thực vật Vi sinh vật Quần xã sinh vật Hệ sinh thái - Hệ sinh thái là gì? - Các thành phần của một hệ sinh thái hoàn chỉnh? - GV lưu ý HS: động vật ăn thực vật là sinh vật tiêu thụ bậc 1, động vật ăn sinh vật tiêu thụ bậc 1 là sinh vật tiêu thụ bậc 2.... - GV chốt lại kiến thức: Như vậy thành phần của hệ sinh thái có mối quan hệ gắn bó mật thiết với nhau, đặc biệt là quan hệ về mặt dinh dưỡng tạo thành 1 chu trình 20