Tài liệu Sách chuyên khảo đối chiếu tên riêng nữ giới người anh và người việt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC MỞ HÀ NỘI SÁCH CHUYÊN KHẢO ĐỐI CHIẾU TÊN RIÊNG NỮ GIỚI NGƢỜI ANH VÀ NGƢỜI VIỆT Chủ biên: TS. Lê Thị Minh Thảo Hà Nội, 2020 1 MỤC LỤC DANH MỤC BẢNG .................................................................................................. 2 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................................ 4 LỜI NÓI ĐẦU ........................................................................................................... 5 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN............................................................................... 8 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ..................................................................8 1.1.1. Tình hình nghiên cứu tên người Anh .....................................................8 1.1.2. Tình hình nghiên cứu tên người Việt ...................................................15 1.2. Cơ sở lí luận ..................................................................................................21 1.2.1. Một số vấn đề lí thuyết về tên riêng .......................................................22 1.2.2. Vấn đề giới trong ngôn ngữ học ............................................................32 1.2.3. Nghiên cứu đối chiếu tên riêng nữ giới người Anh và người Việt......39 Tiểu kết chƣơng 1 ...............................................................................................41 CHƢƠNG 2. ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO TÊN NỮ GIỚI NGƢỜI ANH .VÀ NGƢỜI VIỆT ........................................................................................ 44 2.1. Cơ sở phân tích đặc điểm cấu tạo tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt 45 2.1.1. Một số lí luận về hình vị ........................................................................45 2.1.2. Cơ sở phân tích các thành phần cấu tạo trong tên nữ giới người Anh và người Việt ....................................................................................................50 Đặc điểm cấu tạo tên nữ giới ngƣời Anh .................................................51 2.2.1. Mô hình chung tên nữ giới người Anh .................................................51 2.2.2. Các thành phần cấu tạo tên nữ giới người Anh ...................................52 2.2.3. Các mô hình cấu tạo tên nữ giới người Anh ........................................63 2.3. Đặc điểm cấu tạo tên nữ giới ngƣời Việt ....................................................75 2.3.1. Mô hình chung tên nữ giới người Việt .................................................75 2.3.2. Các thành phần cấu tạo tên nữ giới người Việt ...................................76 2.3.3. Các mô hình cấu tạo tên nữ giới người Việt ........................................87 2.4. Những nét tƣơng đồng và khác biệt về cấu tạo trong tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt ...............................................................................................96 2.4.1. Những nét tương đồng về cấu tạo trong tên nữ giới người Anh và người Việt .........................................................................................................97 2 2.5.2. Những khác biệt về cấu tạo trong tên nữ giới người Anh và người Việt ...........................................................................................................................98 Tiểu kết chƣơng 2 ..............................................................................................105 CHƢƠNG 3. ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA VÀ VĂN HÓA - XÃ HỘI PHẢN ÁNH QUA TÊN NỮ GIỚI NGƢỜI ANH VÀ NGƢỜI VIỆT ..... 107 3.1. Đặc điểm nghĩa của tên nữ giới ngƣời Anh .............................................108 3.1.1. Đặc điểm nghĩa của tên cá nhân nữ giới người Anh .........................108 3.1.2. Đặc điểm nghĩa của tên đệm nữ giới người Anh ...............................117 3.1.3. Đặc điểm nghĩa của tên họ nữ giới người Anh ..................................119 3.2. Đặc điểm nghĩa của tên nữ giới ngƣời Việt..............................................126 3.2.1. Đặc điểm nghĩa của tên cá nhân nữ giới người Việt .........................126 3.2.2. Đặc điểm nghĩa của tên đệm nữ giới người Việt ................................133 3.2.3. Đặc điểm nghĩa của tên họ nữ giới người Việt ..................................137 3.3. Những nét tƣơng đồng và khác biệt về nghĩa và văn hóa - xã hội đƣợc phản ánh qua tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt ......................................137 3.3.1. Những nét tương đồng về nghĩa và văn hóa - xã hội phản ánh qua tên nữ giới người Anh và người Việt ..................................................................137 3.3.2. Những khác biệt về nghĩa và văn hóa - xã hội phản ánh qua tên nữ giới người Anh và người Việt ........................................................................139 Tiểu kết chƣơng 3 ..............................................................................................160 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 162 TÀI LIỆU THAM KHẢO VÀ TRÍCH DẪN...................................................... 166 3 DANH MỤC CÁC BẢNG STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Tên Bảng CHƢƠNG 2 Bảng 2.1. Chính tố trong tên nữ giới ngƣời Anh Bảng 2.2. Tiền tố trong tên nữ giới ngƣời Anh Bảng 2.3. Hậu tố trong tên nữ giới ngƣời Anh Bảng 2.4. Mô hình tổ hợp định danh nữ giới ngƣời Anh Bảng 2.5: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên cá nhân nữ giới ngƣời Anh theo hình thức cấu tạo Bảng 2.6: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên đệm nữ giới ngƣời Anh theo hình thức cấu tạo Bảng 2.7: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên họ nữ giới ngƣời Anh theo hình thức cấu tạo Bảng 2.8: Bảng tỉ lệ các mô hình cấu tạo tên nữ giới ngƣời Anh Bảng 2.9: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên nữ giới ngƣời Anh theo thành tố cấu tạo Bảng 2.10. Mô hình tên ngƣời Việt của Trần Ngọc Thêm Bảng 2.11. Mô hình cấu trúc chính danh nữ giới ngƣời Việt Bảng 2.12: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên cá nhân nữ giới ngƣời Việt theo mô hình cấu tạo Bảng 2.13: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên đệm nữ giới ngƣời Việt theo mô hình cấu tạo Bảng 2.14: Bảng tỉ lệ các mô hình cấu tạo tên nữ giới ngƣời Việt Bảng 2.15: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên nữ giới ngƣời Việt theo thành tố cấu tạo CHƢƠNG 3 Bảng 3.1. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến các con vật đẹp và đáng yêu Bảng 3.2. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến các loài cây, hoa Bảng 3.3. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến hiện tƣợng tự nhiên Bảng 3.4. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến màu sắc Bảng 3.5. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến vật có giá trị 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Bảng 3.6. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến Kinh thánh Bảng 3.7. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến nhân vật trong tác phẩm nghệ thuật Bảng 3.8. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến tên họ có sẵn Bảng 3.9. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến tƣớc hiệu Bảng 3.10. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến con số Bảng 3.11. Tên họ liên quan đến tên gọi nghề nghiệp Bảng 3.12. Tên họ liên quan đến tên địa danh Bảng 3.13. Tên họ liên quan đến đặc điểm địa danh Bảng 3.14. Tên họ đƣợc hình thành từ tên cá nhân của cha thêm “s” Bảng 3.15. Tên họ đƣợc hình thành từ tên cá nhân của cha thêm “son” Bảng 3.16. Tên họ đƣợc hình thành từ tên cá nhân của cha 3 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Giải thích 1 R Căn tố 2 S Hậu tố 3 P Tiền tố 4 T Thành tố 5 Tr. Trang 6 Nxb Nhà xuất bản 7 A Tên cá nhân 8 A1 Tên cá nhân đơn 9 A2 Tên cá nhân phức 10 B Tên đệm 11 B1 Tên đệm zero 12 B2 Tên đệm đơn 13 B3 Tên đệm phức 14 C Tên họ 15 C1 Tên họ đơn 16 C2 Tên họ phức 4 LỜI NÓI ĐẦU Trong mỗi cộng đồng, mỗi ngôn ngữ khác nhau, tên ngƣời (nhân danh) không chỉ đơn thuần là những kí hiệu dùng để định danh mà còn chứa đựng những dấu ấn về lịch sử, xã hội và truyền thống văn hoá đặc trƣng cho mỗi cộng đồng dân tộc đó. Tên nữ giới ngƣời Anh và Việt cũng vậy, vừa mang đặc trƣng của ngôn ngữ, vừa là ánh xạ phản chiếu đặc điểm văn hoá - xã hội. Do đó, thông qua việc nghiên cứu tên nữ giới, chúng tôi có thể tìm hiểu đƣợc những đặc trƣng về ngôn ngữ và văn hóa – xã hội thể hiện qua tên nữ giới ở mỗi quốc gia. Tên ngƣời nói chung và tên nữ giới nói riêng chiếm một vị trí rất quan trọng trong hệ thống tên riêng. Trong mỗi ngôn ngữ, tên nữ giới có những đặc điểm riêng. Xét về số lƣợng, nữ giới là lực lƣợng chiếm phân nửa dân số nhân loại. Điều đó cũng có nghĩa là số lƣợng tên nữ giới chiếm phân nửa số lƣợng tên ngƣời trên thế giới. Với số lƣợng rất lớn nhƣ vậy, đây chính là một nguồn ngữ liệu hết sức phong phú để tìm hiểu và phân tích. Hơn nữa, việc nghiên cứu tên nữ giới góp phần làm phong phú thêm nội dung nghiên cứu trong ngôn ngữ học xã hội về giới cũng nhƣ trong ngôn ngữ và văn hoá - xã hội nói chung. Thực tế cho thấy, hiện vẫn còn thiếu vắng những công trình nghiên cứu so sánh đối chiếu về tên ngƣời Anh và ngƣời Việt nói chung và đặc biệt là tên nữ giới nói riêng. Do đó, cuốn sách chuyên khảo “Đối chiếu tên riêng nữ giới người Anh và người Việt” phần nào đƣa ra đƣợc những lí luận về tên riêng nói chung, tên nữ giới nói riêng và làm rõ những điểm tƣơng đồng và dị biệt về ngôn ngữ và văn hóa xã hội đƣợc phản ánh qua tên nữ giới ở hai ngôn ngữ thông qua việc khảo sát và đối chiếu tên riêng (chính danh) nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt. Đối tƣợng nghiên cứu của cuốn sách chuyên khảo này là tên chính danh của nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt, trong đó bao gồm cả phần tên họ, tên đệm và tên cá nhân. Tuy nhiên, cuốn sách chuyên khảo này chỉ giới hạn ở việc phân tích tên (chính danh) của nữ giới ngƣời Anh tại Anh 5 (England) mà không phải tên nữ giới ngƣời Anh trên toàn Liên hiệp Vƣơng quốc Anh và Bắc Ireland. Đối với tên nữ giới ngƣời Việt, cuốn sách chuyên khảo này cũng chỉ giới hạn phân tích tên của nữ giới ngƣời Kinh tại Việt Nam. Cách tiếp cận vấn để nghiên cứu của cuốn sách chuyên khảo này cơ bản là nghiên cứu so sánh đối chiếu đồng đại, để tìm ra sự giống và khác nhau giữa các bình diện đƣợc đƣa vào đối chiếu. Do đó, dù nguồn ngữ liệu để phân tích của chúng tôi là nguồn ngữ liệu hiện đại (từ năm 1975 đến nay) nhƣng, cuốn sách chuyên khảo này vẫn đƣa ra các hiện tƣợng về tên riêng trong lịch sử để có cơ sở phân tích và đƣa ra đƣợc cái nhìn tổng thể về tên nữ giới ngƣời Anh và Việt. Chúng tôi chọn phạm vi này bởi lẽ năm 1975 là một dấu mốc về sự phát triển kinh tế, xã hội ở cả Anh và Việt Nam. Nguồn ngữ liệu đƣợc sử dụng để phân tích trong cuốn sách chuyên khảo này đƣợc thu thập từ danh sách 12.879 tên nữ học viên, sinh viên ngƣời Anh của hai trƣờng đại học ở Anh là Đại học Miền Tây (University of the West of England) và Đại học Cranfied (Cranfied University). Đối với nguồn ngữ liệu tiếng Việt, cuốn sách chuyên khảo này đã thu thập đƣợc danh sách 12.936 tên nữ học viên, sinh viên ngƣời Kinh của 3 trƣờng đại học ở Việt Nam là Viện đại học Mở Hà Nội, Đại học Tây Đô Cần Thơ và Đại học Mở bán công Thành phố Hồ Chí Minh, các trƣờng thuộc các khu vực Bắc, Trung, Nam của Việt Nam. Bố cục của cuốn sách chuyên khảo này gồm 3 chƣơng chính nhƣ sau: CHƢƠNG 1: trình bày tổng quan tình hình nghiên cứu tên ngƣời Anh, tên ngƣời Việt nói chung và tên nữ giới ngƣời Anh, tên nữ giới ngƣời Việt nói riêng. Bên cạnh đó ở chƣơng này cũng điểm luận một số vấn đề lí thuyết quan trọng về tên riêng, tên ngƣời, tên nữ giới và một số vấn đề liên quan đến so sánh đối chiếu làm cơ sở lý luận cơ bản cho chuyên khảo. 6 CHƢƠNG 2: miêu tả các đặc điểm cấu tạo của tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt từ đó làm cơ sở để phân tích những điểm giống và khác nhau trong cấu tạo tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt. CHƢƠNG 3: miêu tả đặc điểm ngữ nghĩa và văn hóa - xã hội phản ánh qua tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt từ đó làm cơ sở để chỉ ra những điểm giống và khác nhau trong ngữ nghĩa và văn hóa - xã hội ở tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt. Tác giả 7 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN Ở chƣơng này, bên cạnh việc tổng quan tình hình nghiên cứu tên ngƣời Anh, tên ngƣời Việt nói chung và tên nữ giới ngƣời Anh, tên nữ giới ngƣời Việt nói riêng, chuyên khảo này cũng điểm luận một số vấn đề lí thuyết quan trọng về tên riêng, tên ngƣời, tên nữ giới và một số vấn đề liên quan đến so sánh đối chiếu tên nữ giới để làm tiền đề cho toàn bộ cuốn sách chuyên khảo. 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu tên người Anh Ở Anh, chuyên ngành khoa học nghiên cứu về tên ngƣời (nhân danh học) mới chính thức ra đời vào cuối thế kỷ XIX, là một nhánh thuộc ngành khoa học nghiên cứu về tên riêng (danh xƣng học). Tuy nhiên, nhân danh học Anh đã phát triển một cách nhanh chóng và rộng rãi trên nhiều phƣơng diện nhƣ lịch sử học, xã hội học, triết học, văn hóa học và ngôn ngữ học. 1.1.1.1. Lược sử nghiên cứu tên người Anh Sự ra đời của Tạp chí Nomina – Tạp chí về danh xƣng học vào năm 1977 đã đánh dấu sự phát triển mạnh mẽ của ngành nhân danh học ở Anh. Tạp chí là nơi công bố các công trình nghiên cứu tiêu biểu đƣợc chọn lọc từ các hội thảo khoa học thƣờng niên và hội thảo quốc tế về địa danh học và nhân danh học của Anh với các tác giả nổi tiếng nhƣ: Carole Hough, Cecily Clark, Patrick Hanks, Peter McClure, P.H. Reaney, R.M. Wison,… [203]. Mục lục tổng thể của 39 số đã phát hành từ năm 1977 đến nay cho thấy, các công trình đƣợc công bố trên tạp chí đã khai thác chủ đề về tên ngƣời trên nhiều bình diện, đặc biệt thiên về tìm hiểu nguồn gốc, ý nghĩa của tên họ ngƣời Anh (surname/family name/last name) – một thành phần định danh quan trọng trong cấu trúc tên ngƣời Anh (Tên cá nhân – Tên đệm – Tên họ). 8 Cũng thiên về tìm hiểu tên họ ngƣời Anh, có nhiều tác giả đã công bố các công trình nổi bật và thu hút đƣợc giới nghiên cứu nhƣ Barber với cuốn British Family Names, Ewen với cuốn A History of Surnames of British Isles hay Reaney với Origin of English Surnames [97] [127] [180]. Đây là những cuốn sách tiêu biểu cho hàng trăm công trình công bố về tên họ của ngƣời Anh. Các cuốn sách này đề cập một cách khá chi tiết các đặc điểm về nguồn gốc và lịch sử của tên họ ngƣời Anh. Các tên họ đƣợc liệt kê theo vần, kèm theo giải thích về nguồn gốc và phân tích ý nghĩa của các tên họ đó. Các công trình nghiên cứu về tên cá nhân ngƣời Anh (given name/first name) có số lƣợng ít hơn và thƣờng đƣợc đề cập đến trong các công trình nghiên cứu chung về tên ngƣời Anh, điển hình nhƣ A Short History of English Personal Names của McClure (2016). Trong cuốn sách này, tác giả đã giải thích về nguồn gốc, sự hình thành, phát triển và phân bố của tên ngƣời Anh [165]. Ngoài ra, cuốn sách còn giới thiệu nguồn gốc phát sinh của rất nhiều tên ngƣời Anh và đề cập khá nhiều đến thói quen đặt tên của ngƣời Anh. Cuốn Curiosities of Puritan Nomenclature của Bardsley cũng gây nhiều chú ý [99]. Nội dung cuốn sách này trình bày về cách đặt tên theo Kinh thánh và nguồn gốc, ý nghĩa của các tên thánh hay dùng để đặt tên của ngƣời Anh. Tuy nhiên, tên đệm (middle name) của ngƣời Anh lại là một mảng ít đƣợc các nhà nghiên cứu quan tâm. Trong số hàng trăm tài liệu chúng tôi tham khảo cũng nhƣ xét trong danh mục công trình công bố của các nhà nghiên cứu nổi tiếng về nhân danh học Anh, gần nhƣ không có sự xuất hiện của các công trình nghiên cứu về tên đệm ngƣời Anh. Sự thiếu quan tâm của các nhà nghiên cứu trong mảng này cũng nhƣ việc không sử dụng tên đệm (tên 2 thành phần: tên họ và tên cá nhân) hoặc sử dụng dƣới dạng viết tắt chữ cái đầu tiên của tên đệm cho thấy tên đệm chỉ đƣợc coi là thành phần phụ trong tên ngƣời Anh. 9 1.1.1.2. Các vấn đề nghiên cứu tên riêng người Anh Qua tìm hiểu sơ lƣợc về lịch sử nghiên cứu tên riêng ngƣời Anh, chúng tôi rút ra một số vấn đề sau: i. Khoa học về tên riêng (danh xưng học) ở Anh - Thứ nhất, về định lượng Theo các danh sách, tài liệu tham khảo mà chúng tôi thu thập đƣợc thì số lƣợng các bài báo, báo cáo khoa học, sách, tài liệu về tên riêng ở Anh rất phong phú. Trong đó, phải kể đến các tác giả Carole Hough, Cecily Clark, Patrick Hanks, Peter McClure,… các tác giả đều có gần 100 công trình công bố về tên riêng, đặc biệt là tên ngƣời Anh. Các công trình nghiên cứu về tên họ ngƣời Anh có số lƣợng nhiều nhất, còn các công trình nghiên cứu về tên đệm rất ít hoặc gần nhƣ chƣa thấy. Việc đề cập đến tên đệm trong các công trình nghiên cứu về tên ngƣời nói chung cũng rất hạn chế. Trong các công trình nghiên cứu về tên ngƣời Anh (nói chung), các công trình chuyên nghiên cứu về tên nữ giới Anh chỉ chiếm một phần nhỏ. Có thể thấy số liệu này thể hiện rõ qua số lƣợng các công bố về nghiên cứu tên riêng (nhân danh) trong tạp chí Nomina từ năm 1977 đến nay. Trong tổng số 266 bài đƣợc liệt kê trong mục lục chỉ có 02 bài nghiên cứu về tên nữ giới [203]. - Thứ hai, về định tính Các ấn phẩm về tên riêng ngƣời Anh đa dạng ở các thể loại nhƣ sách, bài báo, bài đăng kỷ yếu hội thảo, từ điển, đề tài, dự án khoa học… Tiêu biểu là Tạp chí Nomina xuất bản thƣờng niên với các công bố về lĩnh vực danh xƣng học của các nhà khoa học nổi tiếng của Anh. Hiện nay, trong lĩnh vực nhân danh học ở Anh, có một hoạt động khoa học nổi bật đó là việc triển khai thực hiện dự án nghiên cứu về tên họ ngƣời Anh Family Names of the UK: A New Research Project in British Anthroponomastics (Tên họ ngƣời Anh: một dự án nghiên cứu mới về nhân danh học) thu hút đƣợc những nhà nghiên cứu hàng đầu về nhân danh học nƣớc Anh [135]. Công trình nghiên cứu một cách toàn diện về 10 nguồn gốc, đặc điểm, ý nghĩa và sự phân bố của tên họ trên toàn Liên hiệp Vƣơng quốc Anh và Bắc Ireland. Dự án có sự góp mặt của các nhà nghiên cứu về danh xƣng học nổi tiếng nhƣ Patrick Hanks, Peter McClure, Richard Coates. ii. Các phương diện/góc độ nghiên cứu tên người Anh Tên ngƣời Anh vừa là đối tƣợng nghiên cứu đơn ngành, vừa là đối tƣợng nghiên cứu liên ngành. Chẳng hạn, khi tên ngƣời chỉ là đối tƣợng nghiên cứu của ngôn ngữ (đơn ngành) thì sẽ đƣợc nghiên cứu trên các lĩnh vực nhƣ từ vựng, ngữ âm, ngữ pháp. Những công trình nổi bật trong lĩnh vực này có thể kể đến nhƣ: The Grammar of the Names của John M. Anderson [96]. Cuốn sách chủ yếu trình bày về hình thái học và cú pháp của tên, trong đó chú trọng đến tên ngƣời. Anderson đã nhấn mạnh đến việc tìm hiểu mối quan hệ giữa cấu trúc tên ngƣời, sự phân bố của tên, ngữ nghĩa học và ngữ dụng học của tên ngƣời. Trên bình diện ngữ âm, công trình Elizabeth and John: Sound Patterns of Men‟s and Women Names hay Hough với công trình Toward an Explanation of Phonetic Differentiation in Masculine and Feminine Personal Names của nhóm tác giả Culter, McQueen và Robinson đã nghiên cứu chuyên sâu về ngữ âm trong tên nam giới và nữ giới Anh. Các tác giả đã tìm ra những quy luật về ngữ âm học và sự khác biệt về ngữ âm trong tên nam và tên nữ giới ngƣời Anh [120] [144]. Khi tên ngƣời Anh là đối tƣợng của nghiên cứu đa ngành, ngôn ngữ học có thể kết hợp với sử học để nghiên cứu, tìm hiểu về nguồn gốc của tên họ ngƣời Anh, các công trình tiêu biểu nhƣ: English Surnames Their Sources and Significations của Bardsley (1875), A History of British Surnames của McKinley (1990), Patterns of Migration in the Late Middle Ages: The Evidence of English Place-name Surnames của McClure (1979),… The Origin of English Surnames của Reaney (1980),…[98][167][160]. Ngôn ngữ học có thể kết hợp với xã hội học để nghiên cứu về tên riêng và các vấn đề xã hội liên quan mà đặc biệt là việc đổi tên của nữ giới sau khi kết hôn, các công trình tiêu biểu nhƣ: The 11 Distinction of Gender? Women‟s Names in the Thirteenth Century của Postles (1996), A Name of One‟s Own: Identity, Choice and Performance in Marital Relationship của Wilson (2009) hay The Making of Selfhood: Naming Decisions on Marriage của Thwaites (2013)… [179] [191] [187]. Ngôn ngữ học có thể kết hợp với tôn giáo để nghiên cứu các tên riêng có nguồn gốc từ Kinh thánh, các công trình tiêu biểu nhƣ Curiosities of Puritan Nomenclature của Bardsley (1880), Names of Women of the Bible của Ieron (1998),... [99][150]. Từ góc độ so sánh đối chiếu, luận án tiến sĩ ngành ngôn ngữ nghiên cứu tại trƣờng Đại học Sussex Anh A Crosscultural Approach to Personal Naming: Given Names in the Systems of Vietnamese and English, Nguyễn Việt Khoa đã phân tích và so sánh các đặc điểm liên văn hóa giữa tên cá nhân ngƣời Anh và ngƣời Việt [170]. Đây là một công trình nghiên cứu công phu, có tính mới và giá trị khoa học cao. Luận án cũng là công trình đầu tiên về so sánh giữa tên ngƣời Anh và ngƣời Việt. Tuy nhiên, luận án mới chỉ giới hạn so sánh ở tên cá nhân (given name) mà không phải toàn bộ cấu trúc tên ngƣời Anh và ngƣời Việt (tên họ - tên đệm – tên cá nhân). Về cấu tạo tên ngƣời, đây là một chủ đề không hẳn đã thu hút đƣợc nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu nhƣ vấn đề ý nghĩa và nguồn gốc của tên. Có một số ít nhà nghiên cứu về vấn đề này điển hình nhƣ John M. Anderson (2007) với The Grammar of Names, trong cuốn sách này, tác giả chủ yếu đề cập đến cấu tạo đơn âm tiết (uncompounded name / monothematic) và đa âm tiết (compounded name / dithematic) của tên ngƣời [96, tr. 88]. Còn Nguyễn Việt Khoa (2002) cho rằng, tên ngƣời Anh là những tổ hợp định danh đƣợc cấu tạo bởi các danh tố (danh tố tên cá nhân, danh tố họ và danh tố đệm). Danh tố gồm hai loại là danh tố đơn âm tiết và đa âm tiết. Trong đó, danh tố đa âm tiết đƣợc chia thành hai loại là danh tố đa âm tiết một thành phần và danh tố đa âm tiết đa thành tố. Tác giả cũng đã tìm ra 12 kiểu cấu trúc với nhóm tên đơn âm tiết và 12 kiểu cấu trúc ở nhóm tên đa âm tiết [40, tr. 45-74]. 12 Về ý nghĩa tên ngƣời Anh, Nguyễn Việt Khoa (2002) đã phân loại ý nghĩa các danh tố trong tổ hợp định danh tên ngƣời Anh. Cụ thể nhƣ sau: danh tố tên họ có 5 kiểu phân loại (tên họ đặt theo tên cha, tên họ hình thành từ địa danh và tên họ chỉ nghề nghiệp, tên họ chỉ đặc điểm cá nhân và tên họ có nguồn gốc từ tiếng Anh cổ); danh tố tên cá nhân đƣợc phân loại dựa trên các thành tố từ vựng (49 thành tố) và dựa trên đặc điểm nguồn gốc (9 đặc điểm nguồn gốc); danh tố tên đệm có 4 kiểu phân loại (tên đệm là tên cá nhân thứ hai, tên đệm là tên họ thời con gái của mẹ, tên đệm là tên đệm của cha và tên đệm là tên của những ngƣời mà ngƣời đặt yêu quý) [40, tr.92-136]. 1.1.1.3. Tình hình nghiên cứu tên nữ giới ở Anh Tuy các công trình nghiên cứu về tên ngƣời Anh nói chung có số lƣợng rất lớn và đa dạng, song các công trình nghiên cứu về tên riêng nữ giới thì còn hạn chế. Trong danh mục 38 số tạp chí Nomina kể từ năm 1977 đến nay, chỉ có 02 trong tổng số 266 công trình công bố về tên nữ giới ngƣời Anh nhƣ: The Name-type Maid(en)well của Hough, C. (2010) hay Naming Welsh Women của Margan, G. [145] [158]. Trƣớc đó phải kể đến Carter, với tƣ cách là một nhà văn, nhà thơ, bà đã cho ra đời cuốn sách Lexicon of Ladies Names: With Their Floral Emblems (1865) [106]. Cuốn sách này chủ yếu phân tích ý nghĩa của 162 tên nữ giới trong mối quan hệ với tên của 141 loài hoa và những ý nghĩa biểu trƣng cho sắc thái, tình cảm phản ánh qua cái tên đó. Cuốn sách cung cấp thêm thông tin về ngôn ngữ của hoa, từ vựng hoa và có cả những bài thơ xen lẫn trong nội dung cuốn sách. Tuy nhiên, công trình này mới chỉ nghiên cứu tên nữ trên bình diện ngữ nghĩa, đặc biệt là ý nghĩa liên quan đến các loài hoa mà chƣa phải là nghiên cứu có tính tổng quát về tên riêng nữ giới ngƣời Anh. Cũng về chủ đề nghiên cứu tên nữ giới ngƣời Anh, Elisabeth Okasha trong Women's Names in Old English (2011) đã nghiên cứu tên riêng nữ giới trong tiếng Anh cổ [173]. Đây là một nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề tên riêng nữ giới thông qua ngữ liệu là tên nữ trong các tài liệu tiếng 13 Anh cổ và cũng là công trình nghiên cứu đầu tiên đƣa ra quan điểm hoàn toàn khác so với những quan điểm đã đƣợc công nhận trƣớc đây rằng giới tính của mỗi cá thể đƣợc xác định một cách chính xác bởi giới ngữ pháp (grammatical gender) trong tên ngƣời đó. Bà phủ nhận chức năng ngữ pháp về giới trong tên ngƣời ở tiếng Anh cổ. Bà cho rằng rất khó phân biệt giới trong tên ngƣời ở tiếng Anh cổ. Trong khi đó, các nhà nghiên cứu về nhân danh học đƣơng đại cho rằng việc phân biệt giới tính nam và nữ qua tên ngƣời không mấy phức tạp. Tuy nhiên, công trình nghiên cứu này chỉ giới hạn nghiên cứu tên nữ giới ngƣời Anh trong tiếng Anh cổ nên cũng chƣa nói đƣợc đầy đủ về tên riêng nữ giới ngƣời Anh. Một bình diện nổi bật trong nghiên cứu tên nữ giới ngƣời Anh đó là bình diện ngôn ngữ học xã hội với rất nhiều công trình nghiên cứu về tên nữ giới và tình trạng hôn nhân. Gốc rễ của vấn đề nằm ở phong tục đổi tên nữ sau khi kết hôn ở Anh cũng nhƣ nhiều quốc gia châu Âu khác trên thế giới. Có thể kể đến một số công trình nhƣ The Distinction of Gender? Women‟s Names in the Thirteenth Century của Postles (1996), A Name of One‟s Own: Identity, Choice and Performance in Marital Relationship của Wilson (2009) hay The Making of Selfhood: Naming Decisions on Marriage của Thwaites (2013) [179] [191] [187]. Các công trình đều xoay quanh vấn đề đổi tên của phụ nữ sau khi thay đổi tình trạng hôn nhân nhƣ đổi tên sau kết hôn, đổi tên sau li hôn, đổi tên sau khi chồng mất,… Đây là các nghiên cứu liên ngành ngôn ngữ học, triết học, xã hội học, tâm lý học…Các nghiên cứu đã nhấn mạnh đến quyền bình đẳng của phụ nữ đặc biệt là quyền đƣợc giữ lại tên sau kết hôn. Có thể khẳng định tên ngƣời Anh nói chung và tên nữ giới ngƣời Anh nói riêng là một vấn đề thú vị đƣợc các nhà nghiên cứu quan tâm. Tuy đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về tên ngƣời Anh nói chung nhƣng những công trình nghiên cứu về tên nữ giới ngƣời Anh nói riêng từ góc độ đối chiếu còn rất hạn chế. Đặc biệt, hiện nay vẫn còn đang thiếu vắng những nghiên cứu về tên nữ giới ngƣời Anh mang tính so sánh đối chiếu với các cộng đồng văn hóa khác. 14 1.1.2. Tình hình nghiên cứu tên người Việt 1.1.2.1. Lược sử nghiên cứu tên người Việt Ở Việt Nam, tên ngƣời (nhân danh) là chủ đề đƣợc quan tâm khá sớm từ những năm 30 của thế kỷ XX với những công trình khảo cứu, biên soạn, tổng hợp về tên ngƣời trên bình diện dân tộc học hay xã hội học. Theo Phạm Tất Thắng, “những năm 60-70 của thế kỉ XX đến nay, tình hình nghiên cứu tên riêng chỉ ngƣời trong Việt ngữ học xuất phát từ nhiều mục đích khác nhau đã phát triển rầm rộ…” [66]. Các công trình nghiên cứu chung về tên ngƣời Việt trong đó có đề cập đến tên nữ giới tƣơng đối phong phú, chẳng hạn, trong bài viết Tên người Việt Nam (1954), Nguyễn Bạt Tụy đã liệt kê đƣợc 308 họ và khảo cứu về cách đặt tên đệm và tên chính của ngƣời Việt Nam [83]. Năm 1961, Trịnh Huy Tiến viết bài Các loại danh nhân Việt Nam đã đề cập đến 15 loại danh hiệu và tên chính nhƣng chƣa nói đến tên họ và tên đệm [80]. Nói chung, những nghiên cứu ở giai đoạn này mới chỉ là sự liệt kê danh sách tên hay là những ý kiến về một vài lĩnh vực liên quan đến tên ngƣời, ví dụ: sự hình thành của tên họ hay cách đặt tên của ngƣời Việt mà chƣa có những nghiên cứu chuyên sâu. Về vấn đề chính tả, các tác giả đã đƣa ra hệ thống giải pháp viết hoa tên riêng cho hợp lí và tiện dùng. Tuy nhiên, vấn đề chính tả và cách viết hoa tên riêng đến giờ vẫn còn tiếp tục đƣợc luận bàn. Nổi bật ở giai đoạn này là các tác giả Lê Anh Hiền (1972), Nguyễn Huy Minh (1973), Lê Xuân Thại (1973) [23] [47]. Cũng trong giai đoạn này, ngoài vấn đề về chính tả, một số tác giả bắt đầu đi sâu vào nghiên cứu nghĩa của tên riêng chỉ ngƣời, cũng nhƣ khai thác những khía cạnh khác liên quan đến tên ngƣời Việt nhƣ lịch sử, văn hóa, xã hội, chẳng hạn, năm 1975, Nguyễn Kim Thản đã viết bài Vài nét về tên người Việt, và năm 1976 Trần Ngọc Thêm có bài Về lịch sử, hiện tại và tương lai của tên riêng người Việt [57] [68]. Các nghiên cứu này đã nêu lên nguồn gốc của một số tên họ, đặc điểm của lớp tên đệm, tên chính cũng nhƣ nêu lên chức năng của tên ngƣời và nguyên tắc đặt tên chính của ngƣời Việt. Đáng chú ý tác giả Lê 15 Trung Hoa đã cho ra đời tác phẩm Họ và tên người Việt Nam năm 1992 [27]. Tác phẩm đƣợc đánh giá là một công trình nghiên cứu chuyên sâu và có tính hệ thống nhất từ trƣớc tới nay về vấn đề tên gọi của ngƣời Việt trên bình diện dân tộc – ngôn ngữ học. Nói đến nhân danh học Việt Nam, phải kể đến Phạm Tất Thắng, một trong những nhà nghiên cứu có rất nhiều công trình đã công bố về tên ngƣời (khoảng 50 công trình), tiêu biểu là luận án Đặc điểm của lớp tên riêng chỉ người (chính danh) trong tiếng Việt [59]. Trong công trình này, tác giả đã khảo sát và miêu tả một cách có hệ thống tên chính thức (chính danh) của ngƣời Việt. Gần đây, ông có rất nhiều công trình nghiên cứu về tên riêng, ví dụ: Không gian tên riêng tiếng Việt [65]. Mới gần đây ông công bố bài Tình hình nghiên cứu tên riêng chỉ người trong Việt ngữ học trên tạp chí ngôn ngữ năm 2015 và Tên riêng là một loại đơn vị từ vựng năm 2016 trong kỉ yếu hội thảo quốc tế về ngôn ngữ học [66] [67]. Về đại thể, vấn đề nghiên cứu tên ngƣời Việt xuất phát từ các bình diện chủ yếu nhƣ: sử học, dân tộc học, xã hội học, văn hoá học và ngôn ngữ học. Về lịch sử, tên ngƣời Việt cũng có nhiều ý kiến chƣa thống nhất. Nguyễn Kim Thản, Hồ Hữu Tƣờng cho rằng tên họ ngƣời Việt có gốc tích từ Trung Quốc, trong khi đó Diệp Đình Hoa lại phỏng đoán rằng tên họ của ngƣời Việt có nguồn gốc bản địa, thuần Việt và đƣợc ghi lại trong tên làng xã [57][85][24]. Trần Ngọc Thêm lại đƣa ra giả thuyết tiền thân của tên ngƣời Việt xuất phát từ tên các vật tổ truyền thống của các bộ lạc [68, tr.15]. Một phạm trù khác thuộc tên ngƣời là tên đệm, vấn đề nguồn gốc của tên đệm cũng gây nhiều tranh cãi. Nguyễn Kim Thản cho rằng “Tên đệm ra đời muộn hơn họ”, còn Trần Ngọc Thêm lại nhận định “Tên đệm xuất hiện cùng lúc với họ” [57, tr.69][68, tr.16]. Tuy nhiên, các ý kiến đƣa ra về nguồn gốc của tên ngƣời Việt còn ở dạng giả thuyết hoặc võ đoán cần có những minh chứng lịch sử thuyết phục để đƣa ra quan điểm thống nhất. Nổi bật nhất trong các công trình khảo cứu về tên ngƣời trên bình diện lịch sử phải kể đến Từ điển nhân vật lịch sử của Nguyễn Q. Thắng và 16 Nguyễn Bá Thế (tái bản lần thứ 4 năm 1997), đây là một công trình đồ sộ, đòi hỏi nhiều công sức đƣợc soạn thảo công phu với 1769 tên nhân vật trong lịch sử từ thời vua Hùng dựng nƣớc đến năm 1988 kèm theo những thông tin cá nhân và thông tin lịch sử kèm theo. Tuy nhiên, trong 1769 tên các nhân vật chỉ có 66 tên là tên của nhân vật nữ. Từ góc độ liên ngành ngôn ngữ - văn hóa học, Dƣơng Kỳ Đức đã mở đầu hƣớng nghiên cứu về mạng danh với định nghĩa: “Mạng danh là nhân danh do mỗi thành viên (chủ tài khoản) của một mạng xã hội ảo tự đặt cho mình bằng tổ hợp tùy thích các chữ cái, chữ số, từ, ngữ để sử dụng trong giao tiếp phi trực diện (ảo) trên mạng” [15, tr.20]. Ông cũng tiến hành phân loại mạng danh, xác định vị trí của mạng danh trong hệ thống nhân danh và luận chứng về cơ sở ngôn ngữ - văn hóa học của mạng danh tiếng Việt. Trên bình diện ngôn ngữ học, các nhà nghiên cứu quan tâm nhiều đến các vấn đề: chức năng, chính tả, cấu tạo và ý nghĩa của tên ngƣời Việt. Các tác giả tiêu biểu trên bình diện này gồm: Lê Anh Hiền (1972), Trần Ngọc Thêm (1976), Nguyễn Văn Thạc (1979), Nguyễn Huy Minh (1993), Dƣơng Kỳ Đức (1998), Lê Trung Hoa (2002), Phạm Tất Thắng (1996, 2003, 2004, 2011), Nguyễn Việt Khoa (2010), Nguyễn Văn Khang (2016) [59] [23] [47] [68] [14] [27][59][62][63][64][170][39]. Về chức năng của tên ngƣời, Trần Ngọc Thêm (1976) cho rằng tên ngƣời có 5 chức năng cơ bản nhƣ: chức năng phân biệt, chức năng biệt giới, chức năng thẩm mĩ, chức năng bảo vệ và cuối cùng là chức năng xã hội [68, tr.12-13]. Về phƣơng diện chính tả, các nghiên cứu tập trung vào thảo luận về cách viết hoa tên ngƣời. Phần lớn các nhà nghiên cứu đều thống nhất viết hoa tất cả các âm tiết trong tên ngƣời và giữa các âm tiết không dùng dấu gạch nối, nhƣ trong Bản dự thảo về quy tắc viết hoa do Viện Ngôn ngữ học đề xuất năm 1972 [93]. Về phƣơng diện cấu tạo, theo Phạm Tất Thắng (1996), tên chính danh của ngƣời Việt (Kinh) là một đơn vị định danh có dạng một tổ hợp 17 gọi là tổ hợp định danh tên ngƣời. Một tổ hợp định danh tên ngƣời đầy đủ gồm 3 danh tố là họ, đệm và tên cá nhân. Mỗi danh tố là một đơn vị có cấu trúc – chức năng riêng. Chúng là những kí hiệu định danh có giá trị định danh riêng biệt. Mỗi danh tố có thể đƣợc tạo thành từ các thành tố. Một tổ hợp định danh tên ngƣời trong tiếng Việt có bao nhiêu âm tiết (tiếng) thì có bấy nhiêu thành tố. Nếu dựa vào độ dài (số lƣợng âm tiết/tiếng) của tổ hợp định danh tên ngƣời thì trong tiếng Việt có 5 kiểu tên (2 thành tố, 3 thành tố, 4 thành tố, 5 thành tố và 6 thành tố). Nếu dựa vào đặc trƣng cấu tạo thì tên ngƣời trong tiếng Việt có 13 khuôn cấu trúc [59, tr.44]. Qua tìm hiểu sơ lƣợc về lịch sử nghiên cứu tên riêng ngƣời Việt, chúng tôi rút ra một số vấn đề sau: i. Khoa học về tên riêng (danh xưng học) ở Việt Nam - Thứ nhất, về định lượng: Theo các danh sách, tài liệu tham khảo mà chúng tôi thu thập đƣợc, số lƣợng các bài báo, bài viết, báo cáo khoa học, sách chuyên về tên riêng của các tác giả Việt Nam còn hạn chế (không quá 300 công trình). Trong đó, phải kể đến tác giả Phạm Tất Thắng có hơn 50 công trình công bố về tên riêng, đặc biệt là tên ngƣời (nhân danh học). So với nội dung nghiên cứu về danh xƣng học rộng lớn và còn nhiều khoảng trống thì số lƣợng công trình nhƣ vậy còn quá ít. - Thứ hai, về định tính: Các ấn phẩm về tên riêng của các tác giả Việt Nam phần lớn chỉ mang tính chất miêu tả cụ thể và còn tản mạn, thể hiện qua tiêu đề của các bài viết nhƣ: “bàn thêm”, “nhận xét”, “vài nhận xét”, “một số ý kiến”, “thử tìm hiểu”, “vài nét”, “về”,…Những công trình mang tính học thuật, chuyên sâu còn hạn chế. Sách chuyên khảo, giáo trình, đề tài nghiên cứu về tên riêng (danh xƣng học) hoặc tên ngƣời (nhân danh học) bằng tiếng Việt gần nhƣ chƣa có, ngoại trừ cuốn: Họ và tên người Việt Nam (1992) và Nhân danh học Việt Nam (2013) của Lê Trung Hoa hay đề tài nghiên 18