Tài liệu Skkn tiếp cận tác phẩm “nhàn” từ góc nhìn của đời sống tiếp cận tác phẩm “nhàn” từ góc nhìn của đời sống

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NINH BÌNH TRƯỜNG THPT NGUYỄN HUỆ ------------------- SÁNG KIẾN TIẾP CẬN TÁC PHẨM “NHÀN” TỪ GÓC NHÌN CỦA ĐỜI SỐNG ĐƯƠNG ĐẠI QUA HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC TÍCH HỢP LIÊN MÔN NHÓM TÁC GIẢ: 1. Phạm Thị Hằng Phương 2. Nguyễn Thị Thu Thoa 3. Vũ Thị Hương Thảo Ninh Bình, tháng 5/2019 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài: Nằm trong lộ trình đổi mới đồng bộ PPDH và kiểm tra, đánh giá ở các trường phổ thông theo định hướng phát triển năng lực của học sinh, nhằm phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của người học; học sinh tự chiếm lĩnh kiến thức, hình thành kĩ năng và các năng lực cần thiết để tư duy, hành động và sáng tạo. Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn, cấp thiết và mục tiêu chung của chương trình giáo dục, Ngữ văn là một môn học đặc biệt trong việc thực hiện mục tiêu chung của trường học; đồng thời đó cũng là môn học công cụ có liên hệ chặt chẽ với các môn học khác như: Lịch sử, Địa lí, Giáo dục công dân… có tác động tích cực đến kết quả học tập của các môn học khác và ngược lại. Đó chính là yêu cầu thực tiễn mang tính đặc thù của bộ môn, gắn lí thuyết, kiến thức học tập với đời sống thực tế và yêu cầu của quá trình học tập. Ngữ văn là một môn học thuộc nhóm khoa học xã hội góp phần hình thành những kiến thức cơ bản cho học sinh và có vai trò quan trọng trong việc giáo dục tư tưởng, tình cảm hình thành nhân cách của người học. Vì văn học là tấm gương phản ánh đời sống xã hội, là “khoa học về lòng người”,... đọc hiểu văn bản văn học giúp người đọc nhận thức được bức tranh đời sống cũng như thế giới tâm hồn của con người để từ đó hiểu mình, hiểu người và hiểu đời. Xuất phát từ những nhiệm vụ thực tiễn trên, nằm trong xu hướng phát triển của nền giáo dục hiện đại trên thế giới, yêu cầu đặt ra cho quá trình dạy và học môn ngữ văn trong nhà trường là trên tinh thần tích hợp, liên môn, liên văn bản… để khơi gợi khả năng tiếp cận, chiếm lĩnh văn bản văn học trên nhiều cấp độ, dưới nhiều góc nhìn để tạo ra mối liên hệ giữa văn học và cuộc sống, giữa thời đại của tác giả với đời sống hôm nay, giữa văn học với lịch sử, văn hóa, địa lí, môi trường…qua đó bồi đắp tâm hồn, nhân cách và kĩ năng sống tốt đẹp, tích cực, nâng cao và phát huy năng lực của người học. Tuy nhiên việc tiếp cận và lĩnh hội văn bản văn học không phải là điều đơn giản vì đó là văn bản nghệ thuật ngôn từ; hơn nữa với quan niệm Ngữ văn là một môn học trong nhà trường cùng với lối học không đi liền với hành dẫn đến còn tồn tại lối dạy và học hời hợt, nông cạn hoặc nặng nề thiên về kiến thức mà chưa thấy được mối liên hệ với đơi sống thực tế, khiến giờ văn khô khan, nặng nề hoặc xa vời…tác phẩm văn học chưa gắn với đời sống, những bài học chỉ mới là những cảm nhận cảm tính hoặc đối phó trong học tập thi cử…mà chưa thực sự đi vào tình cảm, tâm hồn, trở thành nhận thức và kĩ năng sống cho người học. Từ những lí do khách quan và chủ quan trên, với vai trò là một giáo viên ngữ văn trực tiếp giảng dạy giúp các em tiếp xúc, khám phá và chiếm lĩnh văn bản văn học cũng như vận dụng kiến thức vào quá trình học tập và cuộc sống, hình thành kĩ năng, phát triền nhân cách, bồi đắp tâm hồn, nâng cao năng lực bản thân… cũng như tạo ra sức hấp dẫn, sinh động của giờ học đọc -hiểu văn bản, bản thân tôi thấy cần có hướng tiếp cận văn bản văn học mới trong cách nhìn của cuộc sống hôm nay, điều đó được thể hiện cụ thể qua việc đọc - hiểu văn bản "Nhàn" của Nguyễn Bỉnh Khiêm. 2. Mục đích nghiên cứu: Chọn đề tài này chúng tôi muốn hiện thực hóa hoạt động dạy - học theo phương pháp đổi mới, lấy người học làm trung tâm,"học sinh là mặt trời quy tụ xung quanh nó mọi phương tiện giáo dục''. Trên nguyên tắc tích hợp, liên môn, dạy học phức hợp, dạy học theo tình huống, vấn đề.... nhằm huy động và lĩnh hội nhiều lĩnh vực kiến thức để tích cực hóa hoạt động của người học, chủ động trong quá trình chiễm lĩnh tri thức cũng như hình thành những kĩ năng, năng lực cần thiết trong cuộc sống như: năng lực giải quyết vấn đê, năng lực hợp tác, năng lưc sáng tạo, năng lực tự quản lí bản thân, năng lực sử dụng Tiếng Việt, năng lực thẩm mĩ... Thông qua việc đọc hiểu văn bản "Nhàn" trong chương trình SGK Ngữ văn lớp 10, cơ bản, tập 1, bằng góc nhìn của đời sống văn hóa xã hội hôm nay giúp người học thấy được mối liên hệ giữa văn học và cuộc sống cũng như giữa thời đại Nguyễn Bỉnh Khiêm và đời sống hiện tại, từ đó cảm nhận được cái hay cái đẹp của tác phẩm văn chương và lĩnh hội thông điệp nghệ thuật sâu sắc của bài thơ.Từ đó hình thành những tình cảm, phẩm chất, nhận thức tốt đẹp, đúng đắn cũng như hình thành những kĩ năng, năng lực cần thiết trong cuộc sống và có ý thức, thói quen vận dụng kiến thức liên môn, tổng hợp trong quá trình học tập để giải quyết những vấn đề thực tiễn. 3. Đối tượng nghiên cứu: Chúng tôi tập trung nghiên cứu một số phương pháp dạy học và kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển năng lực của người học vào việc đọc -hiểu văn bản "Nhàn" trong chương trình SGK Ngữ văn lớp 10, cơ bản, tập 1, trên tinh thần tích hợp, liên môn, phức hợp, dạy học giải quyết vấn đề, dạy học theo tình huống, định hướng hành động,vận dụng công nghệ thông tin vào học tập.... ; để từ đó nâng cao hiệu quả giờ học, giúp chất lượng dạy học đi lên, bám sát và hoàn thành mục tiêu giáo dục trong thời kì mới. Từ thực tế thiết kế giảng dạy văn bản "Nhàn" của Nguyễn Bỉnh Khiêm cho học sinh lớp 10, ban Cơ bản, trường THPT Nguyễn Huệ, theo hướng tiếp cận mới từ góc nhìn của đời sống đương đại để từ đó hệ thống hóa phương pháp, kĩ năng tiếp cận, chiếm lĩnh văn bản văn học trên tinh thần tích hợp, phức hợp, liên môn...gắn văn học với cuộc sống, học tập với thực tiễn; hình thành kĩ năng và nâng cao năng lực đọc- hiểu của giờ học Ngữ văn. 4. Phương pháp nghiên cứu: Phương pháp điều tra, khảo sát thực tế: - Dự giờ trên lớp một số giáo viên dạy khối 10, Cơ bản, trường THPT Nguyễn Huệ - Khảo sát SGK, SGV, STK; các bài viết của một số nhà giáo, nhà nghiên cứu có uy tín trên các tạp chí “Văn học và tuổi trẻ”, “Giáo dục và thời đại” và các báo có trang văn học.... Phương pháp thống kê: Được sử dụng để thống kê các bài viết, các công trình nghiên cứu về lí luận văn học, phương pháp giảng dạy; thống kê ý kiến của giáo viên và học sinh đã trả lời trên các phiếu điều tra; thống kê kết quả.. Phương pháp phân tích tổng hợp: Được dùng để phân tích các cứ liệu, tư liệu có trong thực tế để tiếp cận và lĩnh hội văn bản văn học. Phương pháp so sánh đối chiếu: Được sử dụng để so sánh các luận điểm của tác giả này với tác giả khác trên cùng một vấn đề, so sánh cách tổ chức giờ học của giáo viên này với giáo viên khác (khi thiết kế giáo án và dự giờ); so sánh giữa mục tiêu cần đạt với hiệu quả giờ học…Từ đó nhận xét về những vấn đề cần làm khi dạy đọc-hiểu . PHẦN NỘI DUNG I. GIẢI PHÁP CŨ THƯỜNG LÀM Chúng tôi đã tiến hành dạy- học tác phẩm văn học trung đại trong đó có bài thơ "Nhàn" của Nguyễn Bỉnh Khiêm còn chú trọng cung cấp kiến thức và kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học theo đặc trưng thể loại mà chưa thực sự chú ý đến mối liên hệ giữa văn học và cuộc sống. Trong khi đó, dạy học tích hợp (DHTH) liên môn đang là xu thế phát triển của giáo dục Việt Nam sau 2015, ở trường THPT vẫn chưa được quan tâm, ứng dụng đúng mức, nhất là ở bộ môn Ngữ văn. Văn học lấy chất liệu từ cuộc sống hiện thực nhưng dường như việc dạy và học văn vẫn chỉ được quan niệm là một môn học trong nhà trường mà chưa thấy được sự liên hệ giữa văn học và cuộc sống, giữa thời đại, bối cảnh văn hóa xã hội của tác phẩm với cuộc sống hôm nay, đặc biệt là với các tác phẩm văn học trung đại, có sự cách biệt của văn hóa và thời đại khá lớn, vì vậy giờ đọc - hiểu các văn bản văn học trung đại trong đó có văn bản "Nhàn" của Nguyễn Bỉnh Khiêm, thường nặng nề, khô khan, không tạo được hứng thú cũng như tâm thế nhập cuộc cho người học. Về phía giáo viên công việc giảng dạy mới dừng ở việc bám sát chương trình, nhiệm vụ và mục tiêu, nội dung bài học được cụ thể hóa trong SGK và SGV, chưa có nhiều phương tiện hỗ trợ cũng như những hình thức giảng dạy trực quan sinh động. Còn học sinh cũng chỉ dừng lại ở việc tiếp nhận nội dung kiến thức bài học theo khung chương trình của SGK, thiên về tiếp thu kiến thức mà chưa có được sự liên hệ, mở rộng, sáng tạo, để biến thành kĩ năng, năng lực trong học tập và cuộc sống.Vì vậy vẫn còn nhiều những giờ học nhàm chán, đối phó, chưa sinh động, hấp dẫn, chưa phát huy được tính tích cực, chủ động của học sinh. Văn học phản ánh cuộc sống và thể hiện những trăn trở nhân sinh của người nghệ sĩ trước cuộc đời; vì vậy nhiệm vụ đặt ra cho giờ học Ngữ văn, trong đó có việc đọc - hiểu văn bản văn học như văn bản "Nhàn" của Nguyễn Bỉnh khiêm là phải thấy được mối quan hệ giữa văn học và cuộc sống, giữa văn bản và thời đại hôm nay, cũng như mối liên hệ nhân sinh giữa thời đại tác giả và bạn đọc. Bài thơ "Nhàn" của Nguyễn Bỉnh Khiêm ra đời từ thế kỉ 16, phản ánh bức tranh cuộc sống cùng tâm tư của người nghệ sỹ cách đây gần 600 năm nhưng những thông điệp nghệ thuật sâu sắc của bài thơ vẫn còn mới mẻ với đời sống hôm nay, đang là những vấn đề thời sự nóng hổi: Đó là vấn đề biển Đông, là ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu, là an toàn vệ sinh thực phẩm… .Tuy nhiên việc giảng dạy bài thơ vẫn còn nhiều hạn chế, đa số giáo viên và học sinh mới chỉ tập trung khám phá, tiếp cận cái hay cái đẹp về nội dung và nghệ thuật của bài thơ mà chưa tạo ra được mối liên hệ đa chiều, mật thiết, sinh động, hấp dẫn giữa văn học và cuộc sống, giữa thế giới nghệ thuật của nhà thơ và những vấn đề nhân sinh. Từ thực tế đó chúng tôi đi đến thiết kế và tổ chức dạy học bài thơ từ góc nhìn của đời sống hôm nay. II. GIẢI PHÁP MỚI CẢI TIẾN Việc tiếp cận tác phẩm "Nhàn" từ góc nhìn của đời sống hôm nay qua hoạt động dạy học tích hợp liên môn thể hiện ở chỗ: tác phẩm này chứa đựng quan điểm về một lối sống tích cực, đó là cơ sở để chúng ta hiểu được giá trị của bài thơ trong văn học và cuộc sống hôm nay Tuy vậy, để việc vận dụng hoạt động dạy học tích hợp liên môn vào dạy- học tác phẩm "Nhàn" đạt hiệu quả cao, chúng ta cần chú ý quán triệt một số nguyên tắc cơ bản sau: Nguyên tắc thứ nhất: Tìm hiểu tác phẩm qua hoạt động dạy học tích hợp liên môn không tách rời việc tiếp cận giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm. Nguyên tắc thứ hai: Tìm hiểu tác phẩm qua hoạt động dạy học tích hợp liên môn là cơ sở để gắn văn học với đời sống, rút ngắn khoảng cách giữa tác phẩm văn chương và bạn đọc, giữa văn học trung đại với thời đại hôm nay. Vấn đề quan trọng nhất là giáo viên giúp học sinh nhận ra trong "Nhàn" một dòng chảy cảm xúc thâm trầm, triết lí gắn với tư tưởng đẫm chất nhân văn của tác giả Nguyễn Bỉnh Khiêm. Nguyên tắc thứ ba: Tìm hiểu tác phẩm qua hoạt động dạy học tích hợp liên môn vào dạy học tác phẩm văn chương gắn liền với lí luận dạy học hiện đại. Lí luận dạy học hiện đại xác định đúng đắn về vị trí, vai trò của đối tượng người học, là xu hướng nghiên cứu và phát triển khoa học liên ngành để phát huy vai trò của người học trong quá trình tìm hiểu và chiếm lĩnh tác phẩm. 1. Hoạt động dạy học tích hợp trong môn Ngữ văn - Phương pháp dạy học và phương pháp dạy học văn: Phương pháp dạy học (PPDH) là "Những cách thức hoạt động của giáo viên và học sinh nhằm đạt tới việc nắm vững kiến thức, kĩ năng và thói quen, hình thành thế giới quan của học sinh, phát triển năng khiếu cho các em "(M Kachurin). Như vậy trong cơ chế dạy học, PPDH là nội dung cơ bản, yếu tố quan trọng, linh động vì nó có khả năng điều chỉnh kịp thời đối với sự biến đổi của đối tượng dạy học nhưng vẫn giữ được định hướng và mục tiêu dạy học; thể hiện mối quan hệ biện chứng trong việc phối hợp các hoạt động của giáo viên và học sinh nhằm đạt tới nội dung và mục tiêu bài học trong những điều kiện học tập cụ thể. Chính vì vậy mà đổi mới giáo dục trước hết là phải đổi mới PPDH và phương pháp dạy học đổi mới là "Lấy học sinh làm trung tâm" tức học sinh là chủ thể của quá trình học tập còn giáo viên đóng vai trò là người dẫn dắt, gợi mở giúp người học cảm nhận, khám phá, chiếm lĩnh tri thức, từ đó phát triển toàn diện về trí tuệ, tâm hôn, nhân cách và năng lực. Vậy theo chúng tôi PPDH văn là tập hợp một hệ thống những nguyên tắc, cách thức, biện pháp, phương tiện,hoạt động...được sử dụng trong quá trình dạy và học vừa thấm nhuần nguyên tắc mang tư tưởng sư phạm vừa gắn với đặc trưng của bộ môn Ngữ văn. Mà ngữ văn là môn học được tổ chức theo tư tưởng tích hợp. Tích hợp ngôn ngữ với văn tự, ngôn ngữ với văn bản, ngôn ngữ với văn học, văn hóa, ngôn ngữ nói và ngôn ngữ viết….nhằm liên kết tri thức, nâng cao năng lực ngôn ngữ và văn học cho học sinh, tạo ra hai tính chất đặc thù của bộ môn đó là: Tính công cụ và tính nhân văn. Vì vậy PPDH văn trong đó có đọc - hiểu văn bản là tập hợp những cách thức, hoạt động như gợi mở, phân tích, đối chiếu, nêu vấn đề, tình huống…để giúp người học đi vào văn bản nghệ thuật ngôn từ, tiếp cận, chiếm lĩnh thế giới nghệ thuật của người cầm bút, đem lại hiệu quả dạy học theo nguyên tắc và mục tiêu tích hợp của quá trình đổi mới giáo dục "Lấy quan điểm tích hợp làm nguyên tắc chỉ đạo để tổ chức nội dung chương trình, biên soạn SGK và lựa chọn các phương pháp giảng dạy" (Bộ GD&ĐT-2002, Chương trình THPT, môn Ngữ văn,tr.27), nhằm phát triển năng lực của học sinh. - Năng lực và dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực: + Từ điển Tiếng Việt do Hoàng phê chủ biên -NXB Đà Nẵng 1998, giải thích: Năng lực là "Khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó. Phẩm chất tâm lí và sinh lí tạo cho con người khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng cao". Trong tài liệu tập huấn việc dạy học và kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển năng lực của học sinh do Bộ giáo dục và Đào tạo phát hành năm 2014 thì "Năng lực được quan niệm là sự kết hợp một cách linh hoạt và có tổ chức kiến thức, kỹ năng với thái độ, tình cảm, giá trị, động cơ cá nhân…nhằm đáp ứng hiệu quả một yêu cầu phức hợp của hoạt động trong bối cảnh nhất định…" + Dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực: Theo Định hướng chương trình giáo dục phổ thông sau năm 2015, môn Ngữ văn cần định hướng cho học sinh phát triển và đạt được những năng lực cần thiết như: Năng lực giải quyết vấn đề, năng lực sáng tạo, năng lực hợp tác, năng lực quản lí bản thân, năng lực giao tiếp tiếng Việt, năng lực thưởng thức,cảm thụ thẩm mĩ... Như vậy để giải quyết được yêu cầu thực tiễn dạy học trên thì giờ dạy Ngữ văn cần được đổi mới trên tinh thần và nguyên tắc tích hợp. - Tích hợp và tích hợp liên môn trong dạy và học Ngữ văn: +Theo từ điển Tiếng Việt: “Tích hợp là sự kết hợp những hoạt động, chương trình hoặc các thành phần khác nhau thành một khối chức năng. Tích hợp có nghĩa là sự thống nhất, sự hòa hợp, sự kết hợp”. Theo từ điển Giáo dục học: “Tích hợp là hành động liên kết các đối tượng nghiên cứu, giảng dạy, học tập của cùng một lĩnh vực hoặc vài lĩnh vực khác nhau trong cùng một kế hoạch dạy học”. Trong tiếng Anh, tích hợp được viết là “integration” một từ gốc Latin (integer) có nghĩa là “whole” hay “toàn bộ, toàn thể”. Có nghĩa là sự phối hợp các hoạt động khác nhau, các thành phần khác nhau của một hệ thống để bảo đảm sự hài hòa chức năng và mục tiêu hoạt động của hệ thống ấy. Đưa tư tưởng sư phạm tích hợp vào trong quá trình dạy học là cần thiết. Dạy học tích hợp là một xu hướng của lí luận dạy học và được nhiều nước trên thế giới thực hiện. + Tích hợp liên môn trong dạy học Ngữ văn được hiểu là hình thức liên kết những kiến thức giao thoa giữa môn Ngữ văn với các môn học, ngành học và lĩnh vực kiến thức khác như: Lịch sử, Địa lí, Giáo dục công dân, Văn hóa, Môi trường…để hoàn thành mục tiêu dạy học giúp các em chiếm lĩnh tri thức, rèn luyện kĩ năng sống cũng như giáo dục ý thức bảo vệ môi trường, di sản văn hóa, biết vận dụng kiến thức vào cuộc sống và ngược lại từ cuộc sống để giải quyết các vấn đề liên quan đến môn học. + Thiết kế bài dạy học Ngữ văn theo quan điểm tích hợp không chỉ chú trọng nội dung kiến thức tích hợp mà cần thiết phải xây dựng một hệ thống việc làm, thao tác tương ứng nhằm tổ chức, dẫn dắt HS từng bước thực hiện để chiếm lĩnh đối tượng học tập, nội dung môn học, đồng thời hình thành và phát triển năng lực, kĩ năng tích hợp, tránh áp đặt một cách làm duy nhất. Giờ học Ngữ văn theo quan điểm tích hợp phải là một giờ học hoạt động phức hợp đòi hỏi sự tích hợp các kĩ năng, năng lực liên môn để giải quyết nội dung tích hợp, chứ không phải sự tác động các hoạt động, kĩ năng riêng lẻ lên một nội dung riêng lẻ thuộc “nội bộ phân môn”. Ngày nay nhiều lí thuyết hiện đại về quá trình học tập đã nhấn mạnh rằng hoạt động của HS trước hết là học cách học. Theo ý nghĩa đó, quan điểm dạy học tích hợp đòi hỏi GV phải có cách dạy chú trọng phát triển ở HS cách thức lĩnh hội kiến thức và năng lực, phải dạy cho HS cách thức hành động để hình thành kiến thức và kĩ năng cho chính mình, phải có cách dạy buộc HS phải tự đọc, tự học để hình thành thói quen tự đọc, tự học suốt đời, coi đó cũng là một hoạt động đọc hiểu trong suốt quá trình học tập ở nhà trường. Quan điểm dạy học tích hợp hay dạy cách học, dạy tự đọc, tự học không coi nhẹ việc cung cấp tri thức cho HS. Vấn đề là phải xử lí đúng đắn mối quan hệ giữa bồi dưỡng kiến thức, rèn luyện kĩ năng và hình thành, phát triển năng lực, tiềm lực cho HS. Đây thực chất là biến quá trình truyền thụ tri thức thành quá trình HS tự ý thức về phương pháp chiếm lĩnh tri thức, hình thành kĩ năng. Muốn vậy, chẳng những cần khắc phục khuynh hướng dạy tri thức hàn lâm thuần tuý đã đành, mà còn cần khắc phục khuynh hướng rèn luyện kĩ năng theo lối kinh nghiệm chủ nghĩa, ít có khả năng sử dụng vào đọc hiểu văn bản, vào những tình huống có ý nghĩa đối với HS, coi nhẹ kiến thức, nhất là kiến thức phương pháp. Tóm lại, “Quan điểm tích hợp cần được hiểu toàn diện và phải được quán triệt trong toàn bộ môn học: từ Đọc văn, Tiếng Việt đến làm văn; quán triệt trong mọi khâu của quá trình dạy học; quán triệt trong mọi yếu tố của hoạt động học tập; tích hợp trong chương trình, tích hợp trong SGK, tích hợp trong phương pháp dạy học của GV và tích hợp trong hoạt động học tập của HS; tích hợp trong các sách đọc thêm, tham khảo. Quan điểm “lấy HS làm trung tâm” đòi hỏi thực hiện việc tích cực hoá hoạt động học tập của HS trong mọi mặt, trên lớp và ngoài giờ; tìm mọi cách phát huy năng lực tự học của HS, phát huy tinh thần dân chủ, bồi dưỡng lòng tin cho HS thì các em mới tự tin và tự học, mới xem tự học là có ý nghĩa và như vậy đào tạo mới có kết quả.” (Chương trình THPT môn Ngữ văn - Bộ GD&ĐT, năm 2002). Dạy học tích hợp kiến thức liên môn là do yêu cầu của mục tiêu dạy học phát triển năng lực học sinh, đòi hỏi phải tăng cường yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức vào giải quyết những vấn đề thực tiễn. Khi giải quyết một vấn đề trong thực tiễn, bao gồm cả tự nhiên và xã hội, đòi hỏi học sinh phải vận dụng kiến thức tổng hợp, liên quan đến nhiều môn học. Vì vậy, dạy học cần phải tăng cường theo hướng tích hợp kiến thức liên môn . Theo cô Nguyễn Hồng Duyên, giáo viên môn Ngữ văn trường Olympia cho biết: “Chương trình dạy học tích hợp sẽ trang bị cho học sinh những kiến thức phong phú hơn, tạo động lực học hỏi nhiều hơn, hoàn thiện các kỹ năng phát triển. Với chương trình tích hợp, bản thân tôi cũng được tiếp cận nhiều hơn với kiến thức của những bộ môn khác như lịch sử, địa lý, âm nhạc, mỹ thuật. Đây là cơ hội để người dạy học hỏi và nâng cao nghiệp vụ sư phạm của mình”. Như vậy, tích hợp kiến thức liên môn trong dạy học nói chung và dạy- học môn Ngữ văn nói riêng là cần thiết đối với giáo viên, học sinh. Mục đích tích hợp trước tiên để học sinh hiểu đúng, hiểu sâu kiến thức trong bài học đồng thời mở rộng vốn hiểu biết những lĩnh vực khác liên quan đến bài học, giáo viên có dịp tự trang bị thêm nhiều kiến thức”. Nếu sử dụng tốt phương pháp tích hợp kiến thức liên môn trong dạy và học môn Ngữ văn thì nó sẽ đem lại kết quả cao trong chất lượng giáo dục. Người thầy cảm thấy thỏa mãn cho tiết dạy.Người học có được dung lượng kiến thức sâu rộng Từ những cơ sở lí luận trên cùng với thực tế của quá trình dạy học Ngữ văn ở trường THPT, bản thân chúng tôi thấy cần phải áp dụng những phương pháp dạy học theo hướng đổi mới vào quá trình dạy học môn Ngữ văn nói chung và đọc hiểu văn bản văn học nói riêng, cụ thể là bài thơ Nhàn của Nguyễn Bỉnh Khiêm trong chương trình Ngữ văn 10, Cơ bản, tập 1. 2. Những giá trị đặc sắc của bài thơ “Nhàn” Bài thơ “Nhàn” với quan niệm sống tích cực của Nguyễn Bỉnh Khiêm không chỉ giàu giá trị văn chương mà còn có giá trị giáo dục sâu sắc về đạo đức, nhân cách, phẩm chất, lối sống cho người đọc, đặc biệt là thời đại hôm nay. 2.1 Quan niệm sống tích cực của Nguyễn Bỉnh Khiêm Nguyễn Bỉnh Khiêm sinh ra trong thời kỳ cực thịnh của triều Hậu Lê nhưng lại trưởng thành ở thời kỳ rối ren nhất của lịch sử nước nhà. Bức tranh hiện thực xã hội thời ấy đã tác động sâu sắc lên những trang đời và trang thơ của nhà thơ, ảnh hưởng mạnh mẽ đến tình cảm, tư tưởng, thái độ sống của ông trước thời cuộc. Quan niệm sống “nhàn” của ông thể hiện cái dũng khí “dĩ bất biến ứng vạn biến” của những bậc chân Nho. Vì thế, các nhà nghiên cứu cho rằng Nguyễn Bỉnh Khiêm xuất hiện không chỉ là một cây đại thụ của nền thơ ca mà còn là cây đời tỏa bóng đạo đức. Ông sống giữa cuộc đời đảo điên nhưng lại là tấm gương sáng về nhân nghĩa. Tất cả những điều ấy đều xuất phát từ một quan niệm nhân sinh với những triết lý vô cùng sắc sảo, thâm sâu vượt thời gian của tác giả. Khi bàn về lối sống nhàn của nhà hiền triết, Trần Thị Băng Thanh, Vũ Thanh cho rằng : “Quan niệm nhàn dật đạt tới ý vị triết học đó đã tạo nên một Nguyễn Bỉnh Khiêm Bạch Vân cư sĩ tự do, tự tại, giản phác, hồn nhiên, lạc quan, khỏe khoắn, rất hiếm thấy trong làng thơ nhàn thời trung đại” (Sức sống của thơ ca và tư tưởng Nguyễn Bỉnh Khiêm). Trong Tinh thần Phật học của Nguyễn Bỉnh Khiêm, Minh Chi nhận định: “Tâm nhàn là tâm siêu thoát, không vương vấn thế tục lợi danh. Đó là cái nhàn mà đạo Phật đề cao, cái nhàn sống giữa đời mà vẫn vui với đạo, cái nhàn của người đã đoạn tuyệt với tham, sân, si, cái nhàn của người sống đạo đức, sống trong sáng...Đó là cái nhàn có đạo đức và trí tuệ” Nguyễn Bỉnh Khiêm bày tỏ thái độ dứt khoát từ bỏ danh lợi, tìm về chốn xưa “vui với tính tự nhiên của ta” (Ngụ hứng-bài 4), tự do làm theo ý thích riêng và điều hòa, hoạt động theo sự vận động tự nhiên của trời đất, bằng lòng, thanh thản sống một cuộc sống thanh đạm nhưng tràn ngập niềm vui. Nhà thơ bỏ ngoài tai những lời khen chê của người đời, không còn bận tâm đến sự thay đổi ở thế gian. Có lúc thong thả tâm sự cùng khách thơ bên song cửa: “Song hiên ngỏ cửa ngồi xem sách”(Thơ Nôm, bài 66); có khi lui về chốn thôn dã hưởng thú điền viên, tự hào vì có “bốn mùa đều hưởng thiên nhiên lộc”(Thơ Nôm, bài 81): “Ngắm chơi đã trải miền thôn dã, Hóng mát từng vui chốn thạch bàn. Một cỏ hoa đều đủ được, Rất vời thong thả cõi trần gian.” (Thơ Nôm, bài 142). Cư sĩ dựng lên một cái lều giữa bốn bề thiên nhiên vắng vẻ, tĩnh mịch, sống cuộc đời đơn giản, chất phác cùng tạo vật, và tận hưởng vui thú chốn dân dã với thức ăn do tự nhiên cung cấp. Và đặc biệt, trong rất nhiều bài thơ Nôm, nhà ẩn sĩ bày tỏ thái độ dứt khoát với cảnh sống giàu sang, quyền tước và bằng lòng với cảnh sống nhàn. Quan niệm sống “nhàn” của Nguyễn Bỉnh Khiêm có ý nghĩa tích cực, bài học đạo đức có giá trị sâu sắc hướng con người tới cái chân, thiện, mỹ. Ngày nay, tuy đất nước và con người Việt Nam đang sống trong thời hiện đại, đang phát triển về mọi mặt nhưng những quan niệm nhân sinh của ông vẫn là hành trang đẹp cho mọi thế hệ và cũng chính là truyền thống văn hóa của dân tộc Việt Nam. 2.2. Quan niệm sống của Nguyễn Bỉnh Khiêm trong bài thơ “Nhàn” và những tác động tích cực đến đời sống hôm nay Quan niệm sống nhàn của Nguyễn Bỉnh Khiêm trong bài thơ thể hiện ở tinh thần tự do lựa chọn cách sống cho mình, tự khẳng định mình. Có như vậy nhà thơ mới có được phong thái ung dung thoải mái trong cuộc sống đời thường:Một mai, một cuốc, một cần câu/Thơ thẩn, dầu ai vui thú nào. Nhà thơ tự cho mình là dại, người là khôn, đối lập cuộc sống nhàn với cuộc sống đua chen, mưu danh lợi, phú quý ở thành thị để kiên định với lối sống mà ông đã lựa chọn. Ta dại, ta tìm nơi vắng vẻ/ Người khôn, người đến chốn lao xao. Lối sống nhàn đem lại cái thú làm chủ bản thân mình, tự mình yên với mình, không bị ham muốn vật chất ràng buộc, lôi cuốn do đó dưỡng được tính tự nhiên, tức là tính ưa làm điều thiện. Nói như nhà thơ “Tâm an, thân rảnh, tay chân thư thái” (Trung tân ngụ hứng). Đó là thú vui thoải mái về tinh thần cũng như về thể xác. Với Nguyễn Bỉnh Khiêm, sống nhàn còn là thú vui được hoà với nhịp điệu của thiên nhiên bốn mùa. Tuy đơn sơ đạm bạc nhưng cái gì cũng có, cũng sẵn chẳng nhọc lòng tìm kiếm mà lại được thảnh thơi, thoải mái. Thu ăn măng trúc, đông ăn giá/ Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao. Kiên trì với lối sống nhàn, Nguyễn Bỉnh Khiêm đem đối lập lối sống ấy với cuộc sống bon chen giành giật ở chốn thành thị và tỏ rõ thái độ coi thường công danh phú quý Rượu đến cội cây, ta sẽ uống/Nhìn xem phú quý tựa chiêm bao, khẳng định lần nữa sự lựa chọn lối sống của mình, lối sống tự nhiên không chạy theo danh lợi. Trong khuôn khổ của một bài thơ Nôm Đường luật thất ngôn bát cú, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã khẳng định lối sống mà ông lựa chọn: sống nhàn. Nhàn ở đây là sự thanh thản của tâm hồn không bận tâm bởi danh lợi chứ không phải là cái nhàn hưởng thụ của kẻ lười nhác. Nhàn là không để lòng vấy bẩn bởi sự tranh đoạt quyền lợi, hơn thua với người đời chứ không phải là quên đời, sống ích kỉ, vô trách nhiệm. Bằng chứng là khi từ quan Nguyễn Bỉnh Khiêm vẫn tham vấn chính sự cho nhà Mạc. Nhàn vừa là một khát vọng sống tiềm ẩn trong tâm thức của những nhà Nho có nhân cách vừa là một kiểu phản ứng của người trí thức với thời cuộc đảo điên. Bởi vì nhận ra mình không thể thực hiện được lí tưởng của thánh hiền dạy nên đành thức thời lùi một bước. Phải hiểu như thế mới thấy rằng tư tưởng Nhàn của Nguyễn Bỉnh Khiêm không hề tiêu cực hay ích kỉ. Quan niệm sống nhàn của Nguyễn Bỉnh Khiêm không hề đi ngược lại đạo đức Nho học, rất hài hòa với tinh thần Lão Trang và cả Phật giáo. Nó là một đóa hoa thơm ngát được kết tinh từ vẻ đẹp của 3 tôn giáo tuyệt đẹp và vẫn còn giữ nguyên giá trị đến ngày nay. Những triết lý sâu sắc này đã làm nên giá trị độc đáo của bài thơ. Đặt trong thời đại văn học và cuộc sống hôm nay, những triết lý đó đã bộc lộ quan niệm sống tích cực của thế hệ những nhà nho chân chính cũng như bài học về lối sống đúng đắn và ý nghĩa cho thế hệ hôm nay. Bởi trong cuộc sống hiện tại với không ít biểu hiện lối sống thực dụng, chạy theo vật chất, tiền tài, đánh mất giá trị cuộc sống và nét đẹp tâm hồn con người. Cuộc sống tinh thần, đạo lý thánh hiền, truyền thống dân tộc có bị lung lay hay không giữa một xã hội đang hội nhập về mọi mặt? Khi công cuộc toàn cầu hóa văn hóa đang diễn ra rất phức tạp, khi cơn bão táp của nền kinh tế thị trường đang làm cho không ít người chỉ biết lấy vật chất làm thước đo giá trị con người thì lúc ấy mấy ai quan tâm đến đạo lý làm người. Khi thế lực đồng tiền và văn hóa thực dụng lên ngôi, thì mấy ai sẽ còn nhớ đến những tinh hoa dân tộc ẩn dưới lớp bụi thời gian. Vì thế, khi tìm hiểu bài thơ “Nhàn” qua góc nhìn đương đại, sẽ thấy được cái nhìn triết lý về cuộc đời của Nguyễn Bỉnh Khiêm ngày xưa vẫn còn ảnh hưởng đến hậu thế, vẫn có tác dụng hữu hiệu cho sự phân định những điều thật-giả; tốt-xấu; thiện-ác; đúng-sai đang diễn ra hàng ngày hàng giờ trong cuộc sống của chúng ta. 3. Một số đề xuất về việc dạy - học bài thơ “Nhàn” từ góc nhìn của đời sống đương đại qua hoạt động dạy học tích hợp liên môn Từ sự tìm hiểu về quan niệm sống tích cực của Nguyễn Bỉnh Khiêm và tác động tích cực đến quan niệm sống hôm nay, giáo viên phải tìm ra cách tiếp cận hợp lí nhất, để bài thơ không khô khan, khó hiểu, khiên cưỡng, bởi tác phẩm có những triết lý thâm thúy và cái nhìn hiện thực xã hội đương thời có một khoảng cách khá xa với lớp trẻ ngày nay. Muốn như vậy, bước đầu tiên là phải tìm hiểu về lịch sử xã hội thời đại Nguyễn Bỉnh Khiêm, tức hoạt động dạy học tích hợp kiến thức lịch sử, văn hóa. Dù kiến thức này đã được giới thiệu trong bài Khái quát Văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến hết thế kỷ XIX, nhưng phần giới thiệu còn sơ lược và khi học đến tác phẩm này, học sinh vẫn chưa hiểu một cách thấu đáo để hiểu rõ về quan niệm nhân sinh tích cực của Bạch Vân cư sĩ. Để khắc phục, giáo viên có thể yêu cầu học sinh tìm hiểu trước ở nhà, sau đó học sinh sẽ trình bày trên lớp. Học sinh chia nhóm để tìm tư liệu về tác giả Nguyễn Bỉnh Khiêm, thời đại xã hội, có thể thu thập bằng hình ảnh, video, văn bản… hoặc phát huy trí tưởng tượng của học sinh bằng cách yêu cầu học sinh vẽ tranh theo những hình dung về nội dung tác phẩm. Giáo viên có thể dành một thời lượng nhất định để học sinh được trình bày, bổ sung, thảo luận về những kiến thức lịch sử, văn hóa, con người Nguyễn Bỉnh Khiêm. Để học sinh không chỉ hiểu một cách sâu sắc nội dung và nghệ thuật của bài thơ, mà còn thấy được giá trị nhân sinh tích cực có sức sống lâu bền cùng thời đại, giáo viên cần tích hợp kiến thức xã hội trong tiết học. Giáo viên có thể cho lớp thảo luận nhóm về vấn đề ảnh hưởng của đời sống xã hội hôm nay với quan niệm sống của giới trẻ, và tác động tích cực trong quan niệm sống của Nguyễn Bỉnh Khiêm với cuộc sống đương đại, từ đó học sinh sẽ rút ra những bài học quý báu trong thái độ sống, cách ứng xử với thiên nhiên, con người, cuộc sống, hoàn thiện nhân cách và vươn tới những giá trị tốt đẹp. Trong phần “Đọc - hiểu văn bản”, tìm hiểu hai câu thơ: Thu ăn măng trúc, đông ăn giá/ Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao, để học sinh thấy được vẻ đẹp nhân cách của Nguyễn Bỉnh Khiêm và giá trị thời đại trong quan niệm sống của nhà thơ trong cuộc sống hôm nay, giáo viên có thể đặt câu hỏi: Lối sống hòa hợp với tự nhiên có còn phù hợp trong cuộc sống hôm nay không? Vì sao? Với câu hỏi này, học sinh có thể trả lời: cuộc sống thuận theo tự nhiên, hòa hợp với tự nhiên là một yêu cầu cấp thiết hiện nay nhất là khi tình trạng ô nhiễm môi trường ngày càng trở nên nghiêm trọng ; hơn nữa khi cuộc sống hiện đại càng phát triển, những áp lực và ngột ngạt trong cuộc sống quá nhiều xô bồ, bon chen, ô nhiễm con người lại có xu hướng trở về hoặc sống chan hòa với tự nhiên để được thanh lọc tâm hồn. Tìm hiểu hai câu cuối “Rượu đến cội cây ta sẽ uống/ Nhìn xem phú quý tựa chiêm bao” để học sinh thấy được Nguyễn Bỉnh Khiêm có một trí tuệ sâu sắc, sớm nhận ra sự vô nghĩa của công danh, phú quý, dám từ bỏ nơi quyền quý để đến nơi đạm bạc mà thanh cao, Giáo viên có thể nêu câu hỏi thảo luận: Hãy liên hệ với cuộc sống hôm nay để thấy được quan niệm sống tích cực của nhà thơ?Học sinh sẽ thảo luận theo nhóm và đưa ra các ý kiến, sau đó giáo viên nhận xét và định hướng được cho học sinh vấn đề: Trong bối cảnh xã hội hiện nay, nhịp sống xô bồ, con người tất bật chạy theo những nhu cầu về vật chất, những áp lực của tiền tài, danh vị… lối sống “nhàn” là thái độ bình thản trước những hơn- thua, được- mất trong cuộc sống để tâm hồn được thanh thản. Thiết kế bài học Nhàn từ góc nhìn của đời sống đương đại qua hoạt động dạy học tích hợp liên môn I. Mục tiêu cần đạt: Giúp học sinh 1. Kiến thức: Học sinh nắm được các ý cơ bản của bài học - Một tuyên ngôn về lối sống hoà hợp với thiên nhiên, đứng ngoài vòng danh lợi, giữ cốt cách thanh cao được thể hiện qua những rung động trữ tình, chất trí tuệ. - Ngôn ngữ mộc mạc, tự nhiên nhưng ẩn ý thâm trầm, giàu tính trí tuệ. 2. Kỹ năng: Đọc hiểu bài thơ theo đặc trưng thể loại -Biết cách đọc - hiểu một bài thơ có những câu thơ ẩn ý, thâm trầm. Từ đó thấy được vẻ đẹp của ngôn ngữ Tiếng Việt: Mộc mạc,tự nhiên mà ý vị. -Hiểu đúng quan niệm sống nhàn của tác giả, để từ đó càng thêm yêu mến, kính trọng Nguyễn Bỉnh Khiêm. 3. Thái độ, tình cảm: Yêu mến, kính trọng nhân cách Nguyễn Bỉnh Khiêm. Biết trân trọng vẻ đẹp tâm hồn, yêu quý thiên nhiên, môi trường sống. * Kĩ năng sống: ý thức rèn luyện bản thân vươn tới lẽ sống cao đẹp, hòa hợp với thiên nhiên, bảo vệ môi trường sống. 4. Năng lực - Có năng lực giải quyết vấn đề, hợp tác, tự quản bản thân, giao tiếp, sáng tạo, cảm thụ văn học. II. Chuẩn bị bài học: 1. Giáo viên - Hướng dẫn học sinh Giao cho các nhóm học sinh Chuẩn bị các tài liệu dạy học. - SGK Giáo án, máy tính, máy chiếu. 2. Học sinh - Đọc nghiên cứu bài học trong SGK, - Chuẩn bị vở ghi, soạn bài. III. Tiến trình bài học Hoạt động của thầy và trò Kiến thức cần đạt Hoạt động 1: Khởi động - Mục tiêu: Tạo sự lôi cuốn, cuốn hút tạo tâm thế cho HS tìm hiểu bài học. - Hình thức: Trải nghiệm sáng tạo bằng Dẫn vào bài: Khi làm quan ông vạch tội hình thức xem video bọn gian thần, dâng sớ xin vua chém B1. Chuyển giao nhiệm vụ học tập mười tám tên lộng thần. Vua không GV cho HS xem phim tài liệu về Nguyễn nghe, ông cáo quan về sống tại quê nhà Bỉnh Khiêm với triết lí. “Nhàn một ngày là tiên một GV nêu câu hỏi: ngày”. Để hiểu quan niệm sống nhàn - Em hãy cho biết nội dung đoạn phim ? của Nguyễn Bỉnh Khiêm như thế nào, ta B2. HS suy nghĩ, trả lời tìm hiểu bài thơ Nhàn của ông. B3. HS nhận xét, bổ sung B4. GVnhận xét, dẫn vào bài học Hoạt động 2: Hình thành kiến thức Thao tác 1: GV hướng dẫn học sinh tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm - Mục tiêu: Giúp học sinh hiểu những nét khái quát về tác giả Nguyễn Bỉnh Khiêm và tác phẩm “Nhàn”. - Kĩ thuật dạy học: công não – thông tin phản hồi, thảo luận nhóm. - Hình thức tổ chức dạy học: học sinh làm việc độc lập kết hợp với làm việc nhóm. (Tích hợp liên môn với Lịch sử, văn hóa) B1. Chuyển giao nhiệm vụ học tập GV chia HS thành 3 nhóm, chuyển giao nhiệm vụ: Nhóm 1: Dựa vào phần Tiểu dẫn, em hãy nêu những nét khái quát về cuộc đời tác giả Nguyễn Bỉnh Khiêm. I. Tìm hiểu chung: 1.Tác giả: Nhóm 2: Nêu những nét khái quát về con - Nguyễn Bỉnh Khiêm(1491-1585), tên người Nguyễn Bỉnh Khiêm là Nguyễn Văn Đạt. Xuất thân trong một Nhóm 3: Nêu những nét khái quát về sự gia đình giàu truyền thống văn nghiệp của Nguyễn Bỉnh Khiêm và bài thơ hóa...người làng Trung Am, huyện Vĩnh “Nhàn” Lại, phủ Hà Hồng; Trấn Hải Dương; B2. Thực hiện nhiệm vụ Nay là xã HS: suy nghĩ, thảo luận, ghi vào bảng Phòng. GV: Quan sát, hỗ trợ học sinh. - Ông từ quan, về quê lập quán Trung B3. Báo cáo kết quả Tân, dựng am Bạch Vân, hiệu là Bạch Lí Học,Vĩnh Bảo, Hải HS mỗi nhóm cử đại diện, báo cáo kết quả Vân cư sĩ, và dạy học; Học trò của ông thảo luận. có nhiều người đỗ đạt như: Phùng Khắc B4. Nhận xét, đánh giá kết quả Khoan, Đinh Thì Trung, Nguyễn GVnhận xét, chuẩn hóa kiến thức, diễn Dữ....được suy tôn là "Tuyết giang phu giảng kết hợp cho học sinh quan sát hình tử" ảnh + Ông ngoại Nguyễn Bỉnh Khiêm là quan thượng thư Nhữ Văn Lan, mẹ là bà Nhữ Thị Thục; bà là ngưởi có học vấn, tinh thông lí số, muốn dạy con sau này làm nên nghiệp lớn - Đế vương + Là học trò xuất sắc của bảng nhãn Lương Đắc Bằng, người giỏi lí số, được - Là người học vấn uyên thâm, giỏi lí số, kinh dịch; Tuy từ quan nhưng Nguyễn Bỉnh Khiêm vẫn là người tham vấn cho các tập đoàn phong kiến lúc bấy giờ. Khi mất được phong là Trình Tuyền Hầu, Trình Quốc Công - Trạng Trình.