Tài liệu Skkn rèn luyện kỹ năng sống cho hs thông qua dạy học theo tinh thần dạy học dự án môn vật lý ở trường thpt

I. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lý do chọn đề tài Trước bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập hiện nay, đất nước ta không ngừng hoàn thiện, đổi mới và phát triển về mọi mặt. Trong xu thế đó, Đảng ta luôn khẳng định “Giáo dục là quốc sách hàng đầu” và xem việc đổi mới, nâng cao chất lượng trong giáo dục là yếu tố sống còn trong việc đào tạo, bồi dưỡng những con người giàu tri thức, năng động, sáng tạo đảm nhận vai trò quan trọng quyết định đến sự phát triển của đất nước trong tương lai. Việc nâng cao chất lượng giáo dục phải được thực hiện gắn liền với việc đổi mới mục tiêu, nội dung chương trình, đổi mới về phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học, kiểm tra đánh giá kiến thức, kỹ năng. “ Phương pháp là sự vận động của nội dung”, nên cùng với sự phát triển của nội dung, phương pháp dạy học cũng đang được đổi mới theo hướng hiện đại hóa. Luật giáo dục điều 28.2 nêu rõ: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động sáng tạo của học sinh (HS); phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho HS”. Việc đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) đòi hỏi phải tìm kiếm các PPDH mới và cải tạo các phương pháp cổ truyền cho phù hợp với nội dung hiện đại, theo hướng nâng cao tính tích cực, độc lập sáng tạo, nâng cao năng lực nội sinh của người học, đổi mới cách điều khiển quá trình dạy học và đưa công nghệ hiện đại vào nhà trường. Những năm gần đây, qua quá trình giao lưu học hỏi, nghiên cứu và tiếp thu những thành tựu giáo dục ở các nước phát triển, chúng ta đã ghi nhận và thực hiện thành công nhiều phương pháp dạy học tích cực, hiện đại, mang lại hiệu quả cao trong quá trình dạy học và quan trọng là phù hợp với tình hình giáo 1 dục Việt Nam hiện nay. Trong những phương pháp dạy học hiện đại đó không thể không kể đến PBL (Project Based Learning: dạy học theo dự án). PBL là một trong những PPDH hiện đại, chiếm một vị thế đáng kể trong các lớp học, đang phát triển chính thức thành một chiến lược dạy học ở những nước phát triển. So với các PPDH khác PBL vượt xa hơn trong việc tạo hứng thú, tăng tính chuyên cần, nâng cao tính tự lực và thái độ học tập của HS. PBL giúp HS có cơ hội phát triển những kỹ năng phức hợp như tư duy bậc cao, giải quyết vấn đề, hợp tác và giao tiếp. Với PBL, HS có cơ hội thâm nhập vào những vấn đề lôi cuốn, phức tạp mang tính thách thức cao nhưng sát với thực tế đời sống. Tóm lại PBL góp phần rèn luyện kỹ năng sống cho HS- một vấn đề mà toàn xã hội đang quan tâm. Là một môn học quan trọng trong chương trình giáo dục THPT,Vật lý có vai trò to lớn trong việc thực hiện mục tiêu đào tạo của giáo dục phổ thông. Việc lựa chọn và vận dụng sáng tạo các PPDH tích cực theo hướng đổi mới vào quá trình dạy học môn Vật lý sẽ góp phẩn rèn luyện cho HS tư duy logic và tư duy biện chứng, hình thành ở họ niềm tin về bản chất khoa học của các hiện tượng tự nhiên, cũng như khả năng nhận thức của con người, khả năng vận dụng khoa học để đẩy mạnh sản xuất, cải thiện đời sống cũng như các yếu tố tích cực khác. Với những lý do nêu trên tôi đã chọn đề tài nghiên cứu: “Rèn luyện kỹ năng sống cho HS thông qua dạy học theo tinh thần dạy học dự án môn Vật lý ở trường THPT”. 2. Mục tiêu nghiên cứu Lồng ghép phương pháp dạy học theo tinh thần dạy học dự án vào bộ môn Vật lý nhằm rèn luyện kỹ năng sống cho học sinh THPT. 2 II. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ 1. Cơ sở lý luận của vấn đề 1.1. Khái niệm chung về dạy học dự án(PBL) 1.1.1. Lịch sử khái niệm Thuật ngữ dự án, tiếng Anh là “Project” theo gốc la tinh là “Projicere”, có nghĩa là phác thảo dự thảo hay thiết kế. Ngày nay khái niệm dự án được hiểu theo nghĩa phổ thông là một đề án, một dự thảo hay một kế hoạch, trong đó cần xác định rõ mục tiêu, thời gian, phương tiện tài chính, vật chất, nhân lực và cần được thực hiện nhằm đạt mục tiêu đề ra. Khái niệm dự án được sử dụng trong hầu hết các lĩnh vực kinh tế - xã hội; trong sản xuất nông nghiệp, trong nghiên cứu khoa học cũng như trong quản lý xã hội… Khái niệm dự án đã đi từ lĩnh vực kinh tế, xã hội vào lĩnh vực giáo dục, đào tạo không chỉ với ý nghĩa là các dự án phát triển giáo dục mà còn được sử dụng như một phương pháp hay hình thức dạy học. Đầu thế kỷ 20, các nhà sư phạm Mỹ đã xây dựng cơ sở lý luận cho phương pháp dự án và coi đó là PPDH quan trọng để thực hiện quan điểm dạy 3 học lấy HS là trung tâm, khắc phục nhược điểm của dạy học truyền thống coi GV là trung tâm. Ban đầu phương pháp dự án (PPDA) chỉ được vận dụng trong việc dạy thực hành ở các môn học kỹ thuật trong các trường đại học và cao đẳng, về sau PPDA được dung hầu hết các môn học, kể cả các môn khoa học xã hội. Sau một thời gian phần nào bị lãng quên, ngày nay phương pháp dạy học dựa trên dự án lại được chú ý vận dụng nhiều ở các nước có nền giáo dục phát triển như: Mỹ, Đức, Hà Lan…Ở nước ta dạy học dựa trên dự án đang được nghiên cứu vận dụng trong dạy học Đại học, Cao đẳng, Chuyên nghiệp cũng như các trường phổ thông. 1.1.2. Định nghĩa về dạy học dựa trên dự án Cách học dựa trên dự án PBL là một hoạt động học tập dựa trên dự án được thiết kế cẩn thận, mang tính lâu dài, liên quan đến nhiều lĩnh vực học thuật lấy HS làm trung tâm, hòa nhập với những vấn đề thực tiễn của thế giới thực tại. Trong PBL, giáo viên (GV) là người cung cấp thông tin nền và đưa ra những chỉ dẫn, nhưng HS phải có trách nhiệm tìm ra phương hướng và cách giải quyết vấn đề trong phạm vi những tiêu chí do GV đặt ra. Chính vì lẽ đó PBL còn được nhìn nhận như là một hình thức dạy học, vì khi thực hiện một dự án có nhiều PPDH cụ thể đươc sử dụng. Từ nhiều cách đưa ra khái niệm của các nhà khoa học trên thế giới ta có thể hiểu: “PBL là một hình thức dạy học, trong đó người học thực hiện một nhiệm vụ học tập phức tạp, có sự kết hợp giữa lý thuyết và thực hành, có tạo ra các sản phẩm có thể giới thiệu. Nhiệm vụ này được người học thưc hiện với tính tự lực cao trong toàn bộ quá trình học tập từ việc xác định mục đích, lập kế hoạch, đến việc thực hiện dự án, kiểm tra, điều chỉnh, đánh giá quá trình và kết quả thực hiện. Kết quả là những sản phẩm có thể trình bày, giới thiệu”. 1.2. Cấu trúc của PBL 4 PBL đặc trưng bởi một số hoạt động cơ bản sau: - Xác định mục tiêu dự án Thiết kế ý tưởng dự án Xây dựng bộ câu hỏi định hướng Lập kế hoạch dự án Làm việc theo nhóm Đánh giá dự án. 1.3. Sự tương đồng giữa kỹ năng sống (KNS) và mục tiêu của DHDA Các KNS cơ bản Lĩnh vực nhận thức Tư duy phê phán Phát triển năng lực đánh giá Tư duy sáng tạo Phát triển khả năng sáng tạo Tự nhận thức Lĩnh vực tình cảm Mục đích của DHDA Kích thích động cơ và hứng thú học tập của người học Thấu cảm Rèn luyện năng lực cộng tác làm việc Tự trọng Phát huy tính tích cực, tự lực Trách nhiệm xã hội Phát huy tính trách nhiệm Rèn luyện năng lực phát, và giải quyết những Ra quyết định và giải quyết vấ đề Lĩnh vực tâm vận động vấn đề phức hợp. Phát triển năng lực lập kế hoạch và thực hiện kế hoạch, khả năng vận dụng tri thức vào kinh nghiệm. Gắn lý thuyết với thực hành, tư duy và hành động, Nhà trường và xã hội Đương đầu với cảm xúc và căng thẳng Quan hệ liên nhân cách và giao tiếp Rèn luyện tính bền bỉ và kiên nhẫn Phát triển năng lực giao tiếp và khả năng trình bày 5 Có thể thấy, phần lớn các KNS phù hợp với mục tiêu của DHDA, số còn lại tuy không giống nhau hoàn toàn nhưng cũng có sự tương đồng nhất định, chẳng hạn: - Tự nhận thức là kĩ năng nhận biết và hiểu rõ bản thân mình (về tiềm năng, tình cảm, mặt mạnh, mặt yếu…) DHDA sẽ kích thích động cơ, tạo hứng thú học tập cho HS, giúp họ tích cực huy động nhiều tiềm năng của bản thân như: Tư duy, thực hành, trình bày, giao tiếp... để giải quyết vấn đề học tập mang tính phức tạp, qua đó khám phá các ưu điểm và hạn chế của bản thân. Kỹ năng thấu cảm ( bày tỏ sự thông cảm bằng cách tự đặt mình vào vị trí của người khác và có sự hỗ trợ cần thiết đối với người đó) được rèn luyện qua hoạt động nhóm trong quá trình HS thực hiện dự án. Việc rèn luyện tính bền bỉ, kiên nhẫn trong DHDA cũng là một trong những phẩm chất tâm lý hỗ trợ tích cực cho con người đương đầu với thực tế mà họ có thể trải nghiệm trong cuộc sống. Khi lập kế hoạch và thực hiện dự án, HS cần đưa ra quyết định cho những hành động cụ thể nhằm đạt đến mục tiêu dự án, vì thế mà kỹ năng ra quyết định được hình thành và trải nghiệm Để đưa ra các quyết định phù hợp trong quá trình thực hiện dự án, HS phải phân tích một cách có phê phán cái đúng, cái hợp lí, cũng như cái sai, cái không hợp lí của thông tin, của quan điểm....nhằm lựa chọn những thông tin, quan điểm, cách giải quyết thích hợp nghĩa là tư duy phê phán được hình thành và phát triển. Như vậy tích hợp DHDA trong dạy học Vật lý có thể góp phần giáo dục KNS cho HS. 2. Thực trạng của vấn đề Ở Việt Nam giáo dục KNS đã được đưa vào các trường học, song còn hạn chế chưa thể hiện rõ, cách tổ chức còn nặng nề về cung cấp thông tin, chưa 6 chú trọng thỏa đáng vào việc đặt người học vào những tình huống được trải nghiệm, được lựa chọn và ra quyết định để hình thành và thay đổi hành vi mang tính tích cực… Trong chương trình THPT, Công nghệ và Giáo dục công dân là hai môn có nhiều tiềm năng để tích hợp KNS. Tuy nhiên theo tôi với những đặc thù của mình môn Vật lý cũng có thể góp phần rèn luyện KNS cho HS bằng cách vận dụng dạy học dự án (DHDA) 3. Giải pháp và tổ chức thực hiện 3.1. Xác định mục tiêu dự án Mỗi dự án học tập luôn hướng đến một mục tiêu cụ thể. Để xác định được mục tiêu dự án, (GV) phải căn cứ vào chương trình học, sách giáo khoa, giáo trình, các mục tiêu giáo dục của địa phương cùng với phương hướng hoạt động của Nhà trường, của lớp học…Từ mục tiêu học tập định ra các tiêu chuẩn học tập bao gồm tiêu chuẩn nội dung và tiêu chuẩn thực hành. Trên cơ sở đó GV có thể xác lập mục tiêu dự án. 3.2.Thiết kế ý tưởng dự án Một dự án có tính khả thi thường bắt nguồn từ một ý tưởng tốt. Các hoạt động học tập trong PBL được thiết kế mang tính thiết thực, liên quan đến nhiều lĩnh vực kiến thức, lấy người học làm trung tâm và gắn kiến thức nhà trường với những vấn đề thực tiễn của thế giới thực tại. Vì vậy GV cần nhìn thấy những vấn đề trong cuộc sống xung quanh, nhất là các vấn đề có tính thời đại. Xuất phát từ nội dung bài học, GV đưa ra một chủ đề với những gợi ý hấp dẫn, thực sự có thể lôi cuốn HS, kích thích HS hứng thú tham gia thực hiện thông qua các hoạt động học tập như: - Học thông qua việc phục vụ cộng đồng: Những dự án này thường gắn liền với cộng đồng địa phương và HS có thể áp dụng bài học trong lớp học vào 7 tình huống thực tế. Ví dụ, tạo những vật dụng hay đồ chơi từ các vật liệu phế thải cho các em nhỏ trong “Mái ấm tình thương”. - Mô phỏng và đóng vai: Những dự án này được thiết kế nhằm cung cấp cho HS một kinh nghiệm thực tế đầu tay. HS sẽ vào vai một người khác, sống trong một tình huống mô phỏng tái tạo lại thời gian và không gian nhất định. Mô phỏng và đóng vai là cách rất hữu hiệu để phản ánh lịch sử, mang lại nhiều hiệu quả hay tạo được sự thấu cảm tốt. Ví dụ, để nâng cao ý thức về “An toàn giao thông”, HS hóa thân vào một vở kịch hay xây dựng một video clip với nội dung nói về hậu quả của một tai nạn giao thông. - Xây dựng và thiết kế: Những dự án này dựa trên nhu cầu thực tế hay có thể được tạo nên bởi chuỗi sự kiện đáng tin cậy. Các dự án này đòi hỏi HS phải xây dựng được mô hình thực sự hay lập kế hoạch đề xuất giải pháp cho các vấn đề thực tế. Ví dụ, chế tạo tên lửa nước. - Hợp tác trực tuyến: Những dự án này là các nhiệm vụ giáo dục thực hiện trực tuyến. Các dự án cung cấp kinh nghiệm học tập thực tế khi hợp tác trực tuyến với các lớp khác, các chuyên gia hay cả cộng đồng. - Tra cứu web: Đây là các hoạt động yêu cầu định hướng trong đó một số hay tất cả các thông tin mà người học sử dụng được lấy từ nguồn Internet. Các dự án này được thiết kế nhắm đến việc lĩnh hội và tích hợp kiến thức. Dự án là một bài tập tình huống mà HS phải giải quyết bằng các kiến thức theo nội dung bài học, đặt HS vào tình huống có vấn đề nhưng việc giải quyết vấn đề đòi hỏi tính tự lực cao ở HS. 3.3. Xây dựng bộ câu hỏi định hướng (Bộ câu hỏi khung) a. Thế nào là bộ câu hỏi định hướng? Bộ câu hỏi định hướng là một hệ thống những câu hỏi do GV đưa ra nhằm mục đích định hướng cho dạy học một nhóm kiến thức thuộc một số bài học. b. Vai trò của bộ câu hỏi định hướng Trong PBL không thể thiếu bộ câu hỏi định hướng, nó có vai trò rất quan trọng, là một trong những yếu tố quyết định chất lượng lĩnh hội kiến thức của HS. Thay cho việc thuyết trình, đọc, chép, nhồi nhét kiến thức, GV chuẩn bị bộ 8 câu hỏi này sao cho gây được sự hứng thú ở HS, buộc HS suy nghĩ phát hiện kiến thức, phát triển nội dung bài học, đồng thời khuyến khích HS động não tham gia thảo luận xoay quanh những ý tưởng, nội dung trọng tâm của bài học theo một trật tự lôgic. Bộ câu hỏi định hướng còn nhằm định hướng, dẫn dắt cho HS từng bước phát hiện ra bản chất sự vật, quy luật của hiện tượng, kích thích tính tích cực tìm tòi, sự ham hiểu biết, qua đó HS có được niềm vui, hứng thú của người khám phá và tự tin khi thấy trong phần nhận xét của thầy cô có phần đóng góp ý kiến của mình. Kết quả, HS lĩnh hội được kiến thức mới, biết cách đi đến kiến thức mới, qua đó tư duy được phát triển hơn. c. Cấu trúc bộ câu hỏi định hướng: Bộ câu hỏi định hướng bao gồm câu hỏi khái quát, Câu hỏi BH và Câu hỏi ND. * Câu hỏi khái quát: Câu hỏi khái quát là câu hỏi mở, bao quát được các nhiệm vụ học tập quan trọng, kéo dài suốt chương trình. Câu hỏi khái quát có thể được sử dụng để liên kết nhiều bài học, nhiều môn học hay nhiều chủ đề. Với câu hỏi khái quát, có nhiều hơn một câu trả lời đúng duy nhất, do đó đòi hỏi HS phải tư duy bậc cao. Thông thường câu hỏi khái quát phải gắn với nhu cầu có thực trong thực tế cuộc sống, sở thích của HS và gây được sự tò mò, sự hứng thú muốn khám phá ở HS. * Câu hỏi BH: Câu hỏi BH cũng là câu hỏi mở nhưng hướng HS đi vào trọng tâm một bài học, một chủ đề cụ thể. Câu hỏi BH đòi hỏi phải đủ rộng để bao quát hầu hết các chủ đề của bài học, giúp HS tự khám phá và thể hiện những hiểu biết của mình quanh các vấn đề cốt lõi của dự án một cách sáng tạo, độc đáo, duy trì sự hứng thú ở HS. Với Câu hỏi BH có nhiều hơn một câu trả lời đúng duy nhất nên cũng đòi hỏi HS phải tư duy bậc cao. Câu hỏi BH hỗ trợ việc nghiên cứu câu hỏi khái quát. * Câu hỏi ND: Câu hỏi ND là những câu hỏi cụ thể, trọng tâm, tập trung trực tiếp vào các chuẩn kiến thức và mục tiêu học tập; là câu hỏi hỗ trợ cho các câu 9 hỏi khái quát và Câu hỏi BH. Câu hỏi ND được xếp vào loại câu hỏi “đóng”, nó đòi hỏi phải có câu trả lời đúng, rõ ràng, cụ thể, không thể bác bỏ. d. Yêu cầu của bộ câu hỏi định hướng Đặt câu hỏi là kỹ năng quan trọng đối với mỗi GV với tác dụng khuyến khích, kích thích tư duy của HS, hướng HS tập trung vào nội dung bài học, đồng thời giúp HS ghi nhớ kiến thức và tự kiểm tra kiến thức của mình. Do đó việc xây dựng bộ câu hỏi định hướng phải xuất phát từ nội dung cần học: Xác định ai, lĩnh vực nào ứng dụng kiến thức cần học, đối tượng nào cần được chọn ưu tiên; HS có thể thực hiện vai trò gì trong dự án liên quan chặt chẽ với nội dung cần học. Yêu cầu của việc đặt câu hỏi là phải thích hợp, có sức lôi cuốn sẽ khuyến khích HS suy nghĩ sâu hơn, tạo nên một ngữ cảnh hiệu quả đối với việc học. Khi HS thật sự bị lôi cuốn vào việc tìm kiếm câu trả lời cho các câu hỏi, đó là lúc các em cảm thấy thích thú với việc học. Khi câu hỏi giúp HS nhận ra được mối liên hệ giữa môn học với đời sống bản thân, đó cũng là lúc việc học sẽ trở nên có ý nghĩa. Những câu hỏi hay có thể giúp HS trở thành những người có động cơ học tập, có khả năng tự định hướng hoạt động học tập và cao hơn nữa là khả năng tự học suốt đời. e. Kỹ thuật xây dựng bộ câu hỏi định hướng Hãy bắt đầu xây dựng bộ câu hỏi định hướng xuất phát từ nội dung và mục tiêu cần đạt đến. Đừng lo ngại về cách thức và ngôn ngữ, cần chú trọng vào tư duy tập thể. Suy nghĩ về các câu hỏi HS sẽ hỏi khi bạn triển khai dự án và chú trọng vào việc làm sao để lôi cuốn HS. Hãy tìm xem điều gì có thể làm cho HS ghi nhớ sâu và lâu nội dung bài học. Bạn có thể viết câu hỏi như một mệnh đề trước, sau đó phát triển nó thành câu hỏi; nếu cần, trước hết hãy viết câu hỏi bằng ngôn ngữ “người lớn” để diễn đạt được nội dung chính, sau đó viết lại bằng ngôn ngữ “học trò”. Đảm bảo rằng câu hỏi khái quát và Câu hỏi BH có nhiều hơn một câu trả lời hiển nhiên “đúng” nhằm phát triển kỹ năng tư duy mức cao. 10 Bộ câu hỏi khung chương trình được thiết kế lồng ghép vào nhau, câu hỏi ND hỗ trợ câu hỏi BH và câu hỏi khái quát 3.4. Lập kế hoạch thực hiện dự án Để dạy tốt và đảm bảo HS tham gia tích cực vào quá trình học, GV cần lên kế hoạch và chuẩn bị bài chu đáo. Để thành công, GV cần phác họa các dự án cụ thể, có thể thực hiện được dựa vào mục tiêu dạy học của chương trình. Về cơ bản, khâu lập kế hoạch dự án bao gồm các bước sau: Bước 1. Xác định mục tiêu học tập cụ thể bằng cách sử dụng các chuẩn nội dung và những kỹ năng tư duy bậc cao mong muốn đạt được Bước 2. Xây dựng bộ câu hỏi định hướng Bước 3. Lập kế hoạch đánh giá dự án Bước 4. Thiết kế các hoạt động 3.5.Làm việc theo nhóm Đây là hoạt động đặc trưng của PBL. Các HS được chia thành nhiều nhóm học tập và thực hiện dự án theo kế hoạch chung. a. Vai trò của làm việc theo nhóm trong PBL Làm việc theo nhóm có tác dụng tích cực trong việc nâng cao chất lượng học tập và rèn luyện các kỹ năng “mềm” của Thế kỷ XXI cho HS. Trong quá trình thực hiện dự án, hoạt động nhóm thể hiện được: Thứ nhất, sự hợp tác làm việc, biết chia sẻ, giúp đỡ và tôn trọng lẫn nhau của tất cả các thành viên trong nhóm. Tuy nhiên trong quá trình làm việc cùng nhau, không tránh khỏi sự tranh luận nhưng sự tranh luận lại là một hoạt động rất hữu ích, vì qua đó mỗi HS mới tìm được cái đúng, cái sai và nguyên nhân dẫn đến những quan niệm khác nhau đó. Nhờ vậy, HS sẽ nắm vững kiến thức, vừa có được kỹ năng xây dựng kiến thức. Kết quả học tập của nhóm được tạo ra khi có sự thống nhất, sự kết hợp tất cả kết quả của các thành viên. Thứ hai, mỗi thành viên đều được phân công thực hiện một phần của công việc và tích cực làm việc để đóng góp vào kết quả chung. Qua đó thể hiện tính trách nhiệm của mỗi thành viên. 11 Thứ ba, tất cả các thành viên trong nhóm đều có cơ hội để rèn luyện các kỹ năng như: giao tiếp, hợp tác, lắng nghe tích cực, đặt câu hỏi, đưa thông tin phản hồi tích cực, thuyết phục, ra quyết định… Thứ tư, rèn luyện cho HS kỹ năng đánh giá: các nhóm HS thường xuyên rà soát công việc đang làm “Chúng ta cần làm gì?” và “Kết quả ra sao?”. HS có thể đưa ra ý kiến nhận định đúng hoặc sai, tốt hoặc chưa tốt để góp phần hoàn thiện các nhiệm vụ được giao và kết quả chung của nhóm. b. Đặc điểm của làm việc theo nhóm trong PBL: Trong PBL, lớp học thường được chia thành nhiều nhóm, mỗi nhóm từ 4 đến 8 HS. Việc chia nhóm thường xuất phát từ mục tiêu, nội dung bài học nhưng phải đảm bảo tính đồng đều về trình độ nhận thức và tính năng động trong các hoạt động. Tuy nhiên cũng có thể chia nhóm theo sở trường của HS. Sau khi phân nhóm, mỗi nhóm bầu nhóm trưởng, thư ký. Nhóm trưởng có nhiệm vụ giao cho mỗi thành viên một nhiệm vụ riêng biệt trong gói nhiệm vụ chung hoặc tất cả các thành viên đều thực hiện cùng một nhiệm vụ và quản lý được tiến độ thực hiện dự án. Nhóm trưởng phải biết điều khiển hoạt động của nhóm, chia sẻ kinh nghiệm cho nhau; thảo luận, thống nhất kết quả chung của nhóm. Còn thư ký có nhiệm vụ ghi nhận lại việc phân công của nhóm trưởng, các hoạt động của nhóm, kết quả của từng thành viên, của nhóm. Để trình bày kết quả trước lớp, mỗi nhóm cử một đại diện hoặc các thành viên có thể phối hợp cùng nhau trình bày. Kết quả làm việc của mỗi nhóm sẽ góp phần vào kết quả học tập chung của cả lớp. Trong quá trình làm việc theo nhóm, sẽ nảy sinh nhiều ý tưởng hay giúp cho sự thành công của dự án. Đây chính là ưu điểm của làm việc nhóm. Ngoài ra, để các nhóm dễ dàng làm việc, trao đổi với nhau thì bàn ghế, chỗ ngồi phải được sắp xếp sao cho phù hợp: các HS trong cùng một nhóm được ngồi đối diện nhau. c. Định hướng của GV trong hoạt động nhóm của HS 12 HS có thực hiện thành công dự án và tạo ra sản phẩm có chất lượng hay không còn phụ thuộc vào vai trò của GV trong việc định hướng hoạt động nhóm của HS. Từng HS cần phải nắm rõ những việc cần và sẽ làm cho dự án. Muốn thế, GV cần hướng dẫn mạch lạc công việc của từng thành viên trong nhóm và các tiêu chí để đánh giá dự án. Công việc của nhóm là giải nghĩa các hướng dẫn đó và thống nhất cách giải quyết vấn đề. Trong quá trình các nhóm hoạt động, GV cần quan sát và theo dõi hoạt động của từng cá nhân, từng nhóm để kịp thời phát hiện những sai lầm, bế tắc, thấy được những vướng mắc của HS để từ đó, GV có thể góp ý, định hướng hoặc đưa ra những chỉ dẫn cụ thể giúp HS vượt qua những khó khăn, thử thách, dẫn dắt HS đi đúng hướng mà dự án yêu cầu để hoàn thành tốt sản phẩm của mình. d. Đánh giá hoạt động nhóm : Song song với việc đề ra nhiệm vụ cụ thể cho từng thành viên trong nhóm thì việc GV đưa ra tiêu chí đánh giá ngay từ đầu dự án cũng giúp HS định hướng công việc của mình. Việc đánh giá cần cụ thể hóa cho từng mặt hoạt động, không chỉ đánh giá kết quả hoạt động nhóm mà còn đánh giá thành quả của từng cá nhân HS. Qua đó, từng cá nhân HS thấy rõ vai trò của mình vào việc đóng góp vào thành quả hoạt động chung của cả nhóm. e. Sản phẩm của HS: HS hoàn tất dự án thông qua sản phẩm. Những sản phẩm của dự án giúp HS thể hiện năng lực của bản thân mình, khả năng diễn đạt và làm chủ quá trình học tập, đồng thời giúp HS áp dụng những điều đã học vào thực tế cuộc sống. 3.6. Đánh giá dự án Đánh giá là một hoạt động thường xuyên trong quá trình dạy và học, nó giữ một vai trò quan trọng trong việc quyết định chất lượng đào tạo. Mục đích của việc đánh giá: Mục đích chính của việc đánh giá là nâng cao chất lượng học tập và năng lực của HS. Căn cứ vào kết quả đánh giá, HS biết được mức độ đạt được của mình so với mục tiêu, nhiệm vụ được giao. Trên cơ 13 sở đó HS điều chỉnh cách học để nâng cao kết quả học tập, đồng thời giúp GV điều chỉnh cách dạy cho phù hợp. 3.7. Quy trình tổ chức thực hiện PBL Dựa trên cấu trúc của PBL, để thuận lợi trong việc tổ chức các hoạt động dạy học, có thể chia tiến trình dạy học theo PBL thành 3 bước được biểu diễn bằng sơ đồ sau: Bước 1: Lập kế hoạch 1.1 Lựa chọn chủ đề Bước 2: Thực hiện dự án 1.2 Xác định mục tiêu dự án 2.1 Thu thập và xử lý thông tin 1.3 Xây dựng kế hoạch thực hiện 2.2 Tổng hợp thông tin 2.3 Xây dựng sản phẩm Bước 3: Nghiệm thu sản phẩm. Hợp thức hóa kiến thức 3.1 Báo cáo trình bày sản phẩm 3.2 Đánh giá, rút kinh nghiệm 3.3 Hợp thức hóa kiến thức 14 3.8. Bản chất, mục tiêu và đặc điểm của PBL 3.8.1. Bản chất của PBL: HS lĩnh hội kiến thức và rèn luyện các kỹ năng tư duy bậc cao thông qua quá trình tự giải quyết một bài tập tình huống gắn liền với thực tiễn cuộc sống, dưới sự hướng dẫn của GV. Kết thúc dự án sẽ cho ra một sản phẩm cụ thể. 3.8.2. Mục tiêu của PBL a. Về kiến thức: Gắn kết nội dung bài học với thực tiễn đời sống mà HS quan tâm. b. Về kĩ năng - Rèn luyện cho HS các kỹ năng tư duy bậc cao (phân tích, tổng hợp, đánh giá…) trong việc thu thập thông tin, tư liệu để phát hiện, xử lý và giải quyết vấn đề. - Rèn luyện các kỹ năng giao tiếp, kỹ năng làm việc nhóm, kỹ năng sống. - Nâng cao kỹ năng sử dụng CNTT vào quá trình học tập và tạo ra sản phẩm. c. Về thái độ, tình cảm - Giúp HS yêu thích môn học hơn. - Nhìn thấy được giá trị của lao động thông qua hoạt động nhóm. - Không ngừng nỗ lực học tập. - Tinh thần trách nhiệm, ý thức cộng đồng, ý thức dân tộc sẽ sâu sắc hơn khi HS tự mình tham gia giải quyết những vấn đề mà địa phương đang đối mặt, dù những giải pháp đưa ra còn chưa thật sự hoàn chỉnh. 3.8.3. Đặc điểm của PBL Trong các tài liệu viết về PBL, có rất nhiều đặc điểm được đưa ra. Đầu thế kỷ XX, các nhà sư phạm Mỹ khi xác lập cơ sở lý thuyết cho PBL đã nêu ra ba 15 đặc điểm cốt lõi của PBL đó là định hướng HS, định hướng thực tiễn và định hướng sản phẩm. Có thể cụ thể hoá các đặc điểm của PBL như sau: a. Định hướng thực tiễn: Chủ đề của dự án xuất phát từ những tình huống của thực tiễn xã hội, thực tiễn nghề nhiệp cũng như thực tiễn đời sống. Nhiệm vụ dự án cần chứa đựng những vấn đề phù hợp với trình độ và khả năng của người học. Các dự án học tập góp phần gắn việc học tập trong nhà trường với thực tiễn đời sống, xã hội. Trong những trường hợp lý tưởng, việc thực hiện các dự án có thể mang lại những tác động xã hội tích cực. b. Định hướng hoạt động HS: Trong quá trình thực hiện dự án, có sự kết hợp giữa nghiên cứu lý thuyết và vận dụng lý thuyết vào trong hoạt động thực tiễn, thực hành. Thông qua đó, kiểm tra, củng cố, mở rộng hiểu biết lý thuyết cũng như rèn luyện kỹ năng hành động, kinh nghiệm thực tiễn của người học. c. Định hướng sản phẩm: Trong quá trình thực hiện dự án, các sản phẩm được tạo ra. Sản phẩm của dự án không giới hạn trong những thu hoạch lý thuyết, mà trong đa số trường hợp, các dự án học tập tạo ra những sản phẩm vật chất của hoạt động thực tiễn, thực hành. Những sản phẩm này có thể sử dụng, công bố, giới thiệu. d. Định hướng ứng dụng CNTT: Trong thời đại bùng nổ CNTT, HS có nhiều cơ hội để mở rộng tầm hiểu biết từ thế giới bên ngoài. Thông qua CNTT, HS tìm thấy các nguồn tài nguyên để thực hiện dự án và tạo sản phẩm. Qua đó, kỹ năng sử dụng CNTT ở HS được hình thành và phát triển. 3.9.So sánh phương pháp dạy học dự án với các phương pháp dạy học truyền thống Phương pháp dạy học truyền thống Phương pháp dạy học dự án 1. Quan niệm về quá trình dạy học - Học là quá trình tiếp thu, lĩnh hội, - Học là quá trình tìm tòi, khám phá, 16 qua đó hình thành kiến thức, kỹ năng, phát hiện và xử lý thông tin, tự hình thái độ. thành hiểu biết, năng lực và phẩm chất thông qua hoạt động học tập, dưới sự hướng dẫn của GV. - Dạy là quá trình truyền đạt, chuyển tải nội dung đã được quy định trong chương trình, SGK. - Dạy là quá trình tổ chức và điều khiển các hoạt động nhận thức của HS để đạt mục tiêu dạy học. 2. Bản chất dạy học - GV truyền thụ tri thức - GV là trung tâm, đóng vai trò chủ động, quyết định. - Quan tâm đến chuẩn kiến thức cần đạt trong quá trình dạy học. - Học tập bằng hoạt động nhận thức của người học. - HS là trung tâm, GV tổ chức và điều khiển các hoạt động. - Quan tâm đến quá trình học như thế nào, khai thác động lực của học tập, gắn việc học với nhu cầu, lợi ích cá nhân người học. 3. Vai trò của GV - Chủ đạo (người truyền thụ). - Như một nhà tư vấn, cộng tác. - Hướng dẫn HS suy nghĩ. - Đưa ra dự án, đặt câu hỏi, hướng dẫn HS hoàn thành dự án. - Nắm giữ và truyền thụ tri thức, chứng minh chân lý của kiến thức trong SGK và của GV. 4. Vai trò của HS - Tổ chức, chỉ đạo, hướng dẫn, định hướng, kiểm tra hoạt động nhận thức, kết luận, chốt lại kiến thức. Thụ động theo dõi, ghi nhớ kiến thức, Chủ động tham gia các hoạt động thừa hành, bắt chước. nhằm chiếm lĩnh kiến thức, tự tìm hiểu 17 và giải quyết nhiệm vụ học tập. 5. Mục tiêu dạy học - Chuẩn bị cho HS vào đời và tiếp tục - Chuẩn bị cho HS sớm thích ứng với học lên. đời sống xã hội, hòa nhập và góp phần phát triển cộng động. - Chú trọng đến việc hình thành kiến thức cho HS. - Chú trọng hình thành năng lực nhận thức, năng lực hoạt động, năng lực tự học và các kỹ năng mềm như kỹ năng giải quyết vấn đề, cộng tác… - Tôn trọng lợi ích, nhu cầu, năng lực của HS. 6. Nội dung dạy học - Chú trọng cung cấp tri thức, kỹ năng, - Không chỉ quan tâm đến kiến thức lý kỹ xảo. thuyết mà còn chú trọng đến các kỹ năng thực hành vận dụng kiến thức, năng lực phát hiện và giải quyết các vấn đề của thực tiễn. - Nhiều kiến thức đã học ít được dùng - Gắn vốn hiểu biết, kinh nghiệm và đến trong cuộc sống hàng ngày. nhu cầu của HS với tình huống thực tế, bối cảnh và môi trường địa phương, những vấn đề HS quan tâm. 7. Phương pháp dạy học - Các phương pháp dạy học chủ yếu - Các phương pháp dạy học theo hướng theo lối truyền thụ một chiều, áp đặt. phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS. - Các phương pháp thực hành thường - Các phương pháp tích cực như tìm được dùng để kiểm nghiệm lại những tòi, điều tra, giải quyết vấn đề, hợp gì đã học. tác…qua đó HS tự lực nắm tri thức 18 mới, đồng thời được rèn luyện về phương pháp tự học, tự tìm tòi, nghiên cứu. - Dạy học mang tính thông báo đồng - Thực hiện dạy học phân hóa theo loạt, yêu cầu cả lớp cùng thực hiện như trình độ, năng lực, thiên hướng và nhịp nhau, ít quan tâm chú ý đến dạy học độ học tập của HS, tạo điều kiện thuận phân hóa trình độ HS. lợi cho sự bộc lộ và phát triển tiềm năng ở mỗi, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui và hứng thú học tập ở mỗi HS. 8. Hình thức, tổ chức dạy học - Chủ yếu dạy học toàn lớp, GV đối - Học cá nhân, đôi bạn, học theo nhóm. diện với cả lớp. - Địa điểm học tập cơ động, linh hoạt: - Thường cố định trong không gian lớp học ở lớp, học ở phòng thí nghiệm, ở học. hiện trường, trong thực tế. - Thường dùng bàn ghế cá nhân, hoặc - Bàn ghế cố định, không thay đổi. có thể thay đổi cách bố trí cho phù hợp với các hoạt động học tập. 9. Phương tiện dạy học - Phương tiện dạy học được sử dụng - Phương tiện dạy học được sử dụng chủ yếu để minh họa, kiểm nghiệm như là nguồn thông tin dẫn HS đến những nội dung trong SGK hoặc lời kiến thức mới. nói của GV. - Quan tâm vận dụng các phương tiện dạy học hiện đại để HS hoàn thành nhiệm vụ học tập theo tiến độ phù hợp với năng lực. 10. Đánh giá - Thường đánh giá theo nội dung dạy - Thường đánh giá theo mục tiêu bài học, khả năng ghi nhớ và tái hiện kiến học, đánh giá kết quả học tập theo 19 thức là chính. chuẩn kiến thức, kỹ năng và năng lực của người học. - Thường đánh giá sau khi học xong - Không chỉ đánh giá sau khi học một một bài học hoặc một chương. GV nội dung mà thường đánh giá ngay đánh giá kết quả học tập của HS. trong quá trình học. HS tự giác chịu trách nhiệm về kết quả học tập của mình, được tham gia tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau. - GV thường đánh giá thông qua điểm - GV đánh giá thường xuyên nhằm số. điều chỉnh quá trình dạy học. GV hướng dẫn cho HS tự phát triển năng lực tự đánh giá để tự điều chỉnh cách học, khuyến khích cách học thông minh sáng tạo, biết giải quyết các vấn đề nảy sinh trong các tình huống thực tế. 4. Kiểm nghiệm Trong suốt 3 năm học qua sau khi được lĩnh hội kiến thức về phương pháp dạy học theo tinh thần DHDA từ khóa học Sau Đại Học tại trường Đại học Vinh tôi đã áp dụng vào thực tế giảng dạy môn Vật lý ở trường THPT Yên Định 2, bản thân tôi nhận được kết quả là chất lượng của HS khả quan hơn rất nhiều so với cách dạy học thông thường lâu nay. Cụ thể: Trong các năm học 2011 -2012, 2012 -2013 và 2013 -2014 tôi được Nhà trường phân công giảng dạy 20