Tài liệu Skkn biện pháp hướng dẫn học sinh tự học sgk qua dạy học chương hệ thần kinh - sinh học 8

Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 PHẦN I MỞ ĐẦU I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1. Xuất phát từ yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học hiện nay: Dân tộc ta vốn có truyền thống hiếu học và tôn sư trọng đạo, cha ông ta đã để lại cho chúng ta nhiều tư tưởng giáo dục với cốt lõi là “lấy việc học làm gốc” ngang tầm với những tư tưởng trong thế giơi hiiện đại như là học để làm người, học để hành, hành để học. Ngay từ những năm 60 của thế kỷ, đã xuất hiện mong muốn hiện đại hoá, tích cực quá trình giáo dục. Trong nhà trường điều chủ yếu không phải là chủ nhồi nhét cho học sinh một mớ kiến thức hỗn độn, tuy rằng kiến thức là cần thiết song điều chủ yếu là phải giáo dục cho học trò phương pháp tự suy nghĩ, tự biết suy luận, phương pháp diễn tả, rồi đến phương pháp giải quyết vấn đề. Phạm Văn Đồng 1989 – Hãy tiến mạnh trên mặt trận khoa học và kỹ thuật - Nhà xuất bản sư thật Hà nội: “Dạy học phải phát huy tính tích cực chủ động sáng tạo, tự học, tự rèn luyện bản thân của học sinh ”, “Thầy chủ đạo và trò chủ động”… Hoài bão khoa học cao quý lúc bấy giờ là “Biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo, quá trình dạy học song song quá trình tự học”. Để góp phần trong cuộc cách mạng về giáo dục, Nghị quyết TW IV khoá 7 đã đề ra nhiệm vụ “Đổi mới phương pháp dạy học ở tất cả các cấp học, bậc học, nghành học”. Nghị quyết TW 2 khoa VIII đã chỉ rõ một nhiệm vụ quan trọng cuả ngành giáo dục đào tạo là “Đổi mới phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thói quen, nề nếp tư duy sáng tạo của người học”. Với tư tưởng chiến lược cơ bản của Đảng là “Lấy nội lực, năng lực tự học làm nhân tố quyết định sự phát triển của bản thân người học”. Vì vậy chúng ta có thể coi tự học là mũi nhọn chiến lược của giáo dục đào tạo của nước ta hiện nay. 1 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 2. Do thực trạng dạy học hiện nay: Quá trình tự học tự đào tạo là sụ kết hợp của quá trình dạy của thầy và quá trình học của trò thành một quá trình thống nhất biện chứng, tác động qua lại lẫn nhau. Mấy năm gần đây việc dạy của thầy và tự học của trò đã và đang là mối quan tâm của rất nhiều nhà giáo dục. Trong việc ứng dụng các phương pháp dạy học tích cực lấy người học làm trung tâm, còn thầy giáo chỉ là người hướng dẫn. Vấn đề tự học và tư tưởng lấy việc học của trò làm gốc là một quá trình lâu dài không phải một sớm một chiều và của riêng ai. Việc tự học của học sinh THCS là một điều rất cần thiết, trong việc tích luỹ kiến thức cho bản thân học sinh. Đặc biệt môn sinh học ở trường THCS là chìa khoá để mở cánh cửa để bước vào thế giới sinh vật, góp phần trang bị cho thế hệ trẻ những kiến thức sinh học, phổ thông, cơ bản hiện đại. Hiện nay lại có rất nhiều thành tựu sinh học được ứng dụng vào đời sống mang lại hiểu quả cao. Do vậy trang bị cho học sinh phương pháp tự học, tự nghiên cứu để học sinh thu nhận kiến thức và ứng dụng vào trong thực tế. Tuy vậy, trong thực tế dạy học hiện nay việc áp dụng phương pháp dạy học hướng dẫn học sinh tự học của giáo viên THCS ở tất cả các môn học nói chung và môn sinh học nói riêng còn gặp rất nhiều lúng túng và khó khăn. Là một giáo viên môn sinh học, qua thực tế dạy học , điều kiện cơ sở vật chất ở trường THCS, đặc biệt qua nghiên cứu nội dung chương trình sinh học lớp 8 và yêu cầu thực tiễn khi dạy học chương 9: Hệ thần kinh, vơí mong muốn nhỏ bé vào việc đổi mơí phương pháp dạy học môn sinh học ở trường THCS, nhằm nâng cao chất lượng dạy và học môn sinh học. Nhận thấy tính thực tiễn và cấp thiết của vấn đề trên tôi mạnh dạn đi vào nghiên cưu đề tài: “Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương I X- Hệ thần kinh- sinh học 8 THCS” 2 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 II MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Đề xuất các biện pháp hướng dẫn học sinh tự học và tổ chức các hoạt động học tập cho học sinh tự học SGK nói chung và chương hệ thần kinh sinh học 8 nói riêng. III. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 1. Hệ thống hoá cơ sở lý luận về việc đề xuất các biện pháp để hướng dẫn học sinh tự học SGK. 2. Xác định thực trạng của các biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK. 3. Đề xuất về những chỉ tiêu thăm dò khả năng tự học của học sinh (Điều tra qua phiếu). 4. Đề xuất các biện pháp thăm dò khả năng tự học cho học sinh qua dạy học chương I X “Hệ thần kinh”. 5. Thiết kế một số baì giảng theo hướng để hướng dẫn học sinh tự học chương Hệ thần kinh sinh học 8. IV ĐỐI TƯƠNG NGHIÊN CỨU Nghiên cứu các biện pháp hướng dẫn năng lực tự học cho học sinh trong dạy học chương hệ thần kinh. V. KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU Học sinh lớp 8 của trường THCS Nghĩa Hồng – Nghĩa Đàn- Tỉnh Nghệ An. VI. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Để thực hiện tốt nhiệm vụ đã nêu trên, tôi sử dụng các biện pháp nghiên cứu sau: 1. Nghiên cứu lý thuyết: - Nghiên cứu tài liệu và đường lối chính sách có liên quan nhằm xây dựng cơ sở lý thuyêt cho đề tài. 3 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 - Nghiên cứu các tài liệu về đổi mới phương pháp dạy học, cơ sở lý luận nhằm tổ chức hoạt động cho học sinh. - Nghiên cứu tài liệu hướng dẫn dạy học sinh học 8, tài liệu giáo khoa sinh học 8, tài liệu tham khảo nói chung và đảm bảo kiến thức về chuyên môn vững chắc. 2. Phương pháp điều tra sư phạm: - Dùng phiếu để điều tra tình hình giảng dạy của giáo viên sinh học và tình hình học tập của học sinh. - Dự giờ, trao đổi trực tiếp với đồng nghiệp để điều tra chất lượng và ý thức học tập của học sinh. - Điều tra cơ sở vật chất phục vụ học tập ở trường, tình hình địa phương nơi trường đóng để tìm hiểu phương tiên, phương pháp dạy học đã và đang sử dụng. 3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm: - Soạn giáo án thực nghiệm có đề xuất các biện pháp tổ chức các hoạt động tự học cho học sinh. - Tiến hành thực nghiệm ở trường THCS Nghiã Hồng – Nghĩa Đàn - Nghệ An. - Chọn lớp thực nghiệm và đối chiếu: Dựa vào kết quả khảo sát, vào thực trạng tổ chúc hoạt động học tập của học sinh, chọn trong khối 8. - Bố trí thực nghiệm: + Lớp thực nghiệm: Bài học được thiết kế có sử dụng các phương pháp tổ chức các hoạt động hướng dẫn học sinh tự học. + Lớp đối chứng: Bài học thiết kế theo hướng sử dụng phương pháp dạy học thông thường mà giáo viên thường sử dụng. + Lớp thực nghiệm và đối chứng tiến hành song song cùng một giáo viên dạy, đồng đều về thời gian, nội dung kiến thức và điều kiện dạy học (trình độ các lớp đã được kiểm tra đánh giá trước) 4 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 - Các bước thực nghiệm: + Thực nghiệm thăm dò trước. + Thực nghiệm chính thức. + Số bài thực nghiệm gồm 7 bài: bài 45, bài 46, bài 47, bài 48, bài 49, bài 50, bài 51 Sách giáo khoa sinh học lớp 8, mỗi bài dạy một tiết. Sau một bài dạy có kiểm tra chất lượng lĩnh hội kiến thức ở cả các lớp thực nghiệm và đối chứng cùng một đề kiểm tra, chấm cùng một biểu điểm đánh giá. Kiểm tra độ bền kiến thức sau khi học hết chương. 5 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 PHẦN II KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CHƯƠNG I: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC ĐỀ XUẤT CÁC BIỆN PHÁP HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ HỌC I. THẾ NÀO LÀ TỰ HỌC Câu hỏi đó tưởng chừng như rất đơn giản để trả lời: Tự học là học không có thầy chứ còn gì nữa. Trả lời như vậy thì lập tức có ngay hàng loạt câu hỏi khác. Thế câu “không thầy đố mày làm nên” là chống lại việc tự học ư? Trẻ con, người kém thông minh có tự học được không v…v. Tự học không phải là học không có thầy mà ở đây vai trò của người thầy là tổ chức hướng dẫn cho người học phát huy hêt khả năng của mình, phải tự tìm tòi, phát hiện ra ván đề cốt lõi. Bởi vì ta thấy môt thực tế rằng chỉ với nổ lực của bản thân mình thì kiến thức thu được mới bền vững và sinh động. Tự học là tự mình động não suy nghĩ, sử dụng năng lực trí tuệ(quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp v…v) và có khi cả cơ bắp khi phải sự dụng công cụ, cùng các pẩm chất của mình để chiếm lĩnh một lĩnh vực nào đó của nhân loại, biến lĩnh vực đó thành sở hữu củ mình. Điều đó cho thấy cốt lõi của việc học là tự học, hễ có học là có tự học vì không ai có thể học hộ cho người khác. Học là một đặc trưng của con người , trong đó học đóng vai trò chủ thể, và tri thức khoa học là đối tượng để chiễm lĩnh. Hoạt động tự học là một quá trình tự giác, tích cưc tự chiễm lĩnh tri thức khoa học bằng hành động của chính mình hướng tới những mục đích nhất định. Do đó đểư hoạt 6 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 động học có hiệu quả, quá trình tổ chức dạy học phải làm cho hoạt động học của học sinh chuyển sang tự học. Tuy nhiên trong quá trình tự học cần phải có sự hướng dẫn giúp đỡ của giáo viên, đó là việc giáo viên xác định các nhiệm vụ nhận thức,trình bày nội dung tri thức đến các bước đi và các uêu cầu kế hoạch cụ thể. Đồng thời giáo viên thường xuyên uốn nắn giúp đỡ cho quá trình tự học của học sinh thông qua các kiến thức kiểm ta trên giờ lên lớp. Tự học của học sinh THCS phải có sự định hướng của giáo viên. Ngoài những giờ lên lớp GV trực tiếp giảng dạy. Quá trình học tập khi không có GV, người học phải chủ động tự sắp xếp kế họach huy động trí tuệ kĩ năng của bản thân để học tập theo yêu cầu và hướng dẫn của giáo viên: ôn tập, làm bài tập nâng cao… nhằm hoàn thành nhiệm vụ học tập. Hay nói cách khác, GV đã điều khiển gián tiếp quá trình tự học của học sinh thông qua các nhiệm vụ học tập được giao về nhà sau mỗi bài giảng. Trong dạy học, ngoài hoạt động học tập những chương trình theo quy định hiện hành, việc học tập thường xuyên qua hoat động thực tiễn và cuộc sống thì học sinh phải hoàn toàn tự học. Như vây, khái niệm tự học là rất rộng, nó có thể diễn ra với nhười học khi có giáop viênb trực tiếp giảng day, hoặc khi có sự điều khiển gián tiếp của giáo viên. II. TỰ HỌC CÓ KHÓ KHÔNG Như chúng ta đã biêt, tư học tức là tư mình động não, tự suy nghĩ, biết sử dụng các năng lục tái tạo(biết quan sát, phân tích…) để từ đó chiễm lĩnh một năng lực hiểu biết nào đó của nhân loại biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình. Học sinh muốn có kiến thức sâu và hiểu biết rộng, để tích luỹ thêm kiến thức chuẩn bị cho tương lai, thì học sinh phải rèn luyện cho mình năng lực tự học. 7 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 Ngoài những bài giảng của GV, học sinh phải tự tìm tòi tài liệu ở thư viện để đọc thêm, giải quyết các bài tập trong sách bài tập, sách tham khảo để biết thêm nhiều tri thức mới. Khả năng tự học là tiềm ẩn trong mỡi con người, đối với học sinh THCS thì khả năng tự học là rất cần thiết. Mỗi học sinh đều có sở trường riêng, nếu được khơi gợi, kích thích, đòi hỏi con người phải tìm tòi, phải suy nghĩ và phát huy tư duy sáng tạo đến mức cao nhất thì cái tiềm tàng đó sẽ thành hiện thực. Muốn vậy GV phải tìm ra các biện pháp hướng dẫn học sinh để học sinh nhận thức õ tầm quan trọng của việc tự học làm cho học sinh say mê hơn và là động lục thúc đẩy quá trình tự học của học sinh . Hiện nay, hoạt động học tập của học sinh còn mang tính chất thụ động, các em phụ thuộc quá nhiều vào GV và những tri thức trên lớp của GV, ghi nhớ một cách máy móc chứ không phải là có sự sáng tạo hay việc tìm ra nhưng cái hay cái mới nào khác nên kết quả còn rất thấp. Nguyên nhân chủ yếu là do học sinh chưa có ý thức về bản thân mình. Mặt khác do GV chua tìm ra được các biện pháp cụ thể để hướng dẫn học sinh tự học. Phần lớn GV thường soạn bài bằng cách sao chép SGK, còn nặng nề về thông báo , dạy theo lối truyền thụ một chiều “ thầy đọc trò chép”. Không tổ chức được các hoạt động học tập cho các em, không dự kiến được các biện pháp để hướng dẫn học sinh tự học. Điều đó cho thấy tự học không phải là khó nếu học sinh ý thức được việc học của mình và GV có những biện pháp để hướng dẫn học sinh tự học một cách tích cực và có hiệu quả cao. III. HƯỚNG DẪN TỰ HỌC Trong hoạt động hướng dẫn, dạy chính là sự tổ chức hay điều khiển tối ưu hoá quá trình chiếm lĩnh tri thức khoa học để hình thành và phát triển nhân cách cho người học. Hoạt động dạy học có hai chức năng luôn gắn kết chặt chẽ với nhau “truyền đạt thông tin dạy học và điều khiển hoạt động học’’. 8 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 Tri thức Trò Tự nghiên cứu, tự thể hiện, tự kiểm tra Thầy Lớp, nhóm Hướng dẫn, tổ chức, trọng tài, đánh giá Thảo luận, bổ sung, kiểm tra. Ở hình thức này thời gian giáo viên trực tiếp giảng dạy sẽ ít hơn, chủ yếu dành thời gian cho học sinh tự học. Hình thức dạy học “ tự học có hướng dẫn ” là một trong những biện pháp để phát huy tính tích cực học tập của học sinh. Từ sơ đồ dạy học trên có thể hiểu khái niệm hướng dẫn tự học là sự điều khiển của GV trong việc định hướng, tổ chúc và chỉ đạo nhằm giúp học sinh tối ưu hoá quá trình tự chiếm lĩnh tri thức, hình thành kỹ năng, kỹ xảo thông qua đó hình thành và pháp huy nhân cách cho học sinh. Tự học có hướng dẫn là một hình thức tổ chức dạy học mà trong đó thầy đóng vai trò người định hướng, dẫn * Nguyên tắc cơ bản trong hướng dẫn học và tự học * Nguyên tắc đảm bảo tính lôgíc nội dung và mục tiêu chương trình * Nguyên tắc sử dụng hướng dẫn của GV phải phát huy tối đa nỗ lực của học sinh 9 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 * Nguyên tắc đảm bảo hiệu quả việc tự kiểm tra đánh giá và duy trì thường xuyên thông tin ngược chiều từ học sinh đến GV. - Trong đó học sinh tự kiểm tra, tự đánh giá là một trong ba thành tố cơ bản nhất của tự học có hướng dẫn. Nếu học sinh nắm vững phương pháp tự đánh giá thì họ sẽ điều chỉnh kịp thời hạt động tự học của mình sao cho có hiệu quả nhất, đồng thời bồi dưỡng duy trì thường xuyên ý thức tự học. Để hình thành và phát triển năng lực tự đánh giá cho học sinh, GV phải có các phương pháp hướng dẫn học sinh cách phân chia các mục tiêu chương trình thành mục tiêu bộ phận, trong đó các tiêu chí đánh giá rõ ràng để sau khi giải quyết mỗi nhiệm vụ tự học, học sinh có thể tự biết rằng mình đã hoàn thành nhiệm vụ ở mức nào. - Tuy vậy việc đánh giá kết quả học tập của học sinh từ phía GV không thể thiếu vì nó vùa có giá trị chỉ đạo, điều khiển vùa để khẳng định thành tích học tập của học sinh. GV đánh giá kết quả học tập của học sinh là biện pháp hướng dẫn, rèn luyện kỹ năng tự đánh giá cho học sinh đồng thời giúp cho việc đánh giá chất lượng tự học chuẩn xác, khánh quan hơn. Nó còn là nguồn thông tin phản hồi để qua đó GV đánh giá hiệu quả và điều chỉnh phương pháp hướng dẫn tự học của mình kịp thời đồng thời bổ sung những khiếm khuyết về phương pháp tự học trong quá trình tự học của học sinh triển rộng khắp trên thế giới. Nền kinh tế học tập coi động lực chủ yếu của nền kinh tế là học tập, nền kinh tế tri thức coi tri thức là lực lượng sản xuất trực tiếp sản xuất ra các sản lượng mang hàm lượng trí tuệ cao. Cùng với sự hình thành và phát triển của nền kinh tế mới, ở nước ta đòi hỏi ngành giáo dục phải đào tạo ra một lớp người năng động, sáng tạo, đáp ứng yêu cầu phát triển của xã hội. Để học thường xuyên, học cho bản thân người học thì nhà giáo dục phải xác định được các biện pháp hướng dẫn học sinh tự học. Vì bên cạnh việc nắm đựơc tri thúc trên lớp, học sinh còn học cách lĩnh hội kiến tức ngoài xã hội từ đó nâng cao 10 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 chất lượng học tập, tạo tiền đề cho sự phát triển năng lực nhận thứccủa học sinh. Giúp học sinh không những lĩnh hội tri thức một cách chủ động, vững chắc mà còn phát triển kỹ năng tư duy, tổng hợp, khái quát hoá nội dung kiến thức một cách tốt nhất. IV. CÁC BIỆN PHÁP HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ HỌC • Tự học qua sách giáo khoa, sách tham khảo: SGK là nguồn tri thức quan trọng cho học sinh, nó quy định liều lượng kiến thức cần thiêt của môn học, là phương tiện phục vụ đắc lực cho GV và học sinh. SGK có kênh hình và kênh chữ thể hiện nội dung kiến thức. Ngoài SGK thì sách tham khảo cũng là nguồn tri thức bổ sung quan trọng cho học sinh. Nguồn tri thức này không chỉ phục vụ trực tiếp cho việc hoàn thành nhiệm vụ trí dục quy định trong chương trình, mà còn có tác dụng giáo dục, năng cao sự hiểu biết cho học sinh. Do vây, dạy học sinh tự thu nhận kiến thức, chính là rèn luyện cho học sinh phương pháp đọc sách, kỹ năng, kỹ xảo đọc sách. Để học sinh sử dụng tốt SGK và Sách tham khảo cần rèn luyện cho học sinh một số kỹ năng cơ bản sau: Trong khâu củng cố kiến thức rèn luyện kỹ năng kỹ xảo - Sau khi giới thiệu nội dung tài liệu thì học sinh đọc SGK. Sau đó học sinh chiếu lời giảng của GV với nội dung đọc được từ sách. - Tổ chức học sinh làm việc với SGK nhằm mục đích ôn tập, củng cố tài liệu trên cơ sở hệ thống kiến thứccủa một chương hay nhiều chương. - GV ra cá Dạy học sinh kỹ năng tự đọc SGK và rút ra được những nội dung cơ bản từ tài liệu. Thường xuyên đặt ra câu hỏi: “ở đây nói lên cái gì?”, “ở đay đã đề cập đến những khía cạnh nào?”. Như vậy học sinh phải đạt được ý chính của nội dung đọc được, đặt tên đề mục cho phần, đoạn đã đọc sao cho tên đề mục phản ánh được ý chính. 11 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 - Dạy học sinh biết cách phân tích những bài đọc được, chia thành những luận điểm khao học khác nhau và nêu được ý nghĩa của nó. - Dạy học sinh biết cách trả lời câu hỏi đã có trên tài liệu đã đọc được, bằng cách tái hiện hoặc phân tích, so sánh, thiết lập mối quan hệ nhân quả tuỳ theo câu hỏi đã đề ra. - Dạy học sinh biết lập một giàn bài qua tài liếuGK. - Dạy kỹ năng tóm tắt tài liệu đọc được - Dạy kỹ năng đọc và phân tích bảng số liệu, biểu đồ, đồ thị hình vẽ trong SGK.  Sử dụng SGK trong khâu nghiên cứu tài liệu mới: - Tổ chức cho học sinh làm việc với sách ngay sau khi GV ra bài tập nhận thức hoặc ngay sau khi GV đặt tình huống có vấn đề. - Tổ chức cho học sinh đọc những đoạn có mô tả sự kiện, còn những vấn đề khó, phức tạp GV cần giải thích cho sánh tỏ. - GV tổ chứ giải đáp tái hiện hoặc để học sinh độc lập nghiên cứu lại SGK trước khi cho các em nghiên cứu nội dung mới. - Đọc sách sau khi quan sát thí nghiệm, hoặc sau khi quan sát các đồ dùng trực quan khác. Sử dụng SGK, các bài tập khác nhau để tổ chức học sinh nghiên cứu SGK. Có thể là yêu cầu học sinh sưu tầm các tài liệu trực quan vật mẫu để minh hoạ khẳng định một khái niệm, một quy luật được trình bày trong SGK - Bài tập luyện tập một quy tắc, một định luật. - Bài tập yêu cầu đọc SGK, ôn lại những kiến thức, kỹ năng và kỹ xảo. 12 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 CHƯƠNG II: CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC ĐỀ XUẤT CÁC BIỆN PHÁP HƯỚNG DẪN TỰ HỌC I. THỰC TRẠNG TRONG TRƯỜNG THCS HIỆN NAY 1. Tình hình dạy của giáo viên: Đa số giáo viên thường quan niệm kiến thức là mục đích của quá trình dạy học nên chỉ quan tâm đến phương pháp truyền thụ kiến thức của bài đúng với nội dung SGK. Một số giáo viên chưa có kỹ năng soạn bài, vẫn áp dụng một cách rập khuôn, máy móc lối dạy học "truyền thống" chủ yếu giảo thích, minh hoạ sơ sài, nghèo nàn, tái hiện, liệt kê kiến thức theo SGK là chính, ít sử dụng câu hỏi tìm tòi, tình huống có vấn đề… coi nhẹ rèn luyện thao tác tư duy, năng lực thực hành, ít sử dụng các phương tiện dạy học nhất là các phương tiện trực quan để dạy học và tổ chức cho học sinh nghiên cứu thảo luận trên cơ sở đó tìm ra kiến thức và con đường để chiếm lĩnh kiến thức của học sinh. Để có một tiết dạy tốt thì giáo viên chuẩn bị bài giảng phải tốt, phải dự kiến được các tình huống, cách sử dụng các phương tiện dạy học hợp lý, giúp học sinh dễ hiểu, dễ nhớ, mở rộng và chắt lọc kiến thức, rút ra những thông tin cần thiết phù hợp đối với từng nội dung bài giảng. Thực tế, giáo viên thường soạn bài bằng cách sao chép lại SGK hay từ thiết kế bài giảng, không giám khai thác sâu kiến thức, chưa sát với nội dung chương trình, hướng dẫn học sinh vận dụng kiến thức giải quyết những vấn đề từ nhỏ đến lớn trong thực tế đời sống và sản xuất. Khi dạy thường nặng về thông báo, không tổ chức hoạt động học tập cho các em, không dự kiến được các biện pháp hoạt động, không hướng dẫn được phương pháp tự học. Mặt khác, phương pháp dạy học phổ biến hiện nay vẫn theo "lối mòn", giáo viên truyền đạt kiến thức, học sinh thụ động lĩnh hội tri thức. Thậm chí có giáo viên còn đọc hay ghi phần lớn nội dung lên bảng cho học sinh chép nội dung SGK. 13 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 Việc sử dụng các phương tiện dạy học: phiếu học tập, tranh ảnh, băng hình, bản trong… chỉ dùng khi thi giáo viên hay có đoàn thanh tra, kiểm tra đến dự, còn các tiết học thông thường hầu như "dạy chay". Khi dạy chương VI rất cần đến phương tiện trực quan minh hoạ, có như thế học sinh mới hiểu nội dung bài giảng một cách sâu sắc. Nhưng việc sử dụng phương tiện như một nguồn tri thức chiếm tỷ lệ thấp. Với cách sử dụng đó, học sinh ít có các hoạt động tự học, hoạt động chủ yếu là giáo viên, tạo không khí lớp học buồn tẻ nhạt, không gây được hứng thú học tập cho học sinh, học sinh thụ động lĩnh hội kiến thức truyền đạy từ giáo viên. Do việc truyền đạt kiến thức của giáo viên theo lối thụ động nên rèn luyện kỹ năng tự học cũng như việc hướng dẫn tự học của giáo viên không được chú ý làm cho chất lượng giờ dạy không cao. 2. Tình hình học tập của học sinh: Hiện nay, việc học tập của học sinh về môn Sinh học nói chung và chương Hệ thần kinh sinh học 8 nói riêng chưa được học sinh quan tâm, chú ý không hứng thú với môn học, chỉ coi đó là nhiệm vụ. Trong giờ Sinh học có hiện tượng nói chuyện riêng, học các môn học khác, hoặc luôn học ở tình trạng thụ động, máy móc tái hiện kiến thức, ít vận dụng linh hoạt vào các tình huống khác nhau do đó hiệu quả lĩnh hội còn thấp, làm giảm hiệu quả học tập bộ môn. Qua trò chuyện, trao đổi với giáo viên và học sinh thấy, nếu giáo viên nào có biện pháp tổ chức hoạt động học tập cho học sinh bằng cách sử dụng phương tiện dạy học và các phương pháp tích cực hoá hoạt động học tập cho học sinh để tự nghiên cứu, thảo luận để xây dựng và hình thành kiến thức thì học sinh hứng thú học tập, tích cực phát biểu ý kiến. Còn những giờ giáo viên dùng phương pháp thuyết trình, sử dụng phương tiện để minh hoạ kiến thức SGK được sử dụng như thông báo không có sự gia công giờ học kém sôi nổi và hiệu quả không cao. 14 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 Cũng qua điều tra cho thấy, trong giờ lên lớp các hoạt động tập trung chủ yếu vào giáo viên, giáo viên không hướng dẫn học sinh nghiên cứu để tự lĩnh hội, tự tìm lấy tri thức mà lại đóng vai trò là người lĩnh hội tri thức một cách thụ động. Cũng từ đây, ta thấy việc tự học của học sinh không theo một phương pháp nào cả nên hiệu quả không cao. Học sinh chưa được rèn luyện những kỹ năng cần thiết để xử lý những thông tin thu thập được từ các nguồn khác nhau trong cuộc sống. Do vậy quá trình dạy học học sinh học nêu ở trên, ta thấy cần thiết phải thay đổi phương pháp dạy học theo hướng phát huy tích cực, chủ động học tập của học sinh. Đòi hỏi việc tổ chức các phương pháp rèn luyện năng lực tự học ở trường THCS là cần thiết và cần thiết phải có các phương tiện dạy học và áp dụng hệ thống các phương tiện trong dạy học để tích cực hoá hoạt động của học sinh là thực sự cần thiết đối với quá trình dạy học góp phần cải tiến nâng cao chất lượng dạy và học. 3. Tình hình cơ sở vật chất: Điều kiện cơ sở vật chất của bộ môn Sinh học ở hầu hết các trường THCS nói chung còn chưa đầy đủ, có phần còn rất nghèo nàn, cụ thể: - Không đầy đủ sách tham khảo. - Các phương tiện dạy học: tranh ảnh, băng hình, mẫu vật, sơ đồ, phiếu học tập còn thiếu nhiều hoặc một số bài không có. - Nhiều trường chưa có phòng thí nghiệm, nếu có phòng còn rất đơn sơ, dụng cụ thí nghiệm và hoá chất còn thiếu. - Vườn thí nghiệm còn hẹp về diện tích nên vận dụng vào thực tế rất khó khăn. II. NGUYÊN NHÂN CỦA THỰC TRẠNG Thực trạng trên có rất nhiều nguyên nhân: - Đội ngũ giáo viên của một số trường chưa được đặt theo đúng bộ môn nên một số giáo viên vẫn phải dạy kiêm nhiệm như giáo viên toán dạy sinh… 15 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 - Do điều kiện cơ sở vật chất của một số trường chưa đầy đủ, nên việc áp dụng theo phương pháp tích cực chưa cao. - Do giáo viên giao bài tập, yêu cầu về nhà nhưng chưa có sự kiểm tra một cách sát sao nên ý thức tự học của một số học sinh không cao. 16 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 CHƯƠNG 3: BIỆN PHÁP "RÈN LUYỆN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH QUA DẠY HỌC “CÁC TIẾT 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51 CHƯƠNG HỆ THẦN KINH SINH HỌC 8 - THCS". Do việc thay SGK đã làm cho bố cục chương trình, nội dung SGK không chỉ môn Sinh học mà ở tất cả các môn học khác thay đổi. Trước đây, SGK chủ yếu là kênh chữ này chuyển sang kênh hình. Đặc biệt, môn Sinh học là bộ môn có kiến thức vô cùng phong phú hơn. Do vậy, bên cạnh việc rèn luyện kỹ năng quan sát để có thể tự giải quyết vấn đề, kỹ năng trả lời câu hỏi dựa trên tài liệu đọc được. I. HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ TRA CỨU SGK ĐỂ TÌM Ý TRẢ LỜI Ở cách này, giáo viên hướng dẫn học sinh tự đọc SGK sau đó trả lời theo câu hỏi gợi ý của giáo viên từ đó sẽ tìm được nội dung cần nghiên cứu. Bước 1: Học sinh phải đọc qua nội dung thông tin. Bước 2: Học sinh đọc câu hỏi do giáo viên đưa ra và xác định câu hỏi cần hỏi về vấn đề gì. Bước 3: Dựa vào thông tin đọc được và quan sát hình vẽ trả lời câu hỏi. II. HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ ĐỌC, TỰ LẬP DÀN Ý CỦA MỘT ĐOẠN BÀI Để học sinh tự học, tự lập dàn ý, tôi tiến hành như sau: Bước 1: Học sinh phải đọc nhanh một lượt nội dung cần lập dàn ý. Bước 2: Học sinh đọc kỹ lại để nắm nội dung bản chất của nội dung. Bước 3: Tách ra các ý chính, rồi thiết lập mối quan hệ giữa chúng và đặt các mục tương ứng (nếu cần). III. HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ ĐỌC, TỰ TÓM TẮT NỘI DUNG Muốn tóm tắt nội dung của đoạn thông tin thì học sinh cũng cần được rèn luyện theo các bước sau: Bước 1: Học sinh cũng cần đọc qua một lượt để nắm được toàn bộ bố cục của đoạn cần tóm tắt. Bước 2: Học sinh đọc kỹ và từ để tìm những ý chính, ý cốt lõi của bài. 17 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 Bước 3: Tách các ý chính rồi thiết lập mối quan hệ giữa chúng để tạo nên đoạn thông tin mới có nội dung cụ thể hơn. IV. HƯỚNG DẪN HỌC SINH VỀ NHÀ TỰ ĐỌC VÀ TRẢ LỜI THEO NHỮNG CÂU HỎI MÀ GIÁO VIÊN ĐƯA RA Ở kỹ năng này, tôi hướng dẫn như sau: Bước 1: Học sinh đọc câu hỏi mà giáo viên đưa ra và xác định câu hỏi cần hỏi vấn đề gì? Bước 2: Tìm các tài liệu, đoạn thông tin có nội dung liên quan đến vấn đề này. Bước 3: Đọc và lựa chọn kiến thức theo đúng nội dung câu hỏi đưa ra để trả lời. V. CÁC BÀI SOẠN CÓ SỬ DỤNG CÁC BIỆN PHÁP TRÊN Chương IX. Thần kinh và giác quan Tiết 45: Giới thiệu chung hệ thần kinh I. Mục tiêu: 1. Kiến thức: - Trình bày được cấu tạo và chức năng của nơron, đồng thời xác định được nơron là đơn vị cấu tạo cơ bản của hệ thần kinh. - Phân biệt được các thành phần cấu tạo của hệ thần kinh. - Phân biệt được chức năng của hệ thần kinh vận động và hệ thần kinh sinh dưỡng. 2. Kỹ năng: - Phát triển kỹ năng quan sát và phân tích kênh hình. - Kỹ năng hoạt động nhóm. II. Đồ dùng dạy học: - Tranh phóng to hình 43.1 và 43.2 SGK. 18 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 III. Hoạt động dạy học. 1. Bài cũ: 2. Bài mới: Nơron - đơn vị cấu tạo của hệ thần kinh Hoạt động 1: - GV yêu cầu HS nghiên - HS tự thu nhận SGK. I. Nơron - đơn vị cấu tạo cứu trong SGK. Thảo luận. của hệ thần kinh. ? Nêu chức năng của hệ - HS trả lời, HS khác Cấu tạo: thần kinh? nhận xét bổ sung. + Thân, nhân  chất xám - GV lấy ví dụ: trời  3 chức năng: điều (TW TK). nóng da hồng hào, trời khiển, điều hoà và phối + Sợi nhánh. rét da tím tái. hợp mọi hoạt động của + 1 sợi trục: các cơ quan, hệ cơ quan trong cơ thể. eo rangvie Baomielin Cucxináp  tạo chất trắng và dây thần kinh. - GV vẽ hình cấu tạo của một nơron điển hình. - HS lên chú thích, lớp - Yêu cầu HS chú thích nhận xét - bổ sung. các bộ phận của nơron thần kinh? Chức năng: cảm ứng dẫn - Yêu cầu HS tổng kết: cấu tạo nơron những bộ phận nào? truyền xung thần kinh. gồm - HS trình bày, lớp nhận ? Nêu sự khác nhau xét, bổ sung. 19 Biện pháp hướng dẫn học sinh tự học SGK qua dạy học chương HTK - Sinh học 8 nơron và tế bào thường. - HS trình bày. ? Chức năng của nơron? - GV chốt. Hoạt động 2: Các bộ phận của hệ thần kinh Mục tiêu: Hiểu được các cách phân chia hệ thân kinh theo cấu tạo và theo chức năng. - GV thông báo có nhiều II. Các bộ phận của hệ cách phân chia các bộ thần kinh. phận của hệ thần kinh. 1. Cấu tạo: Giới thiệu 2 cách phân - Trung ương: chia. Bộ não Tuỷ sống + Theo cấu tạo. + Teo chức năng. - Bộ phận ngoại biên. - HS quan sát hình, thảo + Hạch thần kinh. - GV yêu cầu HS quan luận, hoàn chỉnh bài tập + Dây TK: sát hình 43.2, đọc bài điền từ. tập  lựa chọn cụm từ điền vào chỗ trống. - GV yêu cầu HS đọc SGK. Bó sợi CG Bó sợi DĐ - Đại diện nhóm đọc kết 2. Chức năng: quả, các nhóm khác bổ HTK VĐ: hoạt động có ý sung. thức. - HS tự thu thập kiến HTK SD: hoạt động không ? Sự phân chi hệ thần thức trả lời. có ý thức. kinh theo chức năng? ? Phân biệt hệ thần kinh SD và hệ thần kinh VĐ? IV. Kiểm tra đánh giá. - Học sinh trả lời câu hỏi trong SGK. V. Dặn dò. 20