Lêi c¶m ¬n
§Ó hoµn thµnh S¸ng kiÕn kinh nghiÖm nµy tríc hÕt t«i xin ®îc tá lßng biÕt
¬n ®Õn sù chØ b¶o tËn t×nh, sù gãp ý cña Ban chuyªn m«n Trêng THPT B¸n c«ng
Nam S¸ch.
T«i còng xin ®îc c¶m ¬n c¸c ý kiÕn gãp ý cña c¸c ®ång chÝ gi¸o viªn Bé
m«n Sinh häc - Tæ Tæng hîp - Trêng THPT B¸n c«ng Nam S¸ch trong suèt thêi
gian thùc hiÖn S¸ng kiÕn kinh nghiÖm cña m×nh.
Xin ch©n thµnh c¶m ¬n nh÷ng sù chØ b¶o, gãp ý quý b¸u trªn!
1
PhÇn I. §Æt vÊn ®Ò
- Trong qu¸ tr×nh häc tËp, sù tiÕp thu kiÕn thøc cña häc sinh tèt hay kh«ng
ph¶i phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè trong ®ã cã sù nç lùc cña b¶n th©n häc sinh, ph¬ng ph¸p vµ tr×nh ®é chuyªn m«n cña ngêi thµy.
- Sinh th¸i häc lµ mét lÜnh vùc khoa häc thùc tiÔn, cã sù vËn dông thùc
tiÔn cao, v× vËy viÖc tiÕp thu c¸c kiÕn thøc vÒ Sinh th¸i häc cña häc sinh lµ t¬ng
®èi ®¬n gi¶n so víi c¸c lÜnh vùc kh¸c cña ch¬ng tr×nh Sinh häc THPT. Tuy nhiªn
cã nhiÒu néi dung, häc sinh thêng tiÕp thu kiÕn thøc rÊt thô ®éng hoÆc theo sù ¸p
®Æt cña gi¸o viªn.
- Trong bµi M«i trêng vµ c¸c nh©n tè sinh th¸i - phÇn B (¶nh hëng cña
c¸c nh©n tè h÷u sinh ) lµ mét néi dung rÊt thiÕt thùc, ®îc nhiÒu häc sinh hµo
høng tiÕp thu, lµ mét vÊn ®Ò rÊt lÝ thó. Tuy nhiªn ®Ó häc sinh tù h×nh thµnh kh¸i
niÖm, so s¸nh ®îc c¸c kiÓu quan hÖ (®Æc biÖt lµ quan hÖ kh¸c loµi) lµ mét vÊn ®Ò
kh«ng ®¬n gi¶n.
- S¸ch gi¸o khoa ®· ®Ò cËp c¸c kiÓu quan hÖ kh¸c loµi, cã ®i qua mét sè
kh¸i niÖm song kh«ng gióp häc sinh ph©n biÖt râ c¸c d¹ng quan hÖ ®ã, ®©y lµ
mét khã kh¨n mµ häc sinh thêng gÆp ph¶i.
- Trong Ýt n¨m gi¶ng d¹y cña m×nh, t«i ®· dù giê cña mét sè ®ång chÝ gi¸o
viªn, ®· gi¶ng d¹y b»ng nhiÒu ph¬ng ph¸p tõ ph¬ng ph¸p diÔn dÞch, quy n¹p...
song cha gióp häc sinh n¾m b¾t kiÕn thøc tèt, v× vËy t«i xin m¹nh d¹n ®a ra ph¬ng ph¸p so s¸nh khi gi¶ng d¹y môc quan hÖ kh¸c loµi trong bµi M«i trêng vµ
c¸c nh©n tè sinh th¸i.
- Hi väng r»ng víi mét sè vèn kinh nghiÖm cña m×nh t«i sÏ nhËn ®îc sù
®ång c¶m cña c¸c b¹n ®ång nghiÖp vµ sù gãp ý, chØ b¶o tËn t×nh cña c¸c cÊp
chuyªn m«n.
PhÇn II. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
A. Thùc tr¹ng t×nh h×nh
- NhiÒu häc sinh sau khi häc phÇn quan hÖ kh¸c loµi thêng tá ra khã ph©n
biÖt c¸c kiÓu quan hÖ, cha thÊy râ ranh giíi gi÷a quan hÖ céng sinh vµ quan hÖ
2
hîp t¸c, cha hiÓu râ b¶n chÊt cña c¸c kh¸i niÖm, còng nh kh«ng nªu ®îc ®Æc
®iÓm chung trong mçi kiÓu quan hÖ.
- NÕu tr×nh bµy néi dung ®ã theo ph¬ng ph¸p diÔn dÞch, tøc lµ gi¸o viªn
nªu kh¸i niÖm råi ph©n tÝch b»ng c¸c vÝ dô, häc sinh cã thÓ n¾m ®îc néi dung
song khã kh¾c s©u kiÕn thøc. Ngîc l¹i, nÕu tr×nh bµy b»ng con ®êng quy n¹p,
gi¸o viªn cho häc sinh ph©n tÝch vÝ dô råi t×m ra quy luËt (kh¸i niÖm) cã thÓ gióp
häc sinh nhí vµ n¾m néi dung tèt. Tuy nhiªn ph¬ng ph¸p nµy vÉn cha gióp häc
sinh ph©n biÖt ®îc c¸c lo¹i quan hÖ ®ã.
- ViÖc ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc ®· vµ ®ang ®îc phæ biÕn vµ thùc hiÖn
réng r·i ë tÊt c¶ c¸c bé m«n, nhËn ®îc sù quan t©m ®Æc biÖt cña Ban chuyªn m«n
nhµ trêng vµ c¸c cÊp gi¸o dôc. Song ®Ó cã mét tiÕt d¹y theo híng ®æi míi ph¬ng
ph¸p ®ßi hái ngêi gi¸o viªn ph¶i cã sù chuÈn bÞ c«ng phu, dµy c«ng nghiªn cøu
vµ cã ph¬ng ph¸p ®Ó híng dÉn häc sinh häc tËp tÝch cùc, chñ ®éng.
- Néi dung cña môc quan hÖ kh¸c loµi liªn quan tíi rÊt nhiÒu kiÕn thøc
c¸c em sÏ häc ë c¸c bµi sau: §5, §6, §8, §9, §10, §13 - líp 11, liªn quan tíi
nhiÒu kh¸i niÖm kh¸c nhau trong ch¬ng tr×nh. V× vËy ®Ó häc sinh cã c¸i nh×n cô
thÓ vÒ c¸c kh¸i niÖm, b¶n chÊt c¸c vÊn ®Ò sÏ gióp cho viÖc häc c¸c bµi sau.
B. C¬ së lÝ luËn
Mèi quan hÖ sinh th¸i x¶y ra gi÷© c¸c c¸ thÓ kh¸c loµi chñ yÕu lµ quan hÖ
dinh dìng vµ n¬i ë. ThÓ hiÖn b»ng hai kiÓu quan hÖ lµ quan hÖ hç trî vµ quan hÖ
®èi ®Þch.
§Ó thÓ hiÖn râ c¸c kiÓu quan hÖ hç trî, quan hÖ ®èi ®Þch vµ gióp häc sinh
chØ ra ®Æc ®iÓm chung cña mçi kiÓu quan hÖ ®ã, viÖc sö dông ph¬ng ph¸p so
s¸nh, tøc lµ thiÕt lËp c¸c b¶ng biÓu s½n ®Ó häc sinh so s¸nh c¸c néi dung lµ mét
ph¬ng ph¸p gióp häc sinh tiÕp thu mét c¸ch chñ ®éng vµ cã thÓ kh¾c s©u kiÕn
thøc. Trong b¶ng cã thÓ hiÖn c¸c kiÓu quan hÖ hç trî, ®èi ®Þch; ®Æc ®iÓm chung
cña c¸c kiÓu quan hÖ, thÓ hiÖn v¾n t¾t néi dung vµ cã minh ho¹ b»ng c¸c vÝ dô cô
thÓ.
Trong b¶ng cã sö dông mét sè kÝ hiÖu: "+" (cã lîi), "-" (cã h¹i), "0"(kh«ng
cã lîi, kh«ng cã h¹i). Gi¸o viªn sÏ híng dÉn häc sinh tù ®iÒn c¸c kÝ hiÖu thÝch
3
hîp vµo c¸c « t¬ng øng. Qua b¶ng so s¸nh, häc sinh dÔ dµng nhËn ra sù gièng
nhau trong mçi kiÓu quan hÖ hç trî hoÆc ®èi ®Þch.
- §Ó häc sinh cã c¸i nh×n cô thÓ vÒ c¸c mèi quan hÖ, cét néi dung cña mèi
quan hÖ sÏ gióp häc sinh hiÓu râ b¶n chÊt, tõ ®ã cã thÓ tù x©y dùng kh¸i niÖm
chÝnh x¸c, ®Çy ®ñ cho mçi mèi quan hÖ. Cét vÝ dô lµ nh÷ng minh ho¹ sinh ®éng
c¸c mèi quan hÖ häc sinh võa nghiªn cøu, nã võa gióp häc sinh cã c¸i nh×n tæng
quan h¬n vÒ c¸c vÊn ®Ò, võa cã khuynh híng liªn hÖ víi c¸c hiÖn tîng trong thùc
tÕ.
Gi¸o viªn sÏ sö dông phiÕu häc tËp, cho häc sinh tù ®iÒn c¸c néi dung
th«ng qua c¸c c©u hái ph¸t vÊn cña gi¸o viªn hoÆc kÎ s½n mét b¶ng t¬ng tù lªn
b¶ng vµ th«ng qua nh÷ng ph¸t biÓu chÝnh x¸c cña häc sinh ®Ó ®iÒn vµo c¸c cét
môc mét c¸ch hîp lÝ.
Trong qu¸ tr×nh ®ã, gi¸o viªn cã thÓ kÕt hîp sö dông c¸c tranh vÏ mét sè
kiÓu quan hÖ kh¸c loµi thêng gÆp: tranh vÏ s¸o ®Ëu lng tr©u, quan hÖ gi÷a vi
khuÈn lam - nÊm (®Þa y), quan hÖ h¶i quú - t«m kÝ c... Sau ®©y lµ b¶ng so s¸nh
c¸c lo¹i quan hÖ kh¸c loµi ®ã.
KiÓu
C¸c mèi
Gi÷a
quan
quan hÖ
hai loµi
hÖ
chñ yÕu
Céng
sinh
1
2
+
Quan
hÖ
hç
Hîp t¸c
cña mèi quan hÖ
Loµi 1
- C¶ hai loµi ®Òu cã lîi
+
+
+
C¸c vÝ dô
Néi dung
Vi khuÈn lam
Loµi 2
NÊm
- ChØ tån t¹i tèt khi céng H¶i quú
t«m kÝ c
sinh víi nhau
Trïng roi
mèi
- C¶ hai loµi ®Òu cã lîi
Tr©u
s¸o
- Kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i Nh¹n bÓ
cß
quan hÖ víi nhau.
trî
- Loµi sèng héi sinh cã lîi
Héi sinh
Quan
C¹nh
hÖ
tranh
+
-
0
-
t«m, c¸ nhá
c¸ ch×nh
- Loµi ®îc héi sinh kh«ng Giun dÑp
sam biÓn
bÞ ¶nh hëng g×
Giun Erechis
Cua, c¸ nhá
- Hai loµi ¶nh hëng lªn Lóa
cá d¹i
nhau bëi thøc ¨n, n¬i ë....
bß
s¬n d¬ng
s tö
linh cÈu
4
®èi
®Þch
VËt d÷ con måi
+
-
- Con måi bÞ vËt d÷ ¨n thÞt
C¸o
gµ rõng
- VËt d÷ lín h¬n con måi
mÌo
chuét
- Con måi cã sè lîng lín
c¸ qu¶
c¸ diÕc
Giun s¸n
lîn
ve bÐt
tr©u
- VËt chñ cã kÝch thíc lín,
KÝ sinh vËt chñ
+
-
sè lîng Ýt so víi vËt kÝ sinh
- VËt kÝ sinh thêng kh«ng bä xÝt
c©y v¶i
giÕt chÕt vËt chñ
øc chÕ c¶m
nhiÔm
0
-
- Loµi 1 g©y ¶nh hëng lªn t¶o tiÓu cÇu
rËn níc
loµi 2
SV phï du
t¶o ®éc
- Loµi 1 kh«ng bÞ ¶nh hëng
g×
5
Sau khi ®· gióp häc sinh lËp b¶ng so s¸nh, gi¸o viªn sö dông c¸c c©u hái
gîi më gióp häc sinh tù tù x¸c ®Þnh c¸c quy luËt, ®iÓm gièng nhau vÒ mçi kiÓu
quan hÖ.
Hái: Th«ng qua b¶ng so s¸nh, em h·y chØ ra sù gièng nhau c¬ b¶n trong
c¸c quan hÖ hç trî?
Häc sinh dÔ dµng chØ ra sù gièng nhau:
+ Ýt nhÊt cã mét loµi cã lîi
+ Kh«ng cã bªn nµo bÞ thiÖt h¹i
Hái: T¬ng tù, em h·y chØ ra sù gièng nhau trong c¸c kiÓu quan hÖ ®èi ®Þch
gi÷a hai loµi sinh vËt?
Häc sinh còng dÔ dµng chØ ra sù gièng nhau ®ã:
+ Lu«n lu«n cã mét loµi bÞ thiÖt h¹i
+ HoÆc ch¼ng bªn nµo cã lîi.
Tõ nh÷ng néi dung trªn, gi¸o viªn sÏ gäi mét sè häc sinh x©y dùng c¸c
kh¸i niÖm ®ã. Häc sinh ®· hiÓu ®îc b¶n chÊt cña mçi mèi quan hÖ nªn viÖc t×m
ra kh¸i niÖm kh«ng gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n. Gi¸o viªn sÏ chèt l¹i c¸c néi dung
chÝnh häc sinh võa x©y dùng:
* Quan hÖ hç trî:
- Céng sinh: lµ mèi quan hÖ gi÷a hai loµi sinh vËt mµ cÇn thiÕt vµ cã lîi cho c¶
hai bªn.
- Hîp t¸c: lµ kiÓu quan hÖ hai bªn cïng cã lîi nhng kh«ng nhÊt thiÕt cÇn cho sù
tån t¹i cña chóng.
- Héi sinh: lµ quan hÖ gi÷a hai loµi sinh vËt trong ®ã mét bªn cã lîi cßn mét
bªn kh«ng cã lîi còng kh«ng bÞ thiÖt h¹i g×.
* Quan hÖ ®èi ®Þch:
- C¹nh tranh: lµ quan hÖ x¶y ra gi÷a c¸c loµi sinh vËt cã cïng nhu cÇu sèng vÒ
dinh dìng vµ n¬i ë...
- VËt d÷ - con måi: lµ quan hÖ trong ®ã loµi nµy tiªu diÖt loµi kia lµm thøc ¨n
- KÝ sinh - vËt chñ: lµ quan hÖ sèng b¸m cña loµi sinh vËt nµy trªn c¬ thÓ cña
loµi sinh vËt kh¸c nhng kh«ng giÕt chÕt loµi vËt chñ.
- øc chÕ - c¶m nhiÔm: lµ kiÓu quan hÖ gi÷a c¸c loµi trong ®ã loµi nµy tiÕt ra
mét sè chÊt ®Ó k×m h·m sù ph¸t triÓn cña c¸c loµi xung quanh
øng víi mçi mèi quan hÖ ®ã, gi¸o viªn sÏ yªu cÇu häc sinh ph©n tÝch mét
trong c¸c vÝ dô trong b¶ng thÓ hiÖn râ b¶n chÊt cña mèi quan hÖ. Häc sinh dùa
vµo c¸c vÝ dô s¸ch gi¸o khoa, nh÷ng kiÕn thøc ®· häc vµ nh÷ng hiÓu biÕt thùc tÕ
®Ó ph©n tÝch.
6
PhÇn cñng cè vµ híng dÉn vÒ nhµ
- Häc sinh ®îc häc quan hÖ cïng loµi trong bµi, do ®ã sau khi so s¸nh c¸c
kiÓu quan hÖ kh¸c loµi, gi¸o viªn cñng cè b»ng c¸ch cho häc sinh so s¸nh t×m ra
®îc ®iÓm gièng nhau gi÷a quan hÖ cïng loµi vµ quan hÖ kh¸c loµi trong ®ã quan
hÖ cïng loµi còng x¶y ra kiÓu quan hÖ hç trî vµ ®èi ®Þch nhng quan hÖ ®ã cßn
phô thuéc vµo mËt ®é vµ ®iÒu kiÖn sèng.
- Cñng cè phÇn quan hÖ kh¸c loµi b»ng sù gièng nhau trong c¸c kiÓu quan
hÖ hç trî, ®èi ®Þch.
+ Quan hÖ hç trî: lu«n cã mét bªn cã lîi vµ kh«ng bªn nµo bÞ thiÖt h¹i nªn
cßn gäi mèi quan hÖ gi÷a chóng lµ c¸c mèi t¬ng t¸c d¬ng
+ Quan hÖ ®èi ®Þch: lu«n cã mét bªn bÞ thiÖt h¹i hoÆc kh«ng bªn nµo cã
lîi nªn cßn gäi mèi quan hÖ gi÷a chóng lµ c¸c mèi t¬ng t¸c ©m.
- KÕt thóc buæi häc, gi¸o viªn cho häc sinh lµm bµi tËp vÒ nhµ: LÊy vÝ dô
vÒ c¸c mèi quan hÖ x¶y ra gi÷a hai loµi sinh vËt vµ ph©n tÝch. Cã mÊy kiÓu quan
hÖ? Nªu ®Æc ®iÓm chung cña c¸c kiÓu quan hÖ ®ã?
7
C. Thùc tÕ ¸p dông
Trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y, t«i ®· sö dông mét sè ph¬ng ph¸p kh¸c nhau
khi d¹y môc "quan hÖ kh¸c loµi". Víi mçi ph¬ng ph¸p ®· cho nh÷ng kÕt qu¶
kh¸c nhau:
- Ph¬ng ph¸p diÔn dÞch: Khi kiÓm tra s¸t h¹ch häc sinh nhËn thÊy häc sinh
cha hiÓu râ b¶n chÊt c¸c kh¸i niÖm, ®a sè kh«ng thÊy ®îc sù ®Æc ®iÓm chung
trong c¸c kiÓu quan hÖ. KÕt qu¶ thu ®îc khi kiÓm tra 54 häc sinh ë mét líp nh
sau:
+ §iÓm 8: 2 häc sinh
+ §iÓm 7: 10 häc sinh
+ §iÓm 5, 6: 34 häc sinh
+ §iÓm díi 5: 8 häc sinh
- Ph¬ng ph¸p quy n¹p: Khi sö dông ph¬ng ph¸p nµy, häc sinh cã nh÷ng
nhËn thøc vÒ c¸c mèi quan hÖ tèt h¬n, hiÓu ®îc b¶n chÊt vµ ph©n tÝch ®îc c¸c vÝ
dô. Mét sè häc sinh ®· chØ ra ®îc ®Æc ®iÓm chung trong mçi kiÓu quan hÖ. Khi
thèng kª ë mét líp gåm 56 häc sinh thu ®îc kÕt qu¶ nh sau
+ §iÓm 8, 9: 6 häc sinh
+ §iÓm 7: 14 häc sinh
+ §iÓm 5, 6: 30 häc sinh
+ §iÓm díi 5: 6 häc sinh
- Víi ph¬ng ph¸p so s¸nh, khi häc sinh tiÕp cËn ph¬ng ph¸p nµy cho thÊy
®a sè c¸c em cã nh÷ng nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ b¶n chÊt cña kh¸i niÖm, ph©n tÝch
®îc c¸c vÝ dô vµ hÇu nh nªu ®îc ®Æc ®iÓm chung cña c¸c kiÓu quan hÖ. KÕt qu¶
®¹t ®îc còng kh¶ quan h¬n, khi kiÓm tra s¸t h¹ch 58 häc sinh cña mét líp thu ®îc sè liÖu sau:
+ §iÓm 8, 9: 11 häc sinh
+ §iÓm 7: 17 häc sinh
+ §iÓm 5, 6: 27 häc sinh
+ §iÓm díi 5: 3 häc sinh
Ph¬ng ph¸p so s¸nh còng ®îc sö dông ®Ó d¹y ®éi tuyÓn häc sinh giái, nh×n
chung c¸c em n¾m b¾t c¸c néi dung tèt vµ biÕt vËn dông thùc tÕ.
8
Tuy nhiªn, víi mçi ph¬ng ph¸p vÉn tån t¹i nh÷ng häc sinh kh«ng cã ý
thøc häc bµi do ®ã kh«ng ph©n biÖt ®îc c¸c kh¸i niÖm nh quan hÖ céng sinh víi
quan hÖ hîp t¸c, gi÷a quan hÖ kÝ sinh - vËt chñ víi vËt d÷ - con måi.
9
PhÇn III. kÕt luËn vµ kiÕn nghÞ
- Thùc tÕ ¸p dông ph¬ng ph¸p so s¸nh khi gi¶ng d¹y môc quan hÖ kh¸c
loµi cho thÊy häc sinh n¾m b¾t kiÕn thøc tèt, chñ ®éng tiÕp thu vµ kÕt qu¶ thu ®îc còng kh¶ quan h¬n. ViÖc häc sinh n¾m ®îc b¶n chÊt kh¸i niÖm, t×m ra ®îc
quy luËt chung lµ mét thµnh c«ng cña ngêi thµy mµ th«ng qua nghiªn cøu s¸ch
gi¸o khoa vµ tù häc khã cã thÓ lµm ®îc.
- Qua qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y rót ra ®îc kinh nghiÖm tõ b¶n th©n còng nh qua
dù giê vµ nghiªn cøu ph¬ng ph¸p cña mét sè ®ång nghiÖp, qua nghiªn cøu ph¬ng
ph¸p tÝch cùc cña mét sè t¸c gi¶ t«i ®· t×m ra ®îc ph¬ng ph¸p ®Ó gi¶ng d¹y phÇn
quan hÖ kh¸c loµi. Khi ¸p dông vµo gi¶ng d¹y ®· thÊy ®îc nhiÒu u ®iÓm, häc
sinh häc bµi vµ x©y dùng bµi tèt h¬n. Thùc tÕ ph¬ng ph¸p ®ã ®· gióp cho nhiÒu
häc sinh «n thi §H, C§ vµ häc sinh giái thªm tù tin häc tËp, kÝch thÝch lßng say
mª khoa häc vÒ sù sèng.
- Tuy nhiªn kinh nghiÖm tr×nh bµy nªu trªn míi chØ ®îc ¸p dông bíc ®Çu ë
mét sè líp vµ d¹y ®éi tuyÓn häc sinh giái do ®ã cha thÓ kh¼ng ®Þnh lµ ph¬ng
ph¸p tèt, cã thÓ ¸p dông cho mäi ®èi tîng häc sinh (®Æc biÖt lµ häc sinh c¸c trêng ngoµi c«ng lËp). Hi väng r»ng t«i sÏ nhËn ®îc sù gãp ý cña c¸c ®ång nghiÖp
còng nh ý kiÕn cña c¸c cÊp chuyªn m«n ®Ó hoµn thiÖn h¬n vÒ ph¬ng ph¸p vµ
nh÷nglÇn ¸p dông sau sÏ thu ®îc nh÷ng kÕt qu¶ tèt h¬n.
Xin ch©n thµnh c¶m ¬n!
10
môc lôc
Néi dung
trang
LêI C¶M ¬N...........................................................................................................................3
PHÇN I. §ÆT VÊN ®Ò............................................................................................................4
PHÇN II. GI¶I QUYÕT VÊN ®Ò..........................................................................................5
A. Thùc tr¹ng t×nh h×nh...................................................................................................................5
B. C¬ së lÝ luËn........................................................................................................................................6
C. Thùc tÕ ¸p dông..............................................................................................................................10
PHÇN III. KÕT LUËN VΜ KIÕN NGHÞ.............................................................................12
môc lôc.............................................................................................................................13
11
- Xem thêm -