Tài liệu SKKN vận dụng Phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn địa lí lớp 4

SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 PHẦN I: LÍ LỊCH Họ và tên tác giả: Đỗ Hồng Quân Chức vụ: Giáo viên Đơn vị công tác: Trường Tiểu học Việt Hưng Tên đề tài sáng kiến kinh nghiệm: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4. Đây là bản sáng kiến kinh nghiệm của bản thân tôi đã được rút ra từ thực tế, tuyệt đối không sao chép của người khác. Chú giải 1 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 ----------***---------1. SKKN: Sáng kiến kinh nghiệm 2. SGK: Sách giáo khoa 3. GD BVMT: Giáo dục bảo vệ môi trường 4. GD KNS: Giáo dục kĩ năng sống 5. HS: Học sinh 6. GV: Giáo viên MỤC LỤC Nội dung Trang PHẦN I: LÍ LỊCH 1 2 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 PHẦN II: NỘI DUNG VI. THỜI GIAN NGHIÊN CỨU 1 1 1 2 2 2 2 3 VII. CẤU TRÚC CỦA ĐỀ TÀI 3 A. MỞ ĐẦU I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU III. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU IV. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU B. NỘI DUNG I. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN II. NỘI DUNG CHƯƠNG TRÌNH VÀ VIỆC VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC TRONG MÔN ĐỊA LÍ LỚP 4 III. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM C: KẾT LUẬN 1/ Kết luận 2/ Một số ý kiến đề xuất Lời kết Tài liệu tham khảo 4 4 11 22 34 34 35 37 38 PHẦN II: NỘI DUNG PHẦN A : MỞ ĐẦU I. Lí do chọn đề tài. Một năm bắt đầu từ mùa xuân Đời người bắt đầu từ tuổi trẻ. Tuổi trẻ ! Tương lai của đất nước. Tuổi trẻ sẽ làm gì? Sẽ như thế nào sau này? Tất cả phải nhờ vào sự giáo dục. Người xây nền tảng đó lại là những người có nhiêm vụ vẻ vang trong sự nghiệp “Trồng người”. Bồi dưỡng cho thế hệ sau là một việc rất quan trọng, cần thiết. Mỗi giáo viên chúng ta cũng nhận thấy và đang thực hiện: Giáo dục 3 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 những học sinh vừa có đức vừa có tài để phục vụ cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Mục tiêu của giáo dục là phát triển toàn diện con người về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ. Học không chỉ đơn giản đạt đến mục đích để hiểu biết có trình độ cao có kiến thức sâu rộng mà quan trọng hơn là phải thực sự trở thành người. Chương trình địa lý là phần nhập môn của môn khoa học tự nhiên. Môn tự nhiên xã hội cung cấp cho học sinh những hiểu biết cơ bản ban đầu về các sự vật, hiện tượng và mối quan hệ giữa chúng trong tự nhiên,về con người và xã hội, cách vận dụng chúng trong đời sống và sản xuất Cùng với môn Tiếng việt và toán, môn tự nhiên xã hội là môn quan trọng nhất trong chương trình tiểu học. Trong giai đoạn này, việc phát huy tính tích cực của học sinh trong việc dạy và học môn tự nhiên xã hội nói chung và phân môn địa lý nói riêng là một phần quan trọng trong đổi mới phương pháp dạy học của bộ môn này. Góp phần giáo dục toàn diện cho học sinh tiểu học. Chương trình Địa lý lớp 4 giúp học sinh lĩnh hội được một số tri thức ban đầu về địa lý tự nhiên Việt Nam. Do đặc điểm tâm lý lứa tuổi Học sinh,nên việc dạy và học môn địa lý còn khó với giáo viên và có phần tẻ nhạt với học sinh. Vì đa số phụ huynh và học sinh đều quan niệm Địa lý là môn học không có tính quyết định trong thi cử nên thường không thích đầu tư cho môn học.Trước giờ phần lớn các em chỉ được cung cấp các khái niệm Địa lý thông qua Giáo viên nên giờ học địa lý chưa thực sự thu hút các em…Giáo viên cũng chưa thực sự chọn được những phương pháp gây hứng thú mới mẻ trong cách dạy để thu hút các em Với những trăn trở làm sao để chọn được những phương pháp nào hay, đặc trưng để dạy Địa lý ở tiểu học và dạy như thế nào cho có hiệu quả ? Đó không chỉ là vấn đề bản thân tôi quan tâm mà hầu hết các Giáo viên Tiểu học đều quan tâm. Để làm thế nào bộ môn Địa lý không chỉ cung cấp kiến thức cơ bản cần thiết mà còn là bộ môn khoa học hấp dẫn học sinh. Vì thế tôi chọn đề tài: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4. Để Địa lý không xa lạ chán nản với các em . Để góp phần nhỏ bé, thật nhỏ bé xây dựng một nền móng vững chắc cho đất nước từ những lớp HS hoàn thiện về mặt trí thức và nhân cách .Vì có biết có hiểu, có quan tâm thì các em mới yêu mến quê hương đất 4 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 nước, yêu những gì mà thiên nhiên đã ban tặng cho con người. Từ đó các em sẽ tích cực tự nguyện tham gia góp phần bảo vệ môi trường và trân trọng giữ gìn những thành tựu kinh tế đất nước.Để tự hào làm rạng danh nước Việt, sánh vai với các cường quốc năm châu. II. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu đề tài này nhằm tìm hiểu việc vận dụng các phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lí ở Tiểu học. Từ đó, đề xuất một số biện pháp vận dụng các phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4. III. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lí ở Tiểu học. - Nghiên cứu, tìm hiểu nội dung, phương pháp dạy học môn Địa lí ở lớp 4. - Thiết kế một số bài học Địa lí lớp 4 và tiến hành thực nghiệm sư phạm để làm rõ việc vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lí lớp 4. - Đề xuất một số biện pháp giúp cho việc vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 phát huy tính tích cực chủ động của HS. IV. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu nội dung chương trình Địa lí lớp 4 và việc vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lí lớp 4 của trường Tiểu học Việt Hưng, xã Việt Hưng, huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên. V. Phương pháp nghiên cứu 1. Phương pháp lí luận : Thu thập tài liệu, phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa các nguồn thông tin có liên quan đến môn Địa lí lớp 4 ở Tiểu học, trọng tâm là vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lí lớp 4. 2. Phương pháp thực tiễn 3. Phương pháp quan sát 4. Phương pháp trò chuyện 5. Phương pháp thực nghiệm VI. Thời gian nghiên cứu 5 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 - Từ tháng 5/2016 đến tháng 2/2017 VII. Cấu trúc của đề tài Phần I: Lí lịch Phần II: Nội dung Phần A : Mở đầu Phần B : Nội dung Gồm 3 chương Chương 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của phương pháp dạy học tích cực. Chương 2: Tìm hiểu nội dung chương trình và việc vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lí lớp 4. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Phần C : Kết luận và kiến nghị B : NỘI DUNG CHƯƠNG 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của phương pháp dạy học tích cực. 1. Cơ sở lí luận: 1.1. Tổng quan về phương pháp dạy học tích cực 1.1.1 Khái niệm về phương pháp dạy học. Phương pháp dạy học là cách thức hành động có trình tự, phối hợp tương tác với nhau giữa giáo viên và học sinh nhằm đạt được mục đích dạy học. Nói cách khác phương pháp dạy học là hệ thống hành động có chủ đích theo một trình tự nhất định của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và hoạt động thực hành của học sinh nhằm đảm bảo cho học sinh lĩnh hội nội dung, kiến thức bài học và chính như vậy mà đạt được mục đích dạy học. Phương pháp dạy học bao gồm phương pháp dạy và phương pháp học với sự tương tác lẫn nhau, trong đó phương pháp dạy đóng vai trò chủ đạo, còn phương pháp học có tính chất độc lập tương đối, chịu sựu chi phối của phương pháp dạy, song nó cũng ảnh hưởng trở lại của phương pháp dạy. 1.1.2 Khái niệm về phương pháp dạy học tích cực. a) Vậy thế nào là tính tích cực và thế nào là phương pháp dạy học tích cực? Theo quan niệm trong dạy học thì có rất nhiều tác giả đề cập như : 6 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 V.L.Lênin đã nói: “Tính tích cực được xác định như là tổng các dấu hiệu đặc trưng cho sức mạnh bên trong với thành tích đã thành hiện thực” hay V.Ôkôn quan niệm tính tích cực là lòng mong muốn không chủ định và tạo lên biểu hiện bên ngoài hoặc bên trong của hoạt động. Cụ thể hơn thì tính tích cực là một phẩm chất vốn có của con người, bởi vì tồn tại và phát triển con người luôn phải chủ động, tích cực cải biến môi trường tự nhiên, cải tạo xã hội. Vì vậy, hình thành và phát triển tính tích cực xã hội là một trong những nhiệm vụ chủ yếu của giáo dục. Tính tích cực học tập – về thức chất tính tích cực nhận thức, đặc trưng ở khát vọng hiểu biết, cố gắng trí lực và có nghị lực cao trong quá trình chiểm lĩnh tri thức. Tính tích cực nhận thức trong hoạt động học tập liên quan trước hết với động cơ học tập. Động cơ đúng tạo ra hứng thú. Hứng thú là tiền đề của tự giác. Hứng thú và tự giác là hai yếu tố tạo lên tính tích cực. Tính tích cực sản sinh nếp tư duy độc lập. Suy nghĩ độc lập là mầm mống của sáng tạo. Ngược lại, phong cách học tập tích cực độc lập sáng tạo sẽ phát triển tự giác, hứng thú, bồi dưỡng động, cơ học tập. Tính tích cực học tập biểu hiện ở những dấu hiệu như: hăng hái trả lời các câu hỏi của giáo viên, bổ sung các câu trả lời của bạn, thích phát biểu ý kiến của mình trước những vấn đề nêu ra; hay nêu thắc mắc, đòi hỏi giải thích cặn kẽ những vấn đề chưa đủ rõ; chủ động vận dụng kiên thức, kĩ năng đã học để nhận thức vấn đề mới, tập trung chú ý vào vấn đề đang học; kiên trì hoàn thành các bài tập, không nản trước những tình huống khó khăn… tính tích cực học tập thể hiện qua các cấp độ từ thấp lên cao như: - Bắt chước: gắng sức làm theo mẫu hành động của thầy, của bạn… - Tìm tòi: độc lập giải quyết vấn đề nêu ra, tìm kiếm cách giải quyết khác nhau về một số vấn đề… - Sáng tạo: tìm ra cách giải quyết mới, độc đáo, hữu hiệu. b) Phương pháp dạy học tích cực là gì? Phương pháp dạy học tích cực (PPDH tích cực) là một thuật ngữ rút gọn, được dùng ở nhiều nước chỉ những phương pháp giáo dục, dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học. “Tích cực ” trong PPDH – tích cực được dùng với 7 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 nghĩa là hoạt động, chủ động, trái nghĩa với không hoạt động thụ động chứ không dùng theo nghĩa trái với tiêu cực. PPDH tích cực hướng tới việc hoạt đông hóa, tích cực hóa hoạt động nhận thức của người học, nghĩa là tập trung vào phát huy tính tích cực của người học chứ không phải là tập trung vào phát huy tính tích cực của người dạy, tuy nhiên để dạy học theo phương pháp tích cực thì giáo viên phải nỗ lực nhiều so với phương pháp thụ động. Muốn đổi mới cách học phải đổi mới cách dạy. Cách dạy chỉ đạo cách học, nhưng ngược lại thói quen học tập của trò cũng ảnh hưởng tới cách dạy của thầy. Chẳng hạn, có trường hợp học sinh đòi hỏi cách dạy tích cực hoạt động nhưng giáo viên chưa đáp ứng được, hoặc có trường hợp giáo viên hăng hái áp dụng PPDH tích cực nhưng không thành công vì học sinh chưa thích ứng, vẫn quen với lối học tập thụ động. Vì vậy, giáo viên phải kiên trì dùng cách dạy hoạt động để dần dần xây dựng cho học sinh phương pháp dạy học phải có sự hợp tác của cả thầy và trò, sự phối hợp nhịp nhàng hoạt động dạy với hoạt động học thì mới thành công. Như vậy, việc dùng thuật ngữ “dạy học tích cực” để phân biệt với “dạy học thụ động”. 1.2 Các dấu hiệu đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực. 1.2.1 Dạy học thông qua tổ chức các hoạt động học tập của học sinh. Học sinh đối tượng của hoạt động “dạy”, đồng thời là chủ thể của hoạt động “học” – được cuốn hút vào các hoạt động học tập do giáo viên tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự lực khám phá những điều mình chưa rõ chứ không phải thục động tiếp thu những kiến thức đã được giáo viên sắp đặt. Được đặt vào những tình huống của đời sống thực tế, người học trực tiếp quan sát, thảo luận, làm thí nghiệm, giải quyết vấn đề đặt ra theo hướng suy nghĩ của mình, từ đó nắm được kiến thức kĩ năng mới, vừa nắm được phương pháp “làm ra” kiến thức, kĩ năng đó, không rập theo những khuôn mẫu sẵn có, được bộc lộ và phát huy tiềm năng sáng tạo. Dạy theo cách này thì giáo viên không chỉ đơn giản truyền đạt kiến thức mà còn hướng dẫn hành động. Chương trình dạy học phải giúp cho từng học sinh biết hành động và tích cực tham gia các chương trình hành động của cộng đồng. 8 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 Hình thức học từ phương pháp dạy học tích cực 1.2.2 Dạy và học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học. PPDH tích cực xem việc rèn luyện phương pháp học tập cho học sinh không chỉ là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học mà còn là một mục tiêu dạy học. Phải quan tâm dạy cho học sinh phương pháp học ngay từ bậc tiểu học và càng lên bậc cao hơn càng phải được chú trọng. Trong các phương pháp học thì cốt lõi là phương pháp tự học. Nếu rèn luyện cho người học có được phương pháp, kĩ năng, thói quen, ý chí tự học thì sẽ tạo cho họ lòng ham học, khơi dạy nội lực vốn có trong mỗi con người, kết quả học tập sẽ được nhân lên gấp bội. Vì vậy, ngày nay người ta nhấn mạnh mặt hoạt động học trong quá trình dạy học, nỗ lực tạo ra sự chuyển biến từ học tập thụ động sang tự học chủ động. 1.2.3 Tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác. Trong nhà trường, phương pháp học tập hợp tác được tổ chức ở cấp nhóm, tổ, lớp hoặc trường. Được sử dụng phổ biến trong dạy học là hoạt động hợp tác trong nhóm nhỏ 4 đến 6 người. Học tập hợp tác làm tăng hiệu quả học tập, nhất là lúc phải giải quyết những vấn đề gay cấn, lúc xuát hiện thực sự nhu cầu phối hợp giữa các cá nhân để hoàn thành nhiệm vụ chung. Trong hoạt động theo nhóm nhỏ sẽ không thể có hiện tượng ỷ lại; 9 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 tính cách năng lực của mỗi thành viên được bộc lộ, uốn nắn, phát triển tình bạn, ý thức tổ chức, tinh thần tương trợ. Mô hình hợp tác trong xã hội đưa vào đời sống học đường sẽ làm cho các thành viên quen dần với sự phân công hợp tác trong lao động xã hội. 1.2.4 Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò. Trước đây giáo viên giữ độc quyền đánh giá học sinh. Trong phương pháp tích cực, giáo viên phải hướng dẫn học sinh phát triển kĩ năng tự đánh giá để tự điều chỉnh cách học. Liên quan với điều này, giáo viên cần tạo điều kiện thuận lợi để học sinh được tham gia đánh giá lẫn nhau. Tự đánh giá đúng và điều chỉnh hoạt động kịp thời là năng lực rất cần cho sự thành đạt trong cuộc sống mà nhà trường phải trang bị cho học sinh. Từ dạy và học thụ động sang dạy và học tích cực, giáo viên không còn đóng vai trò đơn thuần là người truyền đạt kiến thức, giáo viên trở thành người thiết kế, tổ chức, hướng dẫn các hoạt động độc lập hoặc theo nhóm nhỏ để học sinh tự lực chiếm lĩnh nội dung học tập, chủ động đạt các mục tiêu kiến thức, kĩ năng, thái độ theo yêu cầu của chương trình. Trên lớp, học sinh hoạt động là chính, giáo viên có vẻ nhàn nhã hơn nhưng trước đó, khi soạn giáo án, giáo viên đã phải đầu tư công sức, thời gian rất nhiều so với kiểu dạy và học thụ động mới có thể thực hiện bài lên lớp với vai trò là người gợi mở, xúc tác, động viên, cố vấn, trọng tài trong các hoạt động tìm tòi hào hứng, tranh luận sôi nổi của học sinh. Giáo viên phải có trình độ chuyên môn sâu rộng, có trình độ sư phạm lành nghề mới có thể tổ chức, hướng dẫn các hoạt động của học sinh mà nhiều khi diễn biến ngoài tầm dự kiến của giáo viên. 1.3 So sánh giữa phương pháp dạy học thụ động và phương pháp dạy học tích cực. Yếu tố 1. Dạy học thụ động Dạy học tích cực Học là quá trình tiếp thu và lĩnh Học là quá trình kiến tạo; học Quan niệm hội, qua đó hình thành kiến thức, sinh tìm tòi khám phá, phát hiện, kĩ năng, tư tưởng, tình cảm. luyện tập, khai thác và xử lí thông tin…. Tự hình thành hiểu biết, 2. năng lực và phẩm chất. Là kiểu dạy học đề cao vai trò Là kiểu dạy học đề cao vai trò Bản chất chủ thể là giáo viên. Giáo viên chủ thể là học sinh. Giáo viên 10 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 dạy nội dung thầy có, thầy thiết kế, tổ chức, hướng dẫn, còn muốn. Trong quá trình nhận thức học sinh tích cực làm việc với các xảy ra diễn biến dạy học theo nguồn kiến thức để nhận thức. một chiều, chủ yếu là từ thầy đến Quá trình nhận thức xảy ra sự trò. giao tiếp nhiều chiều: trò-thầy, 3. trò-trò, trò-tập thể lớp học. Chú trọng cung cấp tri thức, kỹ Chú trọng hình thành các năng Mục tiêu năng, kĩ xảo. Học để đối phó với lực: sáng tạo, hợp tác…, dạy thi cử. Sau khi thi xong những phương pháp và dạy cách học. điều đã học thường bị bỏ quên Học để đáp ứng những yêu cầu hoặc ít dùng đến. của cuộc sống hiện tại và tương lai. Những điều đã học cần thiết, bổ ích cho bản thân học sinh và 4. cho sự phát triển của xã hội. Nặng về kiến thức lý thuyết, nhẹ Tinh giản, vững chắc, thiết thực. Nội dung về kỹ năng và khả năng vận Coi trọng cả kiến thức, kĩ năng và 5. dụng giá trị . Theo lớp, đồng loạt. Ngoài ra Đa dạng: trên lớp, cá nhân, nhóm Hình thức tổ chức thỉnh thoảng có ngoại khóa, thực lớp, ngoài lớp, tham quan, khảo hành tìm hiểu địa phương. 6. Phương pháp sát đại phương, ngoại khóa, đố vui, trò chơi học tập…. Truyền thống theo kiểu giải thích Các phương pháp truyền thống minh họa: được sử dụng linh hoạt theo Giáo viên truyền thụ một chiều hướng tích cực hóa hoạt động học kiến thức đã chuẩn bị sẵn. tập của học sinh (thuyết trình có Học sinh thông hiểu, ghi nhớ sự tham gia tích cực của học sinh, (nặng về ghi nhớ máy móc), tái đàm thoại gợi mở…) hiện. Áp dụng một số phương pháp dạy học mới, thích hợp: giải quyết vần đề, thảo luận, điều tra, đóng 11 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 7. vai, động não… Có cả phương tiên truyền thống, Có cả phương tiện truyền thống Phương tiện cả hiện đại, sử dụng chủ yếu lẫn hiện đại: sử dụng chủ yếu dạy học 8. theo kiểu minh họa. Bảng đen, phấn trắng, bàn ghế. theo hướng nguồn tri thức. Bảng đen, phấn trắng, bàn ghế Cơ sở thuận tiện cho việc di chuyển học vật chất theo nhóm, máy vi tính và các điều kiện khác phục vụ cho dạy 9. Kiểm tra, đánh giá học. Hình thức đơn điệu, tự luận là Hình thức đa dạng: tự luận, trắc chính. nghiệm khách quan, bài tập… Nội dung: chủ yếu kiến thức, Nội dung: cả kiến thức và kĩ nặng về tái hiện. năng, chú trọng suy luận. Giáo viên độc quyền đánh giá. Giáo viên kết hợp với học sinh đánh giá, tạo điều kiện cho học sinh tự đánh giá và đánh giá lẫn 10. nhau. - Với học sinh: Chỉ nhận khối - Với học sinh: Tiếp thu khối Kết quả lượng kiến thức thầy cho. Học lượng kiến thức theo mức độ hiểu sinh thuộc bài nhưng ít quan tâm biết của mình. Học sinh nảy sinh vận dụng kiến thức vào tình ra nhiều vấn đề sáng tạo trong huống mới. Học sinh nắm được quá trình nhận thức, tạo được bài qua học thuộc bài và trả lời hành vi mong muốn vận dụng đúng nội dung thầy giáo đã cho, hiểu biết của mình vào tình huống tư duy của các em ít được phát mới. Học sinh nắm chắc kiến thức triển. bài học bằng sự thông hiểu của - Với giáo viên: Tạm bằng lòng mình. Tư duy của các em được với chuyên môn, nghiệp vụ có phát triển. sẵn. - Với giáo viên: Luôn phải nâng - Với cán bộ quản lí: An tâm với cao năng lực chuyên môn, nghiệp 12 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 dạy học “bình thường ” của nhà vụ, tiếp cận với phương pháp dạy trường. học tiên tiến và phương pháp dạy học hiện đại. Với cán bộ quản lí: Trăn trở suy nghĩ việc làm của giáo viên. Quan tâm ủng hộ, khuyến khích, tạo điều kiện và nhân rộng điển hình. CHƯƠNG 2: Nội dung chương trình và việc vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lí lớp 4. 1.1 Chương trình môn Địa lí lớp 4. Môn Địa lí lớp 4 gồm 35 tiết, tương ứng với mỗi tuần học 1 tiết học. Trong đó có 3 chương: Chương 1: Thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người ở miền núi và trung du. Chương 2: Thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người ở miền đồng bằng. Chương 3: Vùng biển Việt Nam. 1.2 Một số phương pháp dạy học tích cực và vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4. Dạy môn địa lý cần sử dụng các phương pháp đặc trưng của nhiều môn học khác nhau. Do tính tích hợp của nội dung. Đề cao vai trò chủ thể của người học, tăng cường tính tự giác tích cực và sáng tạo của hoạt động học tập. Để giúp học sinh học tốt một địa lý, Tôi luôn tâm niệm: Giáo viên phải hình thành biểu tượng địa lý và rèn luyện cho học sinh một số kỹ năng địa lý như: sử dụng bản đồ, phân tích bảng số liệu và biểu đồ…Do đó việc hình thành biểu tượng địa lý và rèn luyện kỹ năng sử dụng bản đồ là 2 nhiệm vụ quan trọng của phần địa lý ở tiểu học. Ở bậc tiểu học do đặc điểm tâm lý của lứa tuổi học sinh nên yêu cầu về mặt tri thức của dạy học địa lý chủ yếu chỉ dừng lại ở việc cung cấp các biểu tượng địa lý . Bước đầu hình thành 1 số khái niệm, xây dựng một số mối quan hệ địa lý đơn giản . 1.2.1 Một số phương pháp cụ thể : a) Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề 13 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 * Định nghĩa Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề là phương pháp dạy học dựa trên những quy luật của sự lĩnh hội tri thức và cách thức hoạt động một cách sáng tạo, có những nét cơ bản của sự tìm tòi khoa học. Bản chất của nó là tạo nên một chuỗi những “tình huống có vấn đề”, “tình huống học tập” và điều khiển học sinh giải quyết những vấn đề học tập đó. * Mục tiêu Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề đảm bảo cho học sinh lĩnh hội vững chắc những cơ sở khoa học, phát triển những năng lực tư duy sáng tạo và hình thành cơ sở thế giới quan. * Ưu điểm - Học theo cách định hướng GQVĐ giúp cho việc liên hệ và sử dụng những tri thức đã có của người học trong việc tiếp thu những tri thức mới cũng như tạo được mối liên hệ giữa những tri thức khác nhau mà trước đó thường được nghiên cứu độc lập. - Thông qua học định hướng GQVĐ người học có thể thường xuyên hơn giải thích được sự sai khác giữa lý thuyết và thực tiễn, những mâu thuẫn nhận thức được tìm thấy. - Sự tham gia tích cực của người học trong quá trình dạy học làm tăng cường niềm vui cũng như khả năng cá thể hóa đối với nội dung học tập do đó làm tăng cường động lực cơ học tập. - Dạy học định hướng GQVĐ hỗ trợ việc phát triển năng lực giao tiếp xã hội. - Việc liên hệ với các tình huống thực tiễn trong dạy học định hướng GQVĐ dựa trên cơ sở của tâm lý học nhận thức. Khả năng vận dụng được tri thức đã học càng cao nếu tri thức đó được học qua việc giải quyết các tình huống và được tái sử dụng trong các tình huống thực tiễn. * Nhược điểm - Phương pháp này có thể gây mất nhiều thời gian. - Nhiều tình huống đưa ra không đúng trọng tâm. Để vận dụng tốt phương pháp này Giáo viên phải có sự chuẩn bị tốt nội dung bài học đặc biệt là các tình huống có vấn đề phải phù hợp với bài học, phù hợp với học sinh. 14 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 - Người học sinh cần phải hợp tác với người giáo viên, chuẩn bị bài trước khi tới lớp, tích cực tham gia xử lí các tình huống có vấn đề. b) Phương pháp hướng dẫn học sinh khai thác tri thức từ bản đồ * Định nghĩa Bản đồ là một phương tiện trực quan, một nguồn tri thức địa lí quan trọng. Qua bản đồ, học sinh có thể nhìn một cách bao quát những khu vực lãnh thổ rộng lớn, những vùng lãnh thổ xa vôi trên bề mặt trái đất mà họ chưa bao giờ có điều kiện đi đến tận nơi quan sát. Về mặt kiến thức, bản đồ có khả năng phản ánh sự phân bố và những mối quan hệ của đối tượng địa lí trên bề mặt Trái Đất một cách cụ thể mà không một phương tiện nào khác có thể làm được. Những kí hiệu, màu sắc, cách biểu hiện trên bản đồ là những nội dung địa lí đã được mã hóa, trở thành một ngôn ngữ đặc biệt – ngôn ngữ bản đồ. Về mặt phương pháp, bản đồ được coi là phương tiện trực quan giúp cho học sinh khai thác, củng cố tri thức và phát triển tư duy trong quá trình dạy học địa lí. * Ưu điểm - Khi học sinh có kĩ năng sử dụng bản đồ thì họ có thể tái tạo lại được hình ảnh các lãnh thổ nghiên cứu với đặc những đặc điểm cơ bản của chúng mà không phải nghiên cứu trực tiếp từ ngoài thực địa. - Làm việc với bản đồ, học sinh sẽ rèn luyện được các kĩ năng sử dụng bản đồ không chỉ trong học tập, nghiên cứu mà còn trong cuộc sống, đặc biệt đối với lĩnh vực quân sự, trong các ngành kinh tế khác. - Khi phân tích nội dung các bản đồ rồi đối chiếu so sánh chúng với nhau, học sinh sẽ phát triển được tư duy logic, biết thiết lập các mối liên hệ giữa các đối tượng địa lí, nhất là các mối nhân quả giữa chúng. * Nhược điểm - Bản đồ mang tính khái quát hóa vì vậy những thông tin chi tiết bản đồ không thể hiện được. - Sử dụng phương pháp bản đồ đôi khi làm học sinh chỉ chú tới bản đồ mà không tập trung vào bài giảng. 15 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 Để học sinh khai thác tri thức từ bản đồ người giáo viên phải hình thành kĩ năng sử dụng bản đồ trong học địa lí cho học sinh bằng các biện pháp: - Dạy học sinh hiểu bản đồ - Dạy học sinh đọc và vận dụng bản đồ. c) Phương pháp thảo luận trong dạy học Địa lý * Định nghĩa Thảo luận là sự trao đổi ý kiến về một chủ đề giữa học sinh và giáo viên, cũng như những người học với nhau. * Mục đích Mục đích thảo luận là để khuyến khích sự phân tích một vấn đề hoặc các ý kiến bình luận khác nhau của học sinh và trong những trường hợp nhất định, nó mang lại sự thay đổi thái độ của những người tham gia. * Ưu điểm - Phương pháp thảo luận giúp cho học sinh mở rộng, đào sâu thêm những vấn đề học tập trên cơ sở nhìn nhận chúng (các vấn đề) một cách có suy nghĩ, phân tích chúng có lí lẽ, có dẫn chứng minh họa, phát triển được óc tư duy khoa học. - Giúp học sinh phát triển kĩ năng nói, giao tiếp, tranh luận, bồi dưỡng các phương pháp nghiên cứu một cách vừa sức (như các phương pháp tìm đọc sách, tài liệu tham khảo, làm thí nghiệm…) - Thông qua thảo luận có thể làm thay đổi quan điểm của cá nhân nhờ cách lập luận logic trên cơ sở các sự kiện, thông tin của các học sinh khác trong nhóm, trong lớp. - Về phía giáo viên: quá trình thảo luận dưới sự hướng dẫn của giáo viên sẽ tạo ra mối quan hệ hai chiều giữa giáo viên và học sinh, giúp cho giáo viên nắm được hiệu quả giáo dục về các mặt nhận thức, thái độ, quan điểm, xu hướng hành vi của học sinh. * Nhược điểm - Thời gian eo hẹp, sự sắp xếp thời khóa biểu chưa hợp lí hoặc cơ sở vật chất thiếu thốn nên phương pháp này ít được sử dụng. - Phương pháp này chưa được chú trọng đúng mức, chưa được coi là phương pháp dạy học học chính thức. 16 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 - Phương pháp này còn có thể gây tranh cãi, mất thời gian. Để thảo luận đạt kết quả tốt người giáo viên cần quan tâm đến các khâu quan trọng sau: + Chuẩn bị nội dung thảo luận + Tiến hành thảo luận + Tổng kết thảo luận Kết quả thảo luận phụ thuộc vào quan hệ giữa giáo viên và học sinh, điều kiện cơ sở vật chất của nhà trường và chủ đề đưa ra thảo luận vì vậy phải có sự hợp tác tốt của học sinh. d) Phương pháp Dạy học hợp tác trong nhóm nhỏ * - Khái niệm Phương pháp dạy học theo nhóm là phương pháp đặt học sinh vào môi trường học tập (nghiên cứu, thảo luận…) theo các nhóm học tập. Một trong những lí do chính để sử dụng phương pháp này là nhằm khuyến khích học sinh trao đổi và biết cách làm việc hợp tác với người khác. - Học theo nhóm được sử dụng rộng rãi vì nó giúp mọi người tham gia tích cực vào quá trình học tập, lắng nghe, ghi lại, và chia sẻ những kinh nghiệm và quan điểm khác nhau của mọi người, đưa ra giải quyết một vấn đề chung. * Mục tiêu Tổ chức học sinh học tập theo nhóm không chỉ phát huy tính tích cực, tự giác, khả năng chủ động, sáng tạo trong hoạt động nhận thức của học sinh, tạo điều kiện để mọi người cùng tham gia, chia sẻ kinh nghiệm, học hỏi lẫn nhau, chuẩn bị cho lao động phân công hợp tác trong cộng đồng mà qua cách học này nhiều kĩ năng xã hội cũng được hình thành và phát triển như: - Kĩ năng giao tiếp - Kĩ năng giải quyết vấn đề - Kĩ năng nói, diễn đạt - Kĩ năng tập hợp và ghi chép tư liệu - Kĩ năng báo cáo 17 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 * - Ưu điểm Phương pháp Dạy học hợp tác nhóm nhỏ cho phép cá nhân đưa ra ý kiến riêng của mình. - Giúp phát triển các phẩm chất lãnh đạo - Cho phép các cá nhân tham gia một cách tích cực - Gợi nên sự hứng thú trong học tập * Nhược điểm - Phương pháp dạy học hợp tác nhóm nhỏ có hể gây mất thời gian. - Một số học sinh có thể chiếm ưu thế trong phần thảo luận nhóm. Khi áp dụng phương pháp dạy học theo nhóm cần có một người lãnh đạo tài năng. - Làm rõ những điểm đã nêu. - Tóm tắt kết quả thảo luận nhóm vào cuối bài học e) Phương pháp động não * Khái niệm Phương pháp động não là một phương pháp dùng để giải quyết nhiều loại vấn đề khác nhau, giúp cho người học trong một thời gian ngắn nảy sinh ra được nhiều ý tưởng, nhiều giả định về một vấn đề nào đó. * Mục tiêu Phương pháp này nhằm mục đích kích thích sáng tạo ý tưởng qua việc nêu và giải quyết vấn đề. * Ưu điểm Phương pháp này giúp cho học sinh có thể: - Trả lời nhanh - Khắc phục sự xấu hổ khi trình bày ý kiến. - Tránh sự phán xử hấp tấp với thời gian hạn định. - Tự do và chân thực trong việc tham gia vào các hoạt động mà không quan tâm tới hạn chế của cá nhân. * Nhược điểm - Thường phù hợp với các vấn đề đã quen thuộc trong thực tế. 18 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 - Các giờ học có thể bị quá trớn, trở nên om sòm và căng thẳng, không việc nào trọn vẹn. Để phương pháp này sử dụng hiệu quả: - Giáo viên lựa chọn và nêu vấn đề cần tìm hiểu trước lớp hoặc trước nhóm. - Khích lệ học sinh phát biểu và đóng góp ý kiến. - Liệt kê ý kiến mọi người viết lên bảng hoặc giấy to - Làm sáng tỏ ý kiến chưa rõ ràng và thảo luận sâu từng ý. - Tổng hợp ý kiến của mọi người. Giáo viên có thể sử dụng câu trả lời của các nhóm đã được đánh giá và chấp nhận để làm căn cứ cho việc lập các chương trình hành động. f) Phương pháp đàm thoại * Định nghĩa Phương pháp đàm thoại (vấn đáp) là phương pháp giáo viên khéo léo đặt hệ thống câu hỏi để học sinh trả lời nhằm gợi mở cho học sinh sáng tỏ những vấn đề mới: tự khai phá những tri thức mới bằng sự tái hiện những tài liệu đã học hoặc những kinh nghiệm đã tích lũy được trong cuộc sống, nhằm giúp học sinh mở rộng, củng cố, đào sâu, tổng kết, hệ thống hóa tri thức đã tiếp thu được, nhằm mục đích kiểm tra, đánh giá và giúp học sinh tự kiểm tra, tự đánh giá việc lĩnh hội tri thức, kĩ năng, kĩ xảo trong quá trình dạy học. * Mục tiêu - Nhằm phát huy tính tích cực độc lập nhận thức, phát triển được hứng thú học tập, khát vọng tìm tòi khoa học. - Giúp học sinh nắm vững tri thức cơ bản nhất, mở rộng đào sâu những khái niệm định luật đã lĩnh hội, khắc phục được những nhận thức sai lệch mơ hồ thiếu chính xác. - Giúp học sinh hệ thống hóa, khái quát hóa kiến thức sau bài học, phát triển kĩ năng tư duy hệ thống hóa, khái quát hóa, khắc phục tình trạng nắm tri thức một cách rời rạc. - Giúp học sinh tự kiểm tra kiến thức của mình, giúp giáo viên đánh giá chất lượng lĩnh hội của học sinh để củng cố, bổ sung kịp thời. 19 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân SKKN: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Địa lí lớp 4 * Ưu điểm - Phương pháp đàm thoại nếu được giáo viên vận dụng khéo léo và hiệu quả sẽ có tác dụng kích thích tính tích cực, độc lập, sáng tạo trong học, bồi dưỡng cho người học năng lực diễn đạt những vấn đề khoa học bằng lời nói; bồi dưỡng hứng thú học tập, làm cho không khí lớp sôi nổi. - Mặt khác phương pháp đàm thoại còn giúp giáo viên thường xuyên thu được tín hiệu ngược từ kết quả học tập của người học để kịp thời điều chỉnh hoạt động dạy và học nhằm đạt được chất lượng, hiệu quả học tập ở mức độ cao hơn. * Nhược điểm Nếu người giáo viên không có nghệ thuật tổ chức, điều khiển, phương pháp đàm thoại có thể mang lại một số hạn chế nhất định như: - Dễ làm mất thời gian, ảnh hưởng tới việc thực hiện kế hoạch lên lớp. - Biến đàm thoại thành cuộc tranh luận tay đôi giữa các thành viên trong lớp với nhau. Khi tiến hành phương pháp vấn đáp, người giáo viên cần chú ý thực hiện những yêu cầu đối với việc nêu câu hỏi và tổ chức, điều khiển việc trả lời đối với học sinh. Đặc biệt phải chuẩn bị tốt hệ thống câu hỏi: - Câu hỏi đưa ra một cách rõ ràng - Câu hỏi phải hướng tới cả lớp - Chỉ định một học sinh trả lời, cả lớp lắng nghe và phân tích câu trả lời. - Giáo viên kết luận. 1.3 Điều kiện để vận dụng có hiệu quả phương pháp các phương pháp dạy học tích cực: 1.3.1. Giáo viên: Giáo viên phải được đào tạo chu đáo để thích ứng với những thay đổi về chức năng, nhiệm vụ rất đa dạng và phức tạp của mình, nhiệt tình với công cuộc đổi mới giáo dục. Giáo viên vừa phải có kiến thức chuyên môn sâu rộng, có trình độ sư phạm lành nghề, biết ứng xử tinh tế, biết sử dụng các công nghệ tin vào dạy học, biết định hướng phát triển của học sinh theo mục tiêu giáo dục nhưng cũng đảm bảo được sự tự do của 20 Người thực hiện: Đỗ Hồng Quân