Tài liệu Rèn luyện kỹ năng học tập vật lý cho học sinh khi giảng dạy chương v. dòng điện xoay chiều, vật lý 12 nâng cao

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA SƯ PHẠM BỘ MÔN VẬT LÝ LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngành Sư phạm Vật lý khóa 33 RÈN LUYỆN KỸ NĂNG HỌC TẬP VẬT LÝ CHO HỌC SINH KHI GIẢNG DẠY CHƯƠNG V. DÒNG ĐIỆN XOAY CHIỀU, VẬT LÝ 12 NÂNG CAO  Giảng viên hướng dẫn: Sinh viên thực hiện: ThS - GVC TRẦN QUỐC TUẤN BÙI THANH DUY MSSV: 1070210 Lớp: Sư phạm Vật lý khóa 33 Cần Thơ, 5/2011 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian dài nghiên cứu em đã hoàn thành luận văn của mình. Đó là kết quả của sự cố gắng của bản thân trong những năm tháng trên giảng đường Đại học và sự hướng dẫn tận tình của quý thầy cô trong những năm vừa qua. Để ghi nhớ công ơn trên.em xin chân thành cảm ơn tất cả các thầy cô trường Đại học Cần Thơ, Khoa Sư Phạm và Bộ Môn Vật lý đã truyền đạt những kiến thức và kinh nghiệm. Đặc biệt, em xin chân thành cám ơn ThS-GVC Trần Quốc Tuấn đã tận tình chỉ dẫn cho em trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Đồng thời cũng gởi lời cảm ơn đến tập thể lớp SP Vật Lý K33 đã giúp đỡ, động viên giúp em vượt qua những khó khăn, trở ngại để tự tin hơn hoàn thành đề tài. Tuy vậy, với trình độ còn hạn chế nên còn một số thiếu sót mong sự đóng góp nhiệt tình của quý thầy cô và các bạn. Em xin chân thành cảm ơn! Sinh viên thực hiện Bùi Thanh Duy i Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... Cần Thơ, ngày ….. tháng 05 năm 2011 ThS – GVC Trần Quốc Tuấn ii Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN PHẢN BIỆN I ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ Cần Thơ, ngày ….. tháng 05 năm 2011 iii Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN PHẢN BIỆN II ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ Cần Thơ, ngày ….. tháng 05 năm 2011 iv Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy MỤC LỤC MỞ ĐẦU................................................................................................................... 1 1. Đặt vấn đề.............................................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu đề tài .................................................................................... 1 3. Giả thuyết khoa học ............................................................................................... 2 4. Nhiệm vụ của đề tài ............................................................................................... 2 5. Phương pháp nghiên cứu........................................................................................ 2 6. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................ 2 7. Các giai đoạn thực hiện đề tài ................................................................................ 2 8. Những chữ viết tắt trong đề tài............................................................................... 3 CHƯƠNG I. ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC VẬT LÝ Ở THPT .................. 4 1.1. Đổi mới giáo dục phổ thông.............................................................................. 4 1.1.1. Mục tiêu chung của giáo dục phổ thông ........................................................... 4 1.1.2. Đổi mới phương pháp dạy học ......................................................................... 4 1.2. Đổi mới PPDH vật lý ở THPT .......................................................................... 4 1.2.1. Những định hướng đổi mới PPDH vật lý ở THPT ............................................ 4 1.2.2. Đổi mới PPDH vật lý ở lớp 12 THPT............................................................... 9 1.3. Đổi mới việc thiết kế bài học........................................................................... 12 1.3.1. Yêu cầu đối với việc thiết kế bài học.............................................................. 12 1.3.2. Những nội dung của việc thiết kế bài học....................................................... 12 1.3.3. Cấu trúc giáo án soạn theo các hoạt động học tập........................................... 13 1.4. Đổi mới việc kiểm tra, đánh giá...................................................................... 13 1.4.1. Vai trò của đánh giá kết quả học tập của học sinh........................................... 13 1.4.2. Nguyên tắc cơ bản của việc thi, kiểm tra ........................................................ 14 1.4.3. Các mức độ nhận thức trong đề thi, kiểm tra .................................................. 14 1.4.4. Qui trình thiết kế đề kiểm tra.......................................................................... 16 CHƯƠNG II. RÈN LUYỆN KỸ NĂNG HỌC TẬP VẬT LÝ CHO HS .................. 18 2.1. Kỹ năng thực hiện các tiến trình khoa học .................................................... 18 2.1.1. Các kỹ năng thu thập thông tin....................................................................... 18 2.1.2. Các kỹ năng xử lý thông tin ........................................................................... 18 2.1.3. Các kỹ năng truyền đạt thông tin.................................................................... 18 v Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy 2.2. Một số hoạt động phổ biến trong một tiết học ............................................... 19 2.2.1. Hoạt động kiểm tra bài cũ .............................................................................. 19 2.2.2. Hoạt động tiếp nhận nhiệm vụ học tập ........................................................... 19 2.2.3. Hoạt động thu thập thông tin .......................................................................... 19 2.2.4. Hoạt động xử lý thông tin............................................................................... 19 2.2.5. Hoạt động truyền đạt thông tin ....................................................................... 20 2.2.6. Hoạt động củng cố bài giảng .......................................................................... 20 2.2.7. Hoạt động hướng dẫn học tập ở nhà ............................................................... 20 CHƯƠNG III. THIẾT KẾ MỘT SỐ BÀI HỌC TRONG CHƯƠNG ....................... 21 3.1. Đại cương về chương Dòng điện xoay chiều .................................................. 21 3.1.1. Kiến thức ....................................................................................................... 21 3.1.2. Sơ đồ cấu trúc nội dung và nhận xét............................................................... 23 3.2. Tiến trình các kiến thức trong chương........................................................... 24 CHƯƠNG IV. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM............................................................ 73 4.1. Mục đích ......................................................................................................... 73 4.2. Nội dung thực nghiệm..................................................................................... 73 4.3. Đối tượng thực nghiệm .................................................................................. 73 4.4. Kế hoạch giảng dạy ......................................................................................... 73 4.5. Kết quả thực nghiệm....................................................................................... 73 NHẬN XÉT, KẾT LUẬN........................................................................................ 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................ 81 vi Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy MỞ ĐẦU 1. Đặt vấn đề Đến năm 2020 Việt Nam sẽ từ một nước nông nghiệp về cơ bản trở thành nước công nghiệp, hội nhập với cộng đồng quốc tế. Trong đó, nhân tố quyết định thắng lợi của công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế là con người, họ phải có năng lực chiếm lĩnh, sử dụng những tri thức khoa học công nghệ tiên tiến trên thế giới một cách độc lập. Do đó, để tạo ra đội ngũ nguồn nhân lực có chất lượng đáp ứng được yêu cầu xã hội thì phải bắt đầu từ giáo dục phổ thông. Cùng hòa chung với xu thế đổi mới tiến bộ trên thế giới trong lĩnh vực GD, nước ta đổi mới mạnh mẽ mục tiêu giáo dục nhằm tạo ra những con người có phẩm chất mới. Với mục tiêu giáo dục phổ thông là “giúp HS phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân và sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân; chuẩn bị cho HS tiếp tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”. Khi mục tiêu thay đổi thì phải đổi mới PPDH, thay đổi cách dạy truyền thụ một chiều, học sinh thụ động, trong đó thầy là trung tâm sang cách dạy hoạt động lấy HS làm trung tâm, nhằm hướng tới việc tích cực hóa hoạt động nhận thức bằng các PPDH mới, PPDH tích cực. Định hướng đổi mới PPDH vật lý THPT bên cạnh việc truyền thụ kiến thức cơ bản chúng ta cần coi trọng việc rèn luyện kỹ năng cho HS. Trong số những kỹ năng cần rèn luyện cho HS, người ta đặc biệt chú ý tới các kỹ năng thực hiện các tiến trình khoa học. Đó là các kỹ năng thu thập thông tin, xử lí thông tin và truyền đạt thông tin. Chính vì lí do nêu trên, tôi quyết định chọn đề tài: “Rèn luyện kỹ năng học tập vật lý cho HS khi giảng dạy chương V. Dòng điện xoay chiều, Vật lý 12 NC”. Tôi tin rằng thông qua đề tài này, sẽ giúp tôi nhiều bài học kinh nghiệm quí báo và góp thêm phần nào cho công tác giảng dạy khi về trường phổ thông sau này. 2. Mục đích nghiên cứu đề tài Mục đích của đề tài là xây dựng tiến trình hoạt động dạy các kiến thức “Chương V. Dòng điện xoay chiều”, vật lý 12 NC theo hướng rèn luyện kỹ năng học tập vật lý cho HS bằng việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực. 1 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy 3. Giả thuyết khoa học  Có thể nghiên cứu lý luận về những hoạt động phổ biến của HS trong một tiết học.  Có thể vận dụng lý luận nêu trên để xây dựng tiến trình bài học theo hướng tổ chức và hướng dẫn các hoạt động học tập của HS. 4. Nhiệm vụ của đề tài  Nghiên cứu lý luận về vấn đề rèn luyện kỹ năng học tập vật lý cho HS.  Thiết kế một số bài học theo hướng rèn luyện kỹ năng học tập vật lý cho HS gồm: Bài 1. Dòng điện xoay chiều. Mạch điện xoay chiều chỉ có điện trở thuần. Bài 2. Mạch điện xoay chiều chỉ có tụ điện, cuộn cảm. Bài 3. Mạch có R, L, C mắc nối tiếp. Cộng hưởng điện. Bài 4. Công suất của dòng điện xoay chiều. Hệ số công suất. Bài 5. Máy phát điện xoay chiều.  Tiến hành thực nghiệm sư phạm ở THPT. 5. Phương pháp nghiên cứu  Nghiên cứu tài liệu: SGK Vật lý lớp 12 NC, sách GV Vật lý lớp12 NC, tài liệu bồi dưỡng GV Vật lý lớp 10, 11, 12, …  Tổng kết, học tập, trao đổi kinh nghiệm các anh chị đã nghiên cứu đề tài này.  Quan sát sư phạm.  Thực nghiệm sư phạm. 6. Đối tượng nghiên cứu Các hoạt động dạy của GV và hoạt động học của HS trong việc rèn luyện kỹ năng học tập vật lý cho HS ở THPT. 7. Các giai đoạn thực hiện đề tài  Giai đoạn 1: Tìm hiểu, trao đổi với thầy hướng dẫn về đề tài nghiên cứu.  Giai đoạn 2: Nhận đề tài, viết đề cương, lập kế hoạch thực hiện đề tài.  Giai đoạn 3: Nghiên cứu cơ sở lý thuyết, thu thập tài liệu tham khảo về đề tài.  Giai đoạn 4: Vận dụng lý thuyết thiết kế 5 bài học SGK Vật lý 12 nâng cao theo hướng hướng rèn luyện kỹ năng học tập vật lý cho HS.  Giai đoạn 5: Chỉnh sửa, hoàn chỉnh đề tài. Báo cáo thử.  Giai đoạn 6: Bảo vệ luận văn. 2 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn 8. Những chữ viết tắt trong đề tài - CNTT: công nghệ thông tin. - DH: dạy học. - GA: giáo án. - GD: giáo dục. - GV: giáo viên. - HS: học sinh. - NC: nâng cao. - PP: phương pháp. - PPDH: phương pháp dạy học. - SGK: sách giáo khoa. - TN: thí nghiệm. - THPT: trung học phổ thông. - VL: vật lí. 3 SVTH: Bùi Thanh Duy Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy CHƯƠNG I. ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC VẬT LÝ Ở TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. ĐỔI MỚI GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 1.1.1. Mục tiêu chung của giáo dục phổ thông Đổi mới mục tiêu GD có ý nghĩa rất quan trọng để đưa đất nước phát triển, hội nhập với cộng đồng thế giới. Trong nền kinh tế cạnh tranh như hiện nay thì việc đổi mới GD không chỉ trang bị cho HS những kiến thức sẵn có mà phải có tư duy sáng tạo, kỹ năng cần thiết và năng lực thực hành giỏi. Nghị quyết hội nghị BCH TW Đảng Cộng Sản Việt Nam, khóa VIII đã chỉ rõ: “nhiệm vụ cơ bản của giáo dục là nhằm xây dựng con người và thế hệ thiết tha gắn bó với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, có đạo đức trong sáng, có ý chí kiên cường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc công nghiệp hóa, hiện đại hóa; giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc, có năng lực tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, phát huy tiềm năng của dân tộc và con người Việt Nam, có ý thức cộng đồng và phát huy tính tích cực của cá nhân, làm chủ tri thức khoa học và công nghệ hiện đại, có tư duy sáng tạo, có kỹ năng thực hành giỏi, có phong cách công nghiệp, có tính tổ chức kĩ luật, có sức khỏe, là người kế thừa xây dựng chủ nghĩa xã hội vừa hồng vừa chuyên như lời căn dặn Bác Hồ” [quyển 8, trang 49]. 1.1.2. Đổi mới phương pháp dạy học Đổi mới phương pháp dạy và học mới có thể đào tạo lớp người năng động sáng tạo, có tiềm năng cạnh tranh trí tuệ trong bối cảnh nhiều nước trên thế giới đang hướng tới nền kinh tế tri thức. Luật Giáo dục, điều 28.2, đã ghi “phương pháp giáo dục phổ thông phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh” [quyển 1, trang 30]. 1.2. ĐỔI MỚI PPDH VẬT LÝ Ở THPT 1.2.1. Những định hướng đổi mới PPDH vật lý ở THPT a) Sử dụng các PPDH truyền thống theo tinh thần phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS 4 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy Trong việc đổi mới PPDH, ta không phủ nhận vai trò của các PPDH học truyền thống, tuy nhiên ta sẽ sử dụng các phương pháp đó theo tinh thần mới. Giáo viên phải lựa chọn các PPDH theo một chiến lược nhằm phát huy được ở mức độ tốt nhất tính tích cực, chủ động, sáng tạo ở HS trong những tình huống cụ thể. “Có nhiều cách phân loại các PPDH. Dưới đây là cách phân loại các PPDH theo phương thức tiếp nhận thông tin hoặc kinh nghiệm xã hội của HS: - Nhóm các PP dùng lời gồm: diễn giảng, trần thuật, giảng giải, vấn đáp, đọc SGK, hội thảo, dùng phiếu học tập, nghe băng, đĩa CD… - Nhóm các PP trực quan gồm: biểu diễn vật thật, biểu diễn thí nghiệm, biểu diễn mô hình, tranh ảnh, xem phim, băng, đĩa ghi hình… - Nhóm PP thực hành gồm: quan sát, đo đạc, thí nghiệm, thực hành, thực tập tại xưởng, khảo sát, nghiên cứu thực địa, sưu tầm tư liệu… Nhóm PP này đặc biệt quan trọng đối với việc rèn luyện kỹ năng và thói quen…” [quyển 2, trang 81]. Như vậy, đổi mới PPDH bằng cách tổ chức việc dạy học trong đó sử dụng linh hoạt các PPDH truyền thống nhằm tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh. b) Chuyển từ phương pháp nặng về sự diễn giảng của GV sang phương pháp nặng về tổ chức cho HS hoạt động để tự lực chiếm lĩnh kiến thức và kỹ năng Theo quan niệm cũ về việc dạy học thì giáo viên là người truyền thụ kiến thức, còn học sinh là người tiếp thu kiến thức. Theo quan niệm mới về việc dạy học, vai trò chính yếu của giáo viên là tổ chức và hướng dẫn các hoạt động học tập của HS, sao cho HS có thể tự lực chiếm lĩnh kiến thức và kỹ năng mới. Đó là vì kiến thức, kỹ năng, thái độ ứng xử chỉ có thể hình thành được ở mỗi con người bằng những hoạt động tìm tòi, khám phá, nghiền ngẫm, trao đổi và giao tiếp của chính con người đó. Việc tổ chức các hoạt động học tập của HS trong tiết học phải được tiến hành một cách hết sức linh hoạt để tránh sự đơn điệu, nhàm chán. Những khó khăn lớn nhất đối với việc đổi mới PPDH theo hướng này là vấn đề khối lượng kiến thức và thời gian dạy học. Để giải quyết khó khăn này đòi hỏi phải có sự chuẩn bị kỹ lưỡng của giáo viên đối với việc tổ chức cho HS hoạt động học tập trên lớp, việc thuyết giảng của giáo viên và việc tổ chức cho HS tự học ở nhà. Thành công của việc tổ chức các hoạt động học tập nói trên cho HS phụ thuộc 5 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy không những vào khả năng của giáo viên mà còn phụ thuộc vào thói quen và thái độ học của HS. Chúng ta cần tiến hành từng bước, đổi mới dần dần từng hoạt động trên lớp để không những GV quen dần với PPDH dựa trên nguyên tắc tổ chức cho HS hoạt động mà còn để HS chuyển dần từ thói quen học tập thụ động sang thói quen học tập tích cực, sáng tạo. Đây là một quá trình lâu dài đòi hỏi phải thực hiện theo tinh thần kiên trì, không nóng vội. c) Tăng cường học tập cá nhân, phối hợp một cách hài hoài với học tập hợp tác Các hình thức học tập cá nhân, theo nhóm và theo lớp là các hình thức học tập vẫn được áp dụng trong những PPDH truyền thống. Trong các hình thức trên, hình thức học tập cá nhân lâu nay vẫn được coi là hình thức học tập cơ bản nhất. Các hình thức học tập theo nhóm và theo lớp là các hình thức học tập hỗ trợ. Theo tinh thần của các PPDH tích cực, hình thức học tập cá nhân vẫn là hình thức học tập cơ bản. Tuy nhiên, GV phải tìm cách kích thích được hứng thú học tập, làm cho HS học tập một cách tự giác, chủ động, từ đó phát huy được tính sáng tạo của mỗi cá thể trong học tập. Các hình thức học tập hợp tác không những góp phần làm cho việc học tập cá nhân có hiệu quả hơn mà còn có tác dụng rèn luyện cho HS tinh thần hợp tác trong lao động, thái độ chia sẽ kinh nghiệm và học hỏi lẫn nhau, ý thức trách nhiệm trong công việc chung. Theo lý thuyết về vùng phát triển gần của Vưgốt-xki, các tương tác thầy – trò và trò – trò trong lớp học có thể giúp cho HS vượt qua những trở ngại để đạt đến những hiểu biết mới. Qua những thảo luận, tranh luận, ý kiến của mỗi cá nhân được bộc lộ, được khẳng định hay bị bác bỏ, qua đó những hiểu biết của họ sẽ được hình thành hoặc được chính xác hóa. Mặt khác, trong việc học tập theo nhóm, tất cả mọi HS, từ người kém đến người khá, đều có thể trình bày ý kiến của mình, tức là có điều kiện để tự thể hiện mình. Hình thức học tập theo nhóm thường được tiến hành theo trình tự sau:  Giáo viên: + Tổ chức lớp thành các nhóm: Nếu lớp học được trang bị các bàn dài thì mỗi nhóm gồm HS của 1 hoặc 2 bàn cạnh nhau; nếu lớp được trang bị các bàn đôi thì mỗi nhóm gồm HS của 3 bàn cạnh nhau. + Trao nhiệm vụ học tập cho các nhóm và hướng dẫn các nhóm thực hiện. 6 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy Thí dụ: Nếu là một nội dung nghiên cứu một hiện tượng bằng thực nghiệm thì có những yêu cầu sau: nêu mục đích thí nghiệm, yêu cầu kiểm kê dụng cụ thí nghiệm, nghiên cứu phương pháp thí nghiệm và cách lắp ráp thí nghiệm, cách lấy số liệu, thảo luận về cách xử lý số liệu, thảo luận về kết quả và kết luận thu được…  Học sinh: + Thực hiện các hoạt động cá nhân và nhóm theo yêu cầu của giáo viên. + Thảo luận về kết quả thu được và cử người báo cáo kết quả trước lớp. Nhìn chung, không nên tổ chức dạy học theo nhóm một cách tràn lan vì không có điều kiện thời gian. Trong một tiết học chỉ nên tổ chức một lần cho HS hoạt động theo nhóm để tìm hiểu một nội dung phù hợp nhất. Những nội dung phù hợp với việc tổ chức hoạt động theo nhóm có thể là: bài học nghiên cứu một vấn đề bằng thực nghiệm; bài học nghiên cứu một khái niệm mới, một định luật vật lý có những điểm cần tranh luận cho sáng tỏ, tránh sự hiểu lầm; bài học vận dụng những hiểu biết vào một tình huống mới… d) Coi trọng việc bồi dưỡng phương pháp tự học Xã hội ngày càng phát triển kéo theo sự bùng nổ thông tin, con người sống trong xã hội hiện đại phải biết cách cập nhật thông tin vì những hiểu biết của chúng ta rất mau chóng trở thành lạc hậu. Một trong những cách khả dĩ là phải biết tự học. Dù là học ở trên lớp hay học ở nhà, mỗi HS phải thực sự động não để tiếp thu những điều cần học. Vì vậy, trong những hoạt động cá nhân của tiết học, giáo viên phải có chiến lược bồi dưỡng phương pháp tự học cho HS. Chẳng hạn giáo viên cho HS cách nắm bắt nội dung chính của một phần tài liệu, tập cho các em cách suy nghĩ và hành động để giải quyết một vấn đề nho nhỏ, rèn cho các em thói quen tra cứu tài liệu, biểu bảng,… Giáo viên phải tính toán cân đối giữa nội dung ở trên lớp và nội dung dành cho HS ở nhà, dành một phần nội dung nào đó cho HS tự tìm hiểu ở nhà rồi sau đó sẽ kiểm tra kết quả sự tự học của các em. Có như thế chúng ta mới có thời gian để thực hiện việc đổi mới PPDH. e) Coi trọng việc rèn luyện kỹ năng ngang tầm với truyền thụ kiến thức Những kiến thức và kỹ năng cần thiết cho cuộc sống và lao động của con người trong xã hội hiện đại đang ngày càng tăng lên một cách nhanh chóng. Những kiến và kỹ năng đưa vào chương trình phổ thông tuy đã được chọn lọc cẩn thận nhưng không 7 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy tránh khỏi tình trạng một số sẽ trở thành lạc hậu và một số sẽ thiếu hụt so với cuộc sống. Trong nhà trường, chúng ta chỉ dạy cho HS những nguyên tắc đại cương. Khi vào đời, HS sẽ gặp phải những tình huống thực tế vô cùng phong phú, đa dạng. Làm sao các em có thể giải quyết những tình huống đó, vùng vẫy được để đem lại cuộc sống ấm no ? Không thể xóa đói, giảm nghèo nếu chính những người đói, nghèo không biết bươn trải một cách khoa học để vươn lên. Tất cả những thực tế đó đã đặt ra cho chúng ta nhiệm vụ phải bồi dưỡng cho HS những kỹ năng sống cần thiết, bên cạnh việc truyền thụ hệ thống kiến thức. Trong số những kỹ năng cần rèn luyện cho HS, người ta đặc biệt chú ý tới các kỹ năng thưc hiện các tiến trình khoa học. Đó là các kỹ năng thu thập thông tin, xử lý thông tin và truyền đạt thông tin. Các kỹ năng này được vào các hoạt động học tập thích hợp theo một chiến lược đã được hoạt định trước. f) Tăng cường làm thí nghiệm vật lý trong dạy học Vật lý học, đặc biệt là Vật lý phổ thông, là một khoa học thực nghiệm. Các khái niệm vật lý, các định luật vật lý phải gắn với thực tế. Trong chương trình Vật lý phổ thông, nhiều khái niệm vật lý và hầu hết các định luật vật lý được hình thành bằng con đường thực nghiệm. Thông qua thí nghiệm ta xây dựng được những biểu tượng cụ thể về sự vật và hiện tượng mà không một lời lẽ nào có thể mô tả đầy đủ được. Trong thực hành, không những các kỹ năng thực hành như quan sát, sử dụng cụ vật lý, lắp ráp thí nghiệm, vẽ đồ thị, xác định sai số… được rèn luyện, mà cả óc suy đoán, tư duy lý luận và nhất là tư duy vật lý cũng được phát triển mạnh. “Xét về mặt PPDH, ta có thể chia các thí nghiệm vật lý phổ thông thành ba loại: các thí nghiệm do HS làm ngay trên lớp, trong tiết học, dưới hình thức các nhân hay theo nhóm; các thí nghiệm do GV hay một nhóm HS làm để biểu diễn ngay trên lớp, trong tiết học (thí nghiệm biểu diễn, chứng minh… ) và các thí nghiệm mà HS làm trong phòng thí nghiêm để lấy số liệu, viết báo cáo dưới dạng một bài làm (thí nghiệm thực hành)” [quyển 2, trang 87]. So với chương trình cũ thì nội dung của các thí nghiệm vật lý hầu như không có gì mới; tuy nhiên, sự đổi mới phải thể hiện ở cung cách mà chúng ta cho HS làm thí nghiệm. Phải cho HS đến với thí nghiệm một cách chủ động và phải tạo cho các em phát huy được những suy nghĩ sáng tạo trong thực hành. Muốn thế không thể cho HS làm thí nghiệm theo kiểu chỉ đâu, làm đấy một 8 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy cách máy móc, mô tả một cách đơn giản hiện tượng vật lý xảy ra đã quá rõ ràng. Cần cho HS nắm được mục đích thí nghiệm, xây dựng phương án thực hành, tham gia làm thí nghiệm, xử lí kết quả và thảo luận để rút ra kết luận cần thiết. Ngoài ra, đối với những thí nghiệm vật lý khó làm hoặc đòi hỏi nhiều thời gian thì ta có thể cung cấp cho HS các số liệu thực nghiệm mà người ta đã thu được trước đó để cho các em xử lý kết quả. Hình thức này gọi là thí nghiệm “giấy và bút chì”. Chẳng hạn, ở chương trình vật lý 10, thí nghiệm về sự nóng chảy và đông đặc của băng phiến thường là thí nghiệm loại này. 1.2.2. Đổi mới PPDH vật lý ở lớp 12 THPT a) Giảm đến tối thiểu việc giảng giải minh họa của GV, tăng cường việc tổ chức cho HS tự lực tham gia và giải quyết các vấn đề học tập Một thói quen tồn tại đã lâu đời trong nền giáo dục ở nước ta là GV luôn chú ý giảng giải tỉ mỉ, kĩ lưỡng, đầy đủ cho HS ngay cả khi những điều GV nói đã viết đầy đủ trong SGK, thậm chí GV nhắc lại y nguyên rồi viết lại y hệt trên bảng. Lúc đầu HS chưa quen với PPDH mới nên vẫn theo cách cũ, chờ GV giảng giải, tóm tắt, đọc cho chép. Nhưng sau một thời gian tự lực làm việc, họ tự tin hơn, đọc nhanh hơn, hiểu nhanh hơn và nhất là hiểu kĩ, nhớ lâu. Kết quả là nếu tính tổng cộng thời gian mà HS phải bỏ ra học một bài lại ít hơn là chờ đợi GV giảng giải rồi cố mà ghi nhớ. Muốn cho HS hoạt động tự lực thành công thì GV cần phải biết phân chia một vấn đề học tập phức tạp thành những bộ phận đơn giản, vừa sức, nếu HS cố gắng một chút là có thể hoàn thành được. b) Áp dụng rộng rãi kiểu dạy học nêu và giải quyết các vấn đề Kiểu dạy học nêu và giải quyết vấn đề là kiểu dạy học trong đó dạy cho HS thói quen tìm tòi giải quyết vấn đề theo cách của các nhà khoa học. Trong kiểu dạy học này GV vừa tạo ra cho HS nhu cầu, hứng thú hoạt động sáng tạo; vừa rèn luyện cho họ khả năng sáng tạo. Tư duy chỉ bắt đầu khi trong óc nảy sinh vấn đề, nghĩa là người học nhận thấy được sự mâu thuẫn giữa nhiệm vụ cần giải quyết và trình độ, khả năng, kiến thức đã có của mình không đủ để giải quyết. Có rất nhiều cách tạo ra tình huống có vấn đề. Cách phổ biến nhất là đưa ra một 9 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy hiện tượng, một sự kiện, một câu hỏi mà lúc đầu HS tưởng rằng mình đã biết cách trả lời. Nhưng khi phân tích kỹ mới thấy những kiến thức đã có của mình không đủ giải thích hiện tượng hay trả lời câu hỏi. Động cơ hoạt động xuất phát từ chỗ muốn hoàn thiện, phát triển kiến thức kĩ năng của mình bền vững hơn cả. Phương pháp tìm tòi nghiên cứu giải quyết vấn đề một cách sáng tạo thường theo quy trình chung sau: + Phát hiện, xác định vấn đề, nêu câu hỏi. + Nêu câu trả lời dự đoán (giả thuyết) có tính chất lý thuyết, tổng quát. + Từ dự đoán có thể suy ra hệ quả lôgic có thể kiểm tra trong thực tế. + Tổ chức thí nghiệm kiểm tra xem hệ quả đó có phù hợp với thực tế hay không. Nếu phù hợp thì điều dự đoán là đúng. Nếu không phù hợp thì dự đoán là sai, phải xây dựng dự đoán mới. + Phát biểu kết luận. c) Rèn cho HS phương pháp nhận thức vật lý Một trong những nét đặc trưng của tư duy khoa học là phải biết phương pháp hành động rồi mới hành động, chứ không hành động mò mẫm ngẫu nhiên. Đến lớp 12 HS đã có khá nhiều kinh nghiệm hoạt động nhận thức và có nhiều cơ hội để làm quen với các phương pháp nhận thức khác nhau trong vật lý. + Về phương pháp thực nghiệm: Từ các lớp dưới HS đã nhiều lần làm quen với PPTN. Ở lớp 12, các nghiên cứu đòi hỏi xác lập mối quan hệ định lượng. Bởi vậy GV tùy tình hình cụ thể mà yêu cầu HS tham gia một vài khâu của phương pháp này. Nhiều trường hợp GV có thể làm thí nghiệm để thu thập thông tin hoặc củng cố bảng số liệu kết quả thí nghiệm. Còn sau đó việc xử lí thông tin rút ra kết quả nên dành cho HS làm. Ở khâu thí nghiệm kiểm tra, cụ thể GV yêu cầu HS đề xuất phương án thí nghiệm kiểm tra bằng những thiết bị cụ thể, GV có thể làm thí nghiệm biểu diễn. + Về phương pháp mô hình: Phương pháp mô hình cũng được dùng phổ biến ở lớp 12. Nhờ PP mô hình mà người ta có thể biểu diễn bản chất của hiện tượng ngay cả khi không quan sát được đối tượng phản ánh ngoài mô hình ảnh, còn hay phổ biến hình toán học. + Về phương pháp tương tự: 10 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy Phương pháp tương tự là PP nhận thức khoa học, trong đó sử dụng sự tương tự và phép suy luận tương tự để rút ra tri thức mới về đối tượng khảo sát. Phương pháp tương tự gồm các giai đoạn cơ bản sau: * Tập hợp các dấu hiệu của đối tượng cần nghiên cứu và những dấu hiệu của đối tượng đã biết định đem nghiên cứu. * Tiến hành phân tích tìm những dấu hiệu giống nhau và khác nhau giữa chúng. Kiểm tra xem các dấu hiệu giống nhau có phải là dấu hiệu bản chất của đối tượng đã biết. * Chuyển dấu hiệu khác biệt của đối tượng đã biết cho đối tượng nghiên cứu bằng suy luận tương tự. * Kiểm tra tính đúng đắn của các kết luận thu được (hoặc các hệ quả của chúng) bằng thực nghiệm ở chính đối tượng nghiên cứu. d) Tận dụng phương tiện DH mới, trang thiết bị thí nghiệm mới Ngày nay, khoa học công nghệ ngày càng phát triển đã tạo ra những phương tiện kỹ thuật hiện đại phục vụ đắc lực cho mọi ngành kinh tế, xã hội và đó cũng cơ hội tuyệt vời cho các nhà GD biết khai thác triệt để chúng. Biết rằng không một phương tiện nào có thể thay thế được vai trò của người thầy trong quá trình dạy học nhưng thời đại thông tin sẽ làm tăng thêm gấp nhiều lần khả năng của người thầy trong các hoạt động dạy và hỗ trợ, kích thích mạnh mẽ các hoạt động của HS. Chẳng hạn với chiếc máy tính cùng phần mềm hiện có, người GV có thể thiết kế những bài giảng phong phú về nội dung, đa dạng về PP và cập nhật nhanh chóng thông tin từ kho tàng khổng lồ trên internet. Thiết bị thí nghiệm dùng trong dạy học vật lý đóng vai trò rất quan trọng, bởi thí nghiệm vật lý giúp cho HS tự chiếm lĩnh kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo, đặc biệt là kỹ năng, kỹ xảo thực hành. Thêm vào đó, thí nghiệm còn có tác dụng giúp co việc dạy học vật lý tránh được tính chất giáo điều hình thức, góp phần giúp cho HS củng cố niềm tin khoa học. Với trang thiết bị thí nghiệm mới có độ chính xác được tăng cao, dễ sử dụng giúp cho việc áp dụng những PPDH mới, đặc biệt là PPTN nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS trong học tập môn vật lý. 11 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy 1.3. ĐỔI MỚI VIỆC THIẾT KẾ BÀI HỌC 1.3.1. Yêu cầu đối với việc thiết kế bài học Yêu cầu nổi bật của việc thiết kế bài học là việc chuyển trọng tâm từ thiết kế các hoạt động của GV sang thiết kế các hoạt động của HS. Trong quá trình thiết kế bài học GV phải suy nghĩ trả lời những câu hỏi sau: - Trong bài học, HS sẽ lĩnh hội được những kiến thức, kĩ năng nào ? - Con đường dẫn tới sự chiếm lĩnh được kiến thức, kĩ năng đó như thế nào? - Phải chỉ đạo hoạt động gì của HS và chỉ đạo như thế nào để đảm bảo cho HS chiếm lĩnh được kiến thức, kỹ năng đó một cách sâu sắc, vững chắc, đồng thời đạt được hiệu quả GD. - Kết quả sau cùng mà HS cần thể hiện ra được là gì ? 1.3.2. Những nội dung của việc thiết kế bài học  Xác định rõ ràng, cụ thể mục tiêu bài học. - Mục tiêu bài học phải chỉ rõ mức độ HS đạt được sau bài học về kiến thức, kĩ năng, thái độ đủ để làm cơ sở đánh giá chất lượng và hiệu quả của bài học. - Mục tiêu bài học phải chỉ ra những hành vi mà HS phải thể hiện ra khi học một kiến thức cụ thể.  Xác định những nội dung kiến thức của bài học.  Xác định công việc chuẩn bị của GV và HS, các phương tiện DH.  Thiết kế tiến trình xây dựng từng kiến thức trong bài học. Để làm tốt việc này GV cần xác định kiến thức cần xây dựng được diễn đạt như thế nào ? Giải pháp nào giúp trả lời được câu hỏi này ?  Soạn thảo tiến trình hoạt động dạy học cụ thể: - Phải thể hiện rõ hoạt động dạy là hoạt động nào, trình tự như thế nào ? - Mỗi hoạt động của HS, cần viết hoạt động tương ứng của GV, lệnh hoạt động, câu hỏi, gợi ý để hướng dẫn hoạt động của HS, thông báo bổ sung của GV. Cần coi trọng việc chuẩn bị các câu hỏi, nhất là câu hỏi then chốt. Trên cơ sở đó, khi lên lớp, GV sẽ phát triển thêm tùy diễn biến của giờ học.  Xác định nội dung tóm tắt trình bày bảng.  Soạn nội dung bài tập về nhà. 12 Luận văn tốt nghiệp đại học GVHD: ThS-GVC Trần Quốc Tuấn SVTH: Bùi Thanh Duy 1.3.3. Cấu trúc giáo án soạn theo các hoạt động học tập Tên bài: .............................................. Tiết:..................................................... theo phân phối chương trình A. Mục tiêu (chuẩn kiến thức, kỹ năng và thái độ) 1. Kiến thức 2. Kỹ năng 3. Thái độ B. Chuẩn bị (thiết bị dạy học, phiếu học tập, các phương tiện dạy học…) 1. GV 2. HS 3. Gợi ý ứng dụng CNTT và các phương tiện dạy học hiện đại C. Tổ chức các hoạt động học tập: Hoạt động 1 (… phút) : Kiểm tra bài cũ (nếu cần). Hoạt động 2 (… phút) : Đơn vị kiến thức, kỹ năng 1. Hoạt động 3 (… phút) : Đơn vị kiến thức, kỹ năng 2. Hoạt động i (… phút) : Đơn vị kiến thức, kỹ năng k. Hoạt động n – 1 (… phút) : Vận dụng, củng cố. Hoạt động n (… phút) : Hướng dẫn về nhà. D. Rút kinh nghiệm Ghi những nhận xét của GV sau khi dạy xong. 1.4. ĐỔI MỚI VIỆC KIỂM TRA, ĐÁNH GIÁ 1.4.1. Vai trò của đánh giá kết quả học tập của học sinh Đối với GV: Đánh giá kết quả học tập của HS giúp cho GV đánh giá kết quả dạy của bản thân và kết quả học của HS, qua đó có thể rút kinh nghiệm về nội dung và PP dạy học nhằm cải tiến, nâng cao chất lượng dạy học trong trường phổ thông. Đối với HS: Đánh giá kết quả học tập của HS giúp cho bản thân HS tự đánh giá được kết quả của mình. Đối với các nhà quản lý giáo dục: Kết quả thi và kiểm tra là những căn cứ pháp lý cơ bản để đánh giá GV và HS, là những thông tin rất quan trọng làm cơ sở cho việc điều hành, chỉ đạo quá trình đào tạo trong nhà trường. 13