Tài liệu Quan niệm của lép tônxtôi về đạo đức trong tác phẩm đường sống

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------ VŨ THỊ THẢO QUAN NIỆM CỦA LÉP TÔNXTÔI VỀ ĐẠO ĐỨC TRONG TÁC PHẨM “ĐƯỜNG SỐNG” LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Triết học HÀ NỘI - 2014 1 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................ 1 2. Tình hình nghiên cứu............................................................................. 4 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................ 9 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................... 9 5. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 9 6. Ý nghĩa và đóng góp của luận văn...................................................... 10 7. Kết cấu của luận văn............................................................................ 10 CHƯƠNG 1: BỐI CẢNH XÃ HỘI NƯỚC NGA THẾ KỶ XIX VÀ LÉP TÔNXTÔI VỚI TÁC PHẨM ĐƯỜNG SỐNG ............................................ 11 1.1. Bối cảnh xã hội nước Nga thế kỷ XIX ............................................. 11 1.2. Con người, sự nghiệp văn chương Lép Tônxtôi và cơ sở tư tưởng của quan niệm của ông về đạo đức ......................................................... 17 1.2.1. Con người Lép Tônxtôi ................................................................ 17 1.2.2. Sự nghiệp văn chương .................................................................. 21 1.2.3. Cơ sở tư tưởng của quan niệm của Lép Tônxtôi về đạo đức ........ 25 1.3. Nội dung, đặc điểm cơ bản của tác phẩm Đường sống ................. 29 Tiểu kết chương 1 ..................................................................................... 33 CHƯƠNG 2: NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA QUAN NIỆM LÉPTÔNXTÔI VỀ ĐẠO ĐỨC TRONG TÁC PHẨM ĐƯỜNG SỐNG ..................................... 34 2.1. Cái thiện là sống cho phần hồn ........................................................ 34 2.2. Yêu thương không ngừng và vô bờ ................................................. 42 2.3. Nghĩa vụ là sự thực hành ý nguyện của Thượng Đế...................... 47 2.4. Hạnh phúc ở cuộc sống thiện lương ................................................ 53 Tiểu kết chương 2 ..................................................................................... 63 CHƯƠNG 3: NHỮNG GIÁ TRỊ, HẠN CHẾ VÀ Ý NGHĨA HIỆN THỜI CỦA QUAN NIỆM LÉP TÔNXTÔI VỀ ĐẠO ĐỨC ................................. 64 3.1. Những giá trị và hạn chế của quan niệm Lép Tônxtôi về đạo đức .... 64 3.2. Ý nghĩa hiện thời ............................................................................... 69 KẾT LUẬN ................................................................................................... 77 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 80 2 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cho đến nay ít có nền văn học nào trên thế giới có sức hấp dẫn và ảnh hưởng lớn đến đời sống tâm hồn người Việt Nam như văn học Nga. Điều này có thể là do mối quan hệ giữa hai nước, nhưng trước hết, tự thân những tác phẩm văn học Nga đã chứa đựng những tư tưởng tiên tiến, những giá trị thẩm mỹ lớn lao, tác động mạnh mẽ và sâu sắc đến tâm tư tình cảm của người Việt trong một giai đoạn lịch sử của đất nước, nhất là trong thời kỳ chiến tranh chống đế quốc Mỹ xâm lược và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Trong những tên tuổi ảnh hưởng lớn đến văn học Việt Nam, Lép Tônxtôi chiếm một vị trí nổi bật. Với sự ra đời của tác phẩm Đường sống, Lép Tônxtôi sẽ còn ảnh hưởng sâu rộng không chỉ đến văn học mà còn đến đời sống tinh thần, văn hóa xã hội nước ta, trong đó có lĩnh vực đạo đức. Văn học Nga sở hữu những tên tuổi chói lọi như Puskin, Sêkhôp, Lécmantốp, Đôstôiepski, Tuôcghênhep, Lép Tônxtôi, v.v. trong đó nổi bật là Lép Tônxtôi mà các tác phẩm của ông đã trở thành mẫu mực, tinh hoa của nền nghệ thuật đương đại và có ảnh hưởng lâu dài, sâu rộng đến không chỉ nền văn học Nga mà cả các nền văn học khác trên thế giới. Lép Tônxtôi là một nhà văn vĩ đại của nước Nga, đồng thời là nhà triết học, nhà tư tưởng đạo đức. Trong các tác phẩm bất hủ của mình, ông luôn day dứt, trăn trở về các vấn đề đạo đức và coi đó là vấn đề hết sức quan trọng. Là một nhà luân lý, ông nổi tiếng với tư tưởng chống lại cái ác và bảo vệ những giá trị tốt đẹp, ươm mầm hạnh phúc cho cuộc sống vốn nhiều bất công, dù phải đơn thương độc mã. Tác phẩm Đường sống - cuốn văn thư nghị luận chọn lọc các thư từ và bài viết chính luận của Lép Tônxtôi đã cho chúng ta cái nhìn toàn diện hơn về ông với tư cách một nhà tư tưởng, một triết gia lớn. Trong Đường sống, Lép Tônxtôi trình bày rất nhiều vấn đề như giáo dục, đạo đức, 1 tôn giáo, khoa học, chính trị, triết học, nhưng nổi bật nhất là về đạo đức mà trong đó quan niệm về cái thiện, tình yêu thương, nghĩa vụ, hạnh phúc được trình bày cô đọng và rõ nét hơn cả với những giá trị nhân văn sâu sắc. Nghiên cứu Lép Tônxtôi với những nội dung trên có ý nghĩa quan trọng đối với ý thức cũng như thực tiễn xã hội Việt Nam hiện nay. Việt Nam đang trong quá trình phát triển hội nhập, cùng với sự phát triển của kinh tế, đạo đức xã hội của nước ta đã có nhiều tiến bộ, tính năng động của con người cũng tăng lên, quan hệ giữa con người trong xã hội bình đẳng hơn, ý thức trách nhiệm của mỗi người trong xã hội cũng cao hơn, nhưng bên cạnh đó mặt trái của kinh tế thị trường và sự hội nhập quốc tế đã và đang có những tác động xấu đến đời sống đạo đức xã hội. Không phải ngẫu nhiên mà một số người cho rằng nền đạo đức ở nước ta hiện nay đang có nguy cơ “trượt dốc”. Triết lý “sống chết mặc bay” đang “gặm nhấm” các giá trị đạo đức truyền thống. Lối sống thực dụng, tâm lý sùng bái đồng tiền, lấy tiền làm thước đo giá trị con người đã chi phối nhiều quan hệ đạo đức, trở thành nguyên tắc xử thế của không ít người. Không ít trường hợp vì đồng tiền và địa vị mà người ta sẵn sàng chà đạp lên tình nghĩa gia đình, quan hệ thầy trò, đồng chí, đồng nghiệp. Buôn lậu và tham nhũng cũng từ đó mà phát triển, ma túy, mại dâm và các tệ nạn xã hội khác gia tăng, đáng báo động ở cấp cao nhất. Không những quan hệ giữa con người với nhau trên thị trường mà cả những quan hệ trong gia đình cũng bị sức mạnh của đồng tiền chi phối và làm băng hoại. Vì sự cám dỗ của đồng tiền mà người ta sẵn sàng bán rẻ nhân phẩm, tiếp tay cho các tệ nạn xã hội, vì đồng tiền con cái hành hung cha mẹ, anh em từ bỏ nhau, vợ chồng ly tán, các quan hệ trong gia đình bị đảo lộn. Đáng lo ngại nhất là sự xuống cấp đạo đức lại diễn ra phức tạp nhất ở lứa tuổi thanh thiếu niên - thế hệ tương lai của đất nước. Tuổi trẻ vốn là mùa 2 xuân của đất nước, nếu những “mùa xuân” này sớm tàn úa thì xã hội sẽ tiềm ẩn nguy cơ bất ổn. Đặc điểm của tuổi trẻ là giàu nhiệt tình, năng động, ham khám phá cái mới, say sưa trong hành động nhưng lại thiếu kinh nghiệm và tri thức về cuộc sống. Mặt khác, sự bồng bột, xốc nổi làm cho họ dễ dao động trong sự lựa chọn những giá trị, chuẩn mực. Trước những tác động tiêu cực, họ thường dễ bị tập nhiễm cái xấu, cái xa lạ với bản chất văn hóa đạo đức của con người. Thực tế đã cho thấy một bộ phận đáng kể thanh thiếu niên bị cuốn theo lối sống thực dụng, tiêu dùng, chỉ coi trọng sự giàu có vật chất mà xem thường các giá trị đạo đức, văn hóa tinh thần. Điều đó dẫn đến sự sa đọa trong tinh thần và lối sống, những tệ nạn xã hội và nhiều trường hợp đã dẫn tới hành vi phạm tội. Đây là một nguy cơ, hậu quả cần phải ngăn chặn và tìm cách xóa bỏ. Bởi vậy, quan niệm đạo đức của Lép Tônxtôi về cái thiện, tình yêu thương, nghĩa vụ và hạnh phúc chính là một trong những hành trang quan trọng để thế hệ trẻ mang theo khi bước chân vào cuộc sống, giúp cho thế hệ trẻ Việt Nam có cái nhìn biết yêu thương và chia sẻ, vượt qua được những cám dỗ vật chất tầm thường do tác động tiêu cực của nền kinh tế thị trường và những giá trị ngoại lai phản văn hóa trong quá trình mở cửa, hội nhập. Kinh nghiệm của nhiều nước trên thế giới cũng như của Việt Nam chỉ ra rằng chúng ta không thể chấp nhận sự tăng trưởng đơn thuần về kinh tế với cái giá phải trả là sự mai một bản sắc văn hóa dân tộc, sự hủy họai các giá trị đạo đức truyền thống. Chính đạo đức với những giá trị tốt đẹp như lòng yêu nước, tình yêu thương con người, yêu thương đồng loại, cái thiện, hạnh phúc, nghĩa vụ, tinh thần chịu đựng gian khổ có tác dụng củng cố, phát triển mối quan hệ xã hội, tạo ra sức mạnh cho con người Việt Nam vượt qua muôn vàn khó khăn trong lịch sử để tồn tại, phát triển. Cho nên việc bảo vệ các giá trị đạo đức truyền thống là vấn đề cần phải nhìn nhận nghiêm túc và 3 có sự quan tâm đặc biệt cùng với quá trình xây dựng và phát triển kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay. Nhưng để gìn giữ, phát huy những giá trị đạo đức truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam thì cần phải nghiên cứu, hiểu biết sâu rộng lịch sử đạo đức, trong đó có quan niệm đạo đức của Lép Tônxtôi. Bản thân tác giả là người dành nhiều tình cảm, sự quan tâm đặc biệt đối với các tác phẩm văn học, nghệ thuật gắn liền với vấn đề đạo đức, nhất là tác phẩm Đường sống - tác phẩm chính luận đặc sắc của Lép Tônxtôi. Với những lý do nêu trên, tôi chọn đề tài “Quan niệm của Lép Tônxtôi về đạo đức trong tác phẩm Đường sống” để thực hiện luận văn thạc sỹ triết học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Từ trước đến nay ở Việt Nam hầu như chỉ nghiên cứu Lép Tônxtôi với tư cách một nhà văn thông qua các tác phẩm văn học của ông, từ đó chỉ ra những giá trị tư tưởng được thể hiện trong đó. Cho nên việc hiểu Lép Tônxtôi như một nhà triết học, nhà tư tưởng đạo đức là vấn đề còn mới mẻ đối với chúng ta. Trước năm 1954, nhiều tác phẩm của Lép Tônxtôi được dịch và xuất bản ở Việt Nam, tên tuổi của ông đã xuất hiện trên một số bài phê bình, khảo cứu của một số nhà văn như Hải Triều, Nhất Linh, Thạch Lam…Họ đều khẳng định Lép Tônxtôi là chỗ dựa tin cậy về quan điểm nghệ thuật, cách viết tiểu thuyết cũng như nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật. Bao trùm lên hầu hết các bài viết của các nhà văn Việt Nam về Lép Tônxtôi là sự thán phục, là tinh thần hiện đại, muốn gia nhập vào dòng chảy chung của văn hóa nhân loại, là cố gắng tiếp thu tinh hoa của văn học Nga để tìm ra hướng đi mới cho văn học nước nhà trong giai đoạn chuyển mình nửa đầu thế kỷ XX. Việc nghiên cứu Lép Tônxtôi với tư cách một nhà văn thể hiện rõ trong công trình nhiều tập của Hoàng Xuân Nhị: “Lịch sử văn học Nga”. 4 Tiếp đó là bộ giáo trình “Lịch sử văn học Nga thế kỷ XIX”. Qua các bộ giáo trình này, người đọc thấy rõ hơn, cụ thể hơn tư tưởng nghệ thuật của Lép Tônxtôi như yêu thích tư tưởng nhân dân, cố gắng viết lịch sử dân tộc trong hình thức tiểu thuyết. Năm 1960, đúng vào dịp kỷ niệm 50 năm ngày mất của Lép Tônxtôi (1910 – 1960), Tạp chí Nghiên cứu văn học có đăng bài “Đại văn hào Nga L.N. Tônxtôi” của Nguyễn Hải Hà. Tác giả xem cuộc đời Lép Tônxtôi là hành trình khát khao vươn tới sự hoàn thiện đồng thời phân tích những vấn đề cơ bản đặt ra trong tác phẩm của Lép Tônxtôi, khẳng định đóng góp của ông đối với văn học Nga và văn học thế giới. Việc nghiên cứu Lép Tônxtôi được tiến hành trên quy mô ngày càng phong phú cả về bề rộng lẫn chiều sâu. Năm 1986, sau nhiều năm nghiên cứu, giảng dạy, Nguyễn Trường Lịch cho ra mắt công trình “L.N. Tônxtôi”. Chuyên luận phản ánh cái nhìn bao quát về đại văn hào, từ tiểu sử, sự nghiệp sáng tác đến tầm ảnh hưởng thế giới lớn lao của Lép Tônxtôi trong thế kỷ XX. Phần trọng tâm chuyên luận, tác giả đi sâu tìm hiểu chủ nghĩa hiện thực của Lép Tônxtôi. Theo Nguyễn Trường Lịch, đặc trưng cơ bản nhất trong các sáng tác của Lép Tônxtôi chính là tính chất sử thi - tâm lý. Tác giả khẳng định Lép Tônxtôi là nhà văn Nga mô tả được đời sống bên trong nhân vật như một quá trình tâm lý nội tại, tự vận động, đồng thời sự trần thuật của ông đạt tới chiều rộng và tính bao quát sử thi. Điều này mở ra trước văn học khả năng rộng lớn của sự chiếm lĩnh thẩm mĩ đối với hiện thực. Từ đầu thế kỷ XXI, bên cạnh những chuyên gia văn học Nga đang phát huy ảnh hưởng rất tích cực như PGS.Phạm Vĩnh Cư, Đào Tuấn Ảnh, Phạm Gia Lâm,.. ở Việt Nam xuất hiện một thế hệ nghiên cứu mới. Đó chủ yếu là giảng viên các trường đại học được đào tạo ở Nga và ở Việt Nam. Họ đã có những giáo trình, chuyên luận về văn học Nga và về Lép Tônxtôi. Có 5 thể kể đến những giáo trình, chuyên luận của Hà Thị Hòa, Đỗ Hải Phong, Phạm Thị Phương, Trần Thị Quỳnh Nga,v.v. Các công trình của họ nghiên cứu Lép Tônxtôi như là cá tính tư tưởng, cá tính sáng tạo trong quan hệ với chủ nghĩa hiện thực, với cơ đốc giáo đặc trưng của Nga và với dòng chảy của văn hóa Nga, văn hóa nhân loại. Có thể nói, trong hành trình gia nhập vào quỹ đạo văn học thế giới, văn học Việt Nam mang theo bên mình một hành trang quý giá - những tác phẩm của đại văn hào Nga - Lép Tônxtôi. Sáng tác của ông đã có nhiều đóng góp cho sự hình thành và phát triển nền văn học hiện đại Việt Nam qua mọi chặng đường. Nhưng, những đóng góp của Lép Tônxtôi cho nhân loại không chỉ dừng lại ở lĩnh vực văn học, sẽ thật thiếu sót khi chúng ta lãng quên những cống hiến của ông về mặt triết học với những quan niệm đạo đức sâu sắc và đầy tính nhân văn. Việc nghiên cứu Lép Tônxtôi với tư cách nhà văn đã được nhiều tác giả nghiên cứu kỹ lưỡng, nhưng việc nghiên cứu Lép Tônxtôi như một nhà triết học, nhà tư tưởng đạo đức vẫn là vấn đề còn mới mẻ đối với chúng ta. Mới đây, nhà xuất bản Tri thức đã xuất bản cuốn Đường sống do PGS. Phạm Vĩnh Cư và một số học giả tuyển chọn, dịch và giới thiệu. Tác phẩm dầy gần 1.300 trang với 90 bài viết chính luận và nhiều thư từ do chính Lép Tônxtôi viết gửi cho người thân, bạn bè và độc giả. Qua nghiên cứu, tác giả nhận thấy Đường sống chứa đựng nhiều tư tưởng triết học, giáo dục, đạo đức, chính trị rất quan trọng và có giá trị của Lép Tônxtôi. Vì tác phẩm này mới xuất hiện ở Việt Nam nên những nghiên cứu về tác phẩm này chưa nhiều. Đến nay chúng ta có thể chỉ ra những tài liệu tiêu biểu như bài viết của TS.Phạm Văn Chung trên Tạp chí Khoa học Xã hội Việt Nam: “Tư tưởng của Lép Tônxtôi về lẽ sống”, tháng 4 năm 2012; Bài “Lẽ sống” của TS.Phạm Văn Chung trong tập bài giảng Đạo đức học, Nhà 6 xuất bản Chính trị Quốc gia, tháng 9 năm 2012 và đặc biệt là bài “Giới thiệu tác phẩm Đường sống” nhân dịp ra mắt cuốn sách này ở Việt Nam của PGS Phạm Vĩnh Cư. Những bài viết của TS.Phạm Văn Chung đề cập đến một khía cạnh tư tưởng đạo đức của Lép Tônxtôi là lẽ sống, tác giả bàn rất kỹ về vấn đề này khi đưa ra những đặc trưng và những yếu tố cơ bản của lẽ sống. Thứ nhất, tác giả nói về lẽ sống chung, về mối liên hệ giữa thế giới quan và ý nghĩa cuộc sống. Thứ hai, tác giả bàn về mục đích cuộc sống trong mối liên hệ mật thiết giữa thế giới quan và lẽ sống. Thứ ba, tác giả phân tích nghĩa vụ trong mối liên hệ mật thiết với hạnh phúc và ý nghĩa cuộc sống. Thứ tư, tác giả làm rõ quan niệm về hạnh phúc vốn gắn liền với ý nghĩa cuộc sống. Thứ năm, tác giả làm sáng tỏ mối liên hệ giữa nghĩa vụ, hạnh phúc, ý nghĩa cuộc sống và thế giới quan. Tác giả cũng nhấn mạnh rằng trong chiều sâu tư tưởng của Lép Tônxtôi, lẽ sống chân chính của con người là sự sáng tạo không ngừng ra thế giới của tình yêu, hòa bình vĩnh viễn giữa con người với con người. Chính điều này làm cho Lép Tônxtôi trở nên vĩ đại và sống mãi với thời gian. Tư tưởng của Lép Tônxtôi về lẽ sống chân chính rất có ý nghĩa đối với hiện nay khi vấn đề đặt ra không chỉ là xây dựng lẽ sống chân chính, cao đẹp của mỗi cá nhân, mà đặc biệt còn là cho cả một dân tộc, cộng đồng, thậm chí của loài người trong xu thế toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế ngày càng rộng lớn và sâu sắc. Mặc dù bài viết của TS.Phạm Văn Chung có sự xem xét vấn đề lẽ sống như là một sự kết hợp của nhiều yếu tố đạo đức khác trong tư tưởng đạo đức của Lép Tônxtôi, nhưng đây vẫn chỉ là sự đề cập đến một khía cạnh riêng mà chưa đi sâu vào nghiên cứu toàn bộ nội dung quan niệm đạo đức của Lép Tônxtôi. Trong bài “Giới thiệu tác phẩm Đường sống”, PGS.Phạm Vĩnh Cư đã bàn đến nhiều nội dung của tác phẩm Đường sống, những tư tưởng của Lép 7 Tônxtôi thuộc nhiều lĩnh vực như chính trị, khoa học, văn hóa, giáo dục, triết học, đạo đức. Tác giả đã chỉ ra sự thiếu sót khi chỉ biết đến sự vĩ đại của Lép Tônxtôi với tư cách một đại văn hào Nga và thế giới, khi đề cao đến mức tuyệt đối hóa sáng tác văn học của ông, biến nó gần như thành một thứ khuôn vàng thước ngọc cho người cầm bút trong hiện tại và tương lai nhưng lại hạ thấp cũng hết mức Tônxtôi - nhà tư tưởng, xem cái phần ấy trong di sản của ông là vĩnh viễn thuộc về quá khứ và không cần thiết cho công cuộc xây dựng xã hội mới, con người mới. Tác giả khẳng định sự vĩ đại của Lép Tônxtôi còn ở chỗ ông là một nhà tư tưởng, một triết gia theo đúng nghĩa của nó. Trong bài viết của mình, PGS.Phạm Vĩnh Cư còn quan tâm hơn đến tư tưởng đạo đức của Lép Tônxtôi, trong đó ông tập trung vào tư tưởng của Lép Tônxtôi về ý nghĩa cuộc sống và vạch ra nội dung, ý nghĩa lớn lao của tư tưởng Lép Tônxtôi. Tuy vậy, ông cũng chưa đề cập đến toàn bộ quan niệm của Lép Tônxtôi về đạo đức. Như vậy, những bài nghiên cứu trên đây chủ yếu đề cập đến một số khía cạnh tư tưởng đạo đức của Lép Tônxtôi, cụ thể là về lẽ sống, ý nghĩa cuộc sống hoặc chủ yếu giới thiệu chung về tác phẩm Đường sống, chưa có sự nghiên cứu sâu sắc, hệ thống nội dung quan niệm của Lép Tônxtôi về đạo đức trong tác phẩm này. Với lượng bài nghiên cứu còn ít như vậy, chúng tôi nhận thấy đây là điều thuận lợi trong nghiên cứu đề tài, nhưng cũng đồng thời là khó khăn lớn vì thiếu các tiền đề, yếu tố để kế thừa. Với tình hình nghiên cứu như vậy, theo chúng tôi cần có một cái nhìn hệ thống hơn, toàn diện hơn về quan niệm đạo đức của Lép Tônxtôi, đồng thời từ đó áp dụng vào nhận thức và thực tiễn xã hội nước ta hiện nay. 8 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là quan niệm của Lép Tônxtôi về đạo đức trong tác phẩm Đường sống. Đây là tác phẩm tập hợp có lựa chọn các bài nghị luận, văn thư đặc sắc của Lép Tônxtôi do Nhà xuất bản Tri thức ấn hành. Về phạm vi nghiên cứu, tác giả tập trung vào nội dung cơ bản của quan niệm Lép Tônxtôi về đạo đức, cụ thể là các quan niệm về cái thiện, hạnh phúc, tình yêu thương và nghĩa vụ. Tuy nhiên, để hiểu được quan niệm đạo đức của Lép Tônxtôi trong tác phẩm Đường sống, tác giả còn phải nghiên cứu, tìm hiểu bối cảnh nước Nga thế kỷ XIX, cơ sở tư tưởng của quan niệm đạo đức của Lép Tônxtôi và những vấn đề lý luận chung về đạo đức. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu là làm rõ nội dung cơ bản của quan niệm Lép Tônxtôi về đạo đức trong tác phẩm Đường sống, từ đó chỉ ra những giá trị, hạn chế và ý nghĩa hiện thời của nó. Để đạt mục đích trên, những nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài là 1) Tìm hiểu những nét cơ bản về cuộc đời, sự nghiệp văn chương của Lép Tônxtôi, những nội dung cơ bản của tác phẩm Đường sống và bối cảnh xã hội nước Nga thế kỷ XIX. 2) Xem xét, vạch ra nội dung cơ bản quan niệm của Lép Tônxtôi về đạo đức trong tác phẩm Đường sống. 3) Bước đầu đánh giá những giá trị, hạn chế và ý nghĩa hiện thời của những quan niệm về đạo đức của Lép Tônxtôi. Trong các nhiệm vụ này, nhiệm vụ thứ hai là nhiệm vụ trọng tâm của nghiên cứu. 5. Phương pháp nghiên cứu Tác giả chủ yếu sử dụng các phương pháp nghiên cứu cơ bản là phương pháp kết hợp lịch sử và logic, nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và 9 thực tiễn, bước đầu sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành (triết học, đạo đức, văn chương…) và các phương pháp khác như phân tích, so sánh, tổng hợp. 6. Ý nghĩa và đóng góp của luận văn Tác giả mong muốn kết quả luận văn của mình sẽ đóng góp thêm vào hiểu biết về Lép Tônxtôi với tư cách một nhà tư tưởng đạo đức học từ góc nhìn triết học đạo đức. 7. Kết cấu của luận văn Luận văn gồm phần mở đầu, ba chương, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo. 10 CHƯƠNG 1 BỐI CẢNH XÃ HỘI NƯỚC NGA THẾ KỶ XIX VÀ LÉP TÔNXTÔI VỚI TÁC PHẨM ĐƯỜNG SỐNG Theo một nghĩa nào đó, mỗi nhà văn lớn đều là nhà tư tưởng. Tư tưởng của nhà văn bắt nguồn từ thực tiễn, gắn liền với thực tiễn và phản ánh một cách sinh động, rõ nét những sự kiện diễn ra trong cuộc sống. Lép Tônxtôi là một nhà văn, nhà tư tưởng và là hiện thân của sự trung thực, dũng cảm, bao dung. Những quan niệm đạo đức của Lép Tônxtôi không tách rời thời đại mà ông sống - thời đại từ sau năm 1861 đến trước năm 1905 - thời đại đầy sóng gió với cuộc cách mạng đầu tiên ở Nga. Từ hiện thực xã hội phức tạp, thậm chí bị đảo lộn của nước Nga, Lép Tônxtôi đã “thai nghén” những quan niệm đạo đức về một tương lai tốt đẹp, nơi mà ở đó con người sống với nhau bằng lòng yêu thương và tâm hồn lương thiện.* 1.1. Bối cảnh xã hội nước Nga thế kỷ XIX Thế kỷ XIX là một thế kỷ đầy biến động với cuộc đấu tranh lâu dài, gay gắt của nhân dân Nga chống lại chế độ nông nô chuyên chế tàn bạo và phản động. Quan hệ sản xuất chủ yếu của xã hội Nga trong thế kỷ này là quan hệ nông nô chuyên chế, nó kìm hãm sức sản xuất phát triển, giam hãm nông dân trong cảnh sống cơ cực và tước mất những quyền cơ bản nhất của con người, kể cả quyền tự do thân thể. ————————— * Phần tư liệu lịch sử của chương này tác giả chủ yếu kế thừa các nhà nghiên cứu trong các cuốn sách là Lịch sử văn học Nga thế kỷ XIX (1962) do Hoàng Xuân Nhị chủ biên, Nhà xuất bản Giáo dục ấn hành và Lịch sử văn học Nga thế kỷ XIX (1998) của Nguyễn Hải Hà (chủ biên) do Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội ấn hành. 11 Mâu thuẫn cơ bản của xã hội Nga lúc này là mâu thuẫn giữa quần chúng nông nô và giai cấp quý tộc địa chủ. Chế độ nông nô chuyên chế bị lay chuyển dữ dội lâm vào tình trạng khủng hoảng sâu sắc. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản ở Nga ngày càng đẩy nhanh quá trình khủng hoảng và suy vong của chế độ nông nô chuyên chế. Giai cấp vô sản Nga ra đời từ giữa thế kỷ XIX ngày càng lớn mạnh và tới cuối thế kỷ đã trở thành một lực lượng chính trị độc lập, trở thành người lãnh đạo cuộc đấu tranh giải phóng của nhân dân Nga trong giai đoạn mới, giai đoạn cách mạng vô sản. Lịch sử xã hội Nga thế kỷ XIX chia làm ba giai đoạn lớn gắn liền với ba giai đoạn của phong trào đấu tranh giải phóng của nhân dân Nga. Giai đoạn đầu của phong trào đấu tranh giải phóng. Cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX ở châu Âu là thời kỳ chế độ phong kiến tan rã trước sức tấn công của cách mạng tư sản. Nhưng lúc này nước Nga vẫn còn là một nước nông nghiệp lạc hậu, chủ nghĩa tư bản chỉ mới phát triển. Vua Alếchxan tiến hành một số cải cách về giáo dục, văn hóa nhưng tất cả những cải cách này đều không động chạm gì đến cơ sở của chế độ nông nô chuyên chế. Cuộc chiến tranh ái quốc năm 1812 đã thức tỉnh ý thức dân tộc và tinh thần cách mạng trong nhân dân Nga. Chính những người dân Nga đã đánh tan hơn 60 vạn quân xâm lược của Napôlêông, góp phần giải phóng châu Âu nhưng rốt cuộc vẫn còn nằm trong cảnh nô lệ. Bất bình trước cảnh nô lệ ấy, làn sóng đấu tranh của nông nô dâng cao. Alếchxan I sợ hãi vội vứt bỏ chiếc mặt nạ tự do chủ nghĩa, hiện nguyên hình là một tên chuyên chế. Y cấu kết với Áo và Phổ lập ra “Liên minh thần thánh” để chống lại cách mạng tư sản Pháp. Nicôlai I lên ngôi thay Alếchxan vừa chết. Nicôlai I mở đầu triều đại của mình bằng hành động khủng bố tàn nhẫn những người tham gia cuộc khởi nghĩa tháng Chạp. Puskin đã gọi đúng tên của thời kỳ thống trị tàn bạo của Nicôlai I là “thế kỷ tàn bạo”. Đây là một trong những thời kỳ đen tối 12 nhất của lịch sử nước Nga. Nicôlai I ra sức củng cố nhà nước chuyên chế và thằng tay đàn áp các vụ biến động của nông dân. Để chống lại ách áp bức của Nicôlai I, làn sóng đấu tranh của quần chúng nông nô ngày càng dâng cao. Những cuộc nổi loạn lan hầu khắp nước Nga trong những năm 40. Cuộc chiến tranh Cơrimê giữa Nga và Thổ liên minh với Anh, Pháp kéo dài gần 1 năm (1855-1856). Mặc dù binh lính Nga chiến đấu rất anh dũng, cuối cùng nước Nga vẫn bị thất bại. Cùng với cái chết của Nicôlai I vào năm 1855, chiến tranh Cơrimê đã chấm dứt một giai đoạn đen tối trong lịch sử nước Nga. Giai đoạn thứ hai của phong trào đấu tranh giải phóng. Thời kỳ từ 1862 đến 1904 chính là một thời kỳ chuyển biến dữ dội ở Nga: chế độ cũ đang vĩnh viễn sụp đổ trước mắt mọi người và chế độ mới đang được sắp đặt, còn những lực lượng xã hội đang tiến hành việc chuyển biến đó thì mãi đến năm 1905 mới xuất hiện lần đầu tiên trên quy mô rộng lớn. Mâu thuẫn cơ bản của giai đoạn này vẫn là mâu thuẫn giữa quần chúng nhân dân chủ yếu là nông dân với giai cấp quý tộc đang câu kết với giai cấp tư bản và vẫn cố bám lấy những tàn tích phong kiến. Nội dung cơ bản của giai đoạn này là xu thế cách mạng tư sản nông dân mà động lực chủ yếu là nông dân. Cuộc đấu tranh quyết liệt của quần chúng cùng với quá trình phát triển ngày càng mạnh của chủ nghĩa tư bản đã đẩy nhà nước nông nô chuyên chế lâm vào chỗ bế tắc, buộc nó phải tiến hành cuộc cải cách năm 1861. Để tránh khỏi nguy cơ tan rã và bị lật đổ, Alếchxan II phải ra bản tuyên ngôn ngày 19 tháng 2 năm 1861 tuyên bố hủy bỏ chế độ nông nô chuyên chế. Cuộc cải cách này có tính chất nửa vời, tạo điều kiện cho chủ nghĩa tư bản phát triển trong mối liên hệ thỏa hiệp với nhà nước nông nô chuyên chế. Nước Nga đứng trước một tình thế cách mạng trực tiếp. Vì thiếu một tổ chức cách mạng có khả năng tổ chức và lãnh đạo quần chúng đấu tranh nên cách mạng không 13 nổ ra. Chính quyền chuyên chế ra sức đàn áp phong trào đấu tranh của quần chúng. Hàng loạt người cách mạng và tiến bộ như Sécnưsépxki và Piraxép bị bắt. Không khí khủng bố bao trùm trắp thủ đô. Những năm 70 đánh dấu một cao trào cách mạng mới của nông dân và giới trí thức. Dưới ảnh hưởng của tư tưởng dân túy, giới trí thức có phong trào “đi vào nhân dân” đặc biệt sôi nổi vào những năm 1874 - 1875. Quá trình phân hóa giai cấp mãnh liệt đang diễn ra ở nông thôn Nga dưới ảnh hưởng của chủ nghĩa tư bản đã làm tan vỡ những ảo tưởng dân túy. Phong trào “đi vào nhân dân” bị chính quyền đàn áp nên xẹp đi rất nhanh. Năm 1876 tổ chức “Ruộng đất và tự do” ra đời. Từ đầu những năm 80, chủ nghĩa tư bản phát triển cực kỳ nhanh chóng. Phong trào đấu tranh của công nhân bắt đầu phát triển mạnh. Nhiều tổ chức công nhân xuất hiện như “Liên minh công nhân miền Nam nước Nga” (1875) và “Liên minh công nhân miền Bắc nước Nga” (1878) đồng thời có nhiều cuộc đình công lớn. Nạn mất mùa liên tiếp trong mấy năm liền khiến cho đời sống nông dân càng thêm khổ cực. Giới trí thức bị đàn áp, khủng bố. Nước Nga lại một lần nữa đứng trước tình thế cách mạng. Nhưng lúc đó lực lượng giai cấp công nhân còn chưa phát triển, những người dân túy không triệt để cách mạng, quần chúng nhân dân còn bị tù hãm trong những quan hệ phong kiến gia trưởng cho nên tình thế đó không chuyển thành cách mạng. 1- 3 - 1881, Nga hoàng Alếchxan II bị ám sát. Alếchxan III ra tuyên bố duy trì chế độ nông nô chuyên chế. Hàng loạt biện pháp được ban hành để bóp nghẹt báo chí tiến bộ và hạn chế giáo dục nhất là cấp đại học. Những năm 80 là những năm thoái trào của cách mạng. Có người gọi đó là “hoàng hôn”, là “những năm xám xịt trong đời sống nước Nga”. Giai đoạn thứ ba của cuộc đấu tranh giải phóng. Lúc này nền kinh tế tư bản chủ nghĩa đã phát triển khá mạnh. Giai cấp tư sản bạc nhược bất lực, 14 nặng về thỏa hiệp với nhà nước nông nô chuyên chế. Giai cấp vô sản đã lớn mạnh rất nhanh, bắt đầu đấu tranh trên quy mô rộng lớn và có tổ chức, có ý thức hơn so với những năm trước. Mâu thuẫn cơ bản giữa nông dân và giai cấp quý tộc địa chủ vẫn chưa bị xóa bỏ. Thêm vào đó, chủ nghĩa tư bản đã thâm nhập sâu vào nông thôn Nga, gây nên sự phân hóa sâu sắc trong nông dân. Phần lớn nông dân trở thành bần nông với số ruộng ít ỏi hoặc không có ruộng đất. Chủ nghĩa Mác được truyền bá vào Nga từ những năm trước, lúc này đã có ảnh hưởng khá rộng rãi. Nhiều tổ chức chính trị của giai cấp vô sản xuất hiện. Năm 1893, Lênin đến Pêtécbua. Năm 1895, Lênin đoàn kết nhóm mácxít ở thủ đô lại và lập ra “Liên minh đấu tranh giải phóng giai cấp công nhân”. Chủ nghĩa dân túy những năm 90 không còn phản ánh niềm tin vào sức mạnh của đông đảo nông dân nữa, nó trở thành hệ tư tưởng của giai cấp tư sản. Một mặt những người mác xít chân chính tạm thời liên minh với những người mác xít hợp pháp, lợi dụng những tờ báo do họ biên tập để truyền bá chủ nghĩa Mác, mặt khác phải tiến hành một cuộc đấu tranh kiên quyết chống lại họ. Quyền lãnh đạo cách mạng trong giai đoạn này đã chuyển sang tay giai cấp vô sản cách mạng do những người mácxít đứng đầu với lãnh tụ xuất sắc của họ là V.I.Lênin. Công lao lịch sử của Lênin trong giai đoạn này là đã đập tan trào lưu tư tưởng dân túy bảo thủ, tư tưởng của bọn mác xít hợp pháp phản động, chủ nghĩa kinh tế và chủ nghĩa cơ hội hữu khuynh, bảo vệ nội dung cách mạng và tính chiến đấu của chủ nghĩa Mác, giáo dục và tổ chức giai cấp vô sản đấu tranh, chuẩn bị mọi mặt việc thành lập Đảng mácxít chân chính kiểu mới vào đầu thế kỷ sau. Bối cảnh xã hội ấy đã tác động mạnh mẽ đến những quan niệm của Lép Tônxtôi nói chung và quan niệm đạo đức của ông nói riêng. Lép Tônxtôi 15 đã sống cùng với giai cấp vô sản, nhân dân lao động bị áp bức ở Nga trong cuộc đấu tranh sục sôi, quyết liệt chống lại bọn địa chủ, phong kiến, tư bản và những tên tay sai, những tên bồi bút của chúng, vì một xã hội tốt đẹp, đầy tình yêu thương. Những trang sách của Lép Tônxtôi thấm đẫm những trăn trở băn khoăn về số phận con người trước thay đổi của thời cuộc, mong muốn con người sống tốt đẹp, đầy vị tha và mỗi người đều tìm thấy hạnh phúc cho mình ở ngay cuộc sống thực tại. Lênin cũng cho rằng: “Lép Tônxtôi đã thể hiện được một cách nổi bật lạ lùng trong các tác phẩm của ông - vừa với tư cách nghệ sĩ, vừa với tư cách nhà tư tưởng và người thuyết giáo - những đặc điểm lịch sử của toàn bộ cuộc cách mạng đầu tiên ở Nga”, đó là “một cuộc cách mạng tư sản nông dân vào thời kỳ chủ nghĩa tư bản đã phát triển rất cao trên toàn thế giới và tương đối cao ở Nga” [47, tr.21]. Bởi vì nhiệm vụ trực tiếp của nó là lật đổ chế độ chuyên chế Nga Hoàng và thủ tiêu chế độ chiếm hữu ruộng đất của địa chủ chứ không phải lật đổ sự thống trị của giai cấp tư sản. Nói về những điểm mạnh và điểm yếu của phong trào quần chúng nông dân thể hiện trong các tác phẩm của Lép Tônxtôi, Lênin đã viết: “Sự phản kháng mạnh mẽ, hăng say lắm lúc gay gắt đến tàn nhẫn của ông chống lại nhà nước và giáo hội mang tính chất quan phương - cảnh sát, thể hiện những tâm trạng của phái dân chủ nông dân thô sơ là phái mà trong đó chế độ nông nô, sự chuyên quyền và cướp bóc của bọn quan lại, sự giả nhân nghĩa của giáo hội, sự dối trá và lừa bịp trong bao thế kỷ đã chồng chất uất hận và căm thù lên thành núi. Việc ông kiên quyết bác bỏ chế độ tư hữu về ruộng đất thể hiện tâm lý của quần chúng nông dân trong một thời kỳ lịch sử mà chế độ chiếm hữu ruộng đất cũ thời trung cổ, và cả chế độ chiếm hữu ruộng đất của địa chủ lẫn chế độ chiếm hữu “ruộng đất được chia” của nhà nước, đã dứt khoát trở thành một trở ngại không thể nào chịu được đối với sự 16 phát triển hơn nữa của nước nhà, trong một thời kỳ mà chế độ chiếm ruộng đất cũ ấy nhất định phải bị tiêu diệt một cách nhanh chóng và thẳng tay nhất” [47, tr.22]. Nói rõ hơn về giá trị phản ánh lịch sử xã hội nước Nga trong các tác phẩm của Lép Tônxtôi, Lênin chỉ ra rằng “Tônxtôi am hiểu tuyệt vời về nước Nga nông thôn, về đời sống của địa chủ và của nông dân. Tóm lại, “cái biển cả nhân dân chuyển động đến tận đáy, cùng với tất cả những sự yếu đuối và tất cả những mặt mạnh của nó, đã được phản ánh trong học thuyết Tônxtôi” [46, tr 45]; “Lép Tônxtôi tố cáo không ngừng chủ nghĩa tư bản với một tình cảm yêu mến sâu sắc dành cho nhân dân lao động Nga, quý trọng những giá trị đạo đức - tinh thần của họ và một sự phẫn nộ kịch liệt nhất, phản ánh tất cả nỗi ghê sợ của người nông dân gia trưởng khi người này thấy một kẻ thù mới, kẻ thù này đang phá hủy tất cả những “nền móng” của nếp sống nông thôn, đem lại cảnh tàn phá chưa từng thấy, cảnh cùng khổ chết đói, dã man, tệ mãi dâm, bệnh kim la, - tất cả những tai họa của “thời kỳ tích lũy ban đầu” bị làm cho trầm trọng hơn gấp trăm lần bởi những biện pháp cướp bóc tối tân nhất được đưa vào ngước Nga” (47, tr.22 - 24). Những điều kiện tồn tại ở nước Nga trở nên hết sức phức tạp và trái ngược nhau, nước Nga cũ “đã bị đảo lộn, chỉ mới đang được sắp xếp”, nhưng chưa biết sẽ được sắp xếp thế nào. Một cuộc khủng hoảng đang lan tràn nước Nga trước cách mạng [46, tr.45]. 1.2. Con người, sự nghiệp văn chương Lép Tônxtôi và cơ sở tư tưởng của quan niệm của ông về đạo đức 1.2.1.Con người Lép Tônxtôi Lép Tônxtôi sinh ngày 9 - 9 -1828 tại trại ấp Iaxnaia Pôliana trong một gia đình quý tộc lâu đời. Năm lên hai Lép Tônxtôi mồ côi mẹ, lên chín tuổi mồ côi bố. Việc trông nom anh em Lép Tônxtôi do T.A.Écgônxcaia, một 17 người bà con trong họ hàng Tônxtôi - một phụ nữ với tính tình hiền từ, giàu tình cảm, một nhà giáo dục tuyệt diệu. Chính bà đã dạy cho Lép Tônxtôi lòng yêu thương và khoan dung với mọi người. Trong hoàn cảnh Lép Tônxtôi lớn lên và được giáo dục, có một yếu tố đặc biệt đã ảnh hưởng mãnh liệt vào sự hình thành ý thức và tính tình của ông sau này, đó là sự tiếp xúc mật thiết của Lép Tônxtôi với thiên nhiên và với nhân dân Nga giản dị. Điều kiện sinh sống ở trại ấp đã làm cho Lép Tônxtôi quen thuộc mật thiết với nông dân. Năm 1844, Lép Tônxtôi thi đậu vào trường Đại học Ca-dan và học ở Khoa ngôn ngữ Đông phương. Chẳng bao lâu, Tônxtôi không thích học ở khoa này nữa và chuyển sang Khoa luật học. Tônxtôi quen thuộc đối với các cuộc khiêu vũ, các phòng đàm luận của quý tộc ở Ca-dan, sống một cuộc sống tản mạn, khi thì tiệc tùng, khi thì khiêu vũ, uống rượu say sưa với bạn bè. Lý tưởng của Lép Tônxtôi trong thời ấy là muốn trở thành một công tử hào hoa trong xã hội thượng lưu. Nhưng cuộc sống thượng lưu, phóng khoáng, tản mạn chỉ hấp dẫn chàng trong một thời gian ngắn. Có một sự lo âu căng thẳng, kiên trì đang làm việc trong trí óc của Tônxtôi. Từ tuổi thơ ấu, Tônxtôi đã đọc nhiều sách, e lệ dấu tâm trạng mình với những người sống xung quanh. Giờ đây, bước vào tuổi thanh niên, chàng đắm đuối với tư tưởng của Rútxô. Theo lời tự thuật của chàng thì trong khoảng trước sau năm 1845, chàng đã đọc tất cả hai mươi quyến sách của Rútxô và chàng đeo ở cổ một chân dung nhỏ của ông, thay thế cho thánh giá hình chữ thập mà mình phải mang theo [4, tr.10]. Tuổi còn trẻ dường ấy mà đã mến chuộng Rútxô, điều này chứng tỏ rằng cuộc sống tinh thần của Tônxtôi đã chớm nở sớm như thế nào. Do sự lao động phê phán của trí tuệ mình mà Lép Tônxtôi chán chường với lý tưởng muốn trở thành một công tử hào hoa. Không thỏa mãn với cuộc sống thượng lưu và với việc học hành từ trường đại học, Tônxtôi trở về sống ở trại ấp của mình. 18