Tài liệu Quan niệm của arixtot về nhà nước trong tác phẩm “chính trị luận”

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------- TRỊNH QUANG DŨNG QUAN NIỆM CỦA ARISTOTLE VỀ NHÀ NƯỚC TRONG TÁC PHẨM "CHÍNH TRỊ LUẬN" Chuyên ngành: Triết học Mã số: 60.22.03.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Quang Hưng Hà Nội - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Nguyễn Quang Hưng. Các tư liệu nêu ra trong luận văn là trung thực, đảm bảo tính khách quan khoa học và có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng. Tác giả Trịnh Quang Dũng LỜI CẢM ƠN Với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS Nguyễn Quang Hưng - người thầy kính mến đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo cho tôi rất nhiều vấn đề khoa học trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong khoa Triết học, trường Đại học khoa học xã hội và nhân văn, Đại học quốc gia Hà Nội đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi có thể hoàn thành bản luận văn. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn tới cán bộ và bạn bè công tác tại Trung tâm thư viện trường Đại học khoa học xã hội và nhân văn, Trung tâm thư viện Quốc gia đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình khảo cứu tư liệu và triển khai luận văn. Hà Nội, ngày 15 tháng 10 năm 2014 Học viên Trịnh Quang Dũng MỤC LỤC MỞ ĐẦU .........................................................................................................1 NỘI DUNG......................................................................................................6 Chương 1: NHỮNG ĐIỀU KIỆN, TIỀN ĐỀ CHO SỰ RA ĐỜI QUAN NIỆM VỀ NHÀ NƯỚC CỦA ARISTOTLE TRONG TÁC PHẨM “CHÍNH TRỊ LUẬN” ....................................................................................6 1.1 Điều kiện ra đời quan niệm về nhà nước trong tác phẩm ..........................6 1.1.1 Điều kiện lịch sử kinh tế - xã hội ............................................................6 1.1.2 Những tiền đề chính trị - xã hội .......................................................... 12 1.1.3 Điều kiện văn hóa – xã hội .................................................................. 20 1.1.4 Tiền đề lý luận, tư tưởng triết học ...................................................... 26 1.2 Khái quát chung về tác phẩm và quan niệm của Aristotle về nhà nước . 37 1.2.1 Thân thế và sự nghiệp của Aristotle..................................................... 37 1.2.2 Sự ra đời và những nội dung cơ bản của tác phẩm .............................. 40 1.2.3 Quan niệm về nhà nước trong tác phẩm và hướng tiếp cận ...................... 44 Chương 2: MỘT SỐ QUAN NIỆM VỀ NHÀ NƯỚC TRONG TÁC PHẨM ........................................................................................................... 45 2.1 Những quan niệm chung về nhà nước .................................................... 45 2.2 Các hình thức nhà nước........................................................................... 54 2.2.1 Quan niệm của Aristotle về hình thức nhà nước.................................. 54 2.2.2 Bản chất của các loại hình nhà nước .................................................... 56 2.2.3 Các dạng khác nhau của các loại hình nhà nước ................................. 60 2.3. Mô hình nhà nước lý tưởng .................................................................... 73 2.3.1 Nhà nước lý tưởng................................................................................ 73 2.3.2 Đặc điểm cơ cấu bộ máy nhà nước lý tưởng ....................................... 81 2.3.2.1 Cơ quan nghị quyết ........................................................................... 82 2.3.2.2 Cơ quan chính quyền (tức là cơ quan hành pháp) ............................ 85 2.3.2.3 Cơ quan tư pháp ................................................................................ 87 Chương 3: QUAN NIỆM CỦA ARISTOTLE VỀ CÁC BIỆN PHÁP DUY TRÌ CHẾ ĐỘ NHÀ NƯỚC LÝ TƯỞNG VÀ MỘT SỐ NHẬN ĐỊNH....... 88 3.1 Các biện pháp bảo vệ chế độ nhà nước lý tưởng .................................... 88 3.1.1 Nguyên nhân dẫn đến sự thay đổi chế độ ............................................ 88 3.1.2 Biện pháp bảo vệ và duy trì chế độ nhà nước lý tưởng ....................... 93 3.1.3 Những điều kiện xây dựng nhà nước lý tưởng .................................... 97 3.2.1 Những giá trị trong tác phẩm ............................................................. 100 3.2.1.1 Những giá trị thể hiện ở phương pháp tiếp cận của tác phẩm ........ 100 3.2.1.2 Những giá trị thể hiện trong những nội dung lý luận về nhà nước . 103 3.2.1.3 Bước đầu đánh giá sự ảnh hưởng của Aristotle đối với lý luận và thực tiễn chính trị Tây Âu ................................................................................... 109 3.2.2 Những hạn chế trong tác phẩm ......................................................... 116 KẾT LUẬN ................................................................................................ 122 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................. 124 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Triết học đã và đang giữ một vị trí đặc biệt quan trọng trong lịch sử nhân loại. Nó đem lại thế giới quan và phương pháp luận trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn của con người. Nó không chỉ đáp ứng nhu cầu tinh thần đạo đức của con người với tư cách cá nhân thành viên của xã hội mà nó giúp cho con người suy ngẫm mặc tưởng về thực chất của xã hội của chế độ mà con người sinh sống và những phẩm chất cần thiết để cho con người đạt đến đạo đức của xã hội đó. Triết học ra đời nhằm đáp ứng những nhu cầu đó con người và đặt ra vấn đề giải quyết các lĩnh vực của đời sống thực tiễn, chính vì lẽ đó các nhà thánh nhân khai sáng ra triết học đã không ngừng tìm kiếm con đường để dẫn đến “đạo” và thực hành “đạo”. Dù Phương Đông hay Phương Tây thì các nhà triết học vẫn đem hết tâm huyết của bản thân để đặt nền móng hướng con người đến giá trị đó. Trong nhiều lĩnh vực triết học thì vấn đề chính trị - xã hội được xem là vấn đề quan trọng hàng đầu, đó là những quan điểm, phương pháp để hướng con người đạt đến xã hội lý tưởng, nhà nước lý tưởng, nó đòi hỏi các nhà triết gia phải có tầm hiểu biết và sự ảnh hưởng của bản thân để sáng tạo, tìm tòi, và vận dụng các học thuyết chính trị đó vào trong cộng đồng chính trị cụ thể. Trong triết học Phương Tây, nếu Socrate được xem là người đặt nền móng cho việc chuyển nền triết học tự nhiên sang nền triết học nhân bản, triết học về con người, thì Aristotle lại được xem là ông tổ của chính trị học Phương Tây, đặt ra nền móng cho việc nghiên cứu lý luận chính trị phương Tây. 1 Là một nhà bác học, Aristotle đã để lại cho hậu thế một kho tàng tư tưởng về nhiều phương diện như triết học, khoa học, toán học, thiên văn học và chính trị học. “Chính trị luận” là một trong những tác phẩm kinh điển của Arixtot về triết lý và ý thức chính trị của phương Tây và trên nền tảng này những lý thuyết khác đã được xây dựng và phát triển. Mãi cho tới hôm nay tác phẩm “Chính trị luận” vẫn còn là một trong những tác phẩm mà những học giả, người học phải đọc và nghiên cứu trong các khoa học triết học, chính trị nó được giới học giả thế giới công nhận là một trong những quyển sách vĩ đại của nhân loại. Hơn nữa, trong công cuộc xây dựng Nhà nước pháp quyền định hướng xã hội chủ nghĩa đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản Việt Nam, Đảng và Nhà nước đã khuyến khích giới học giả tìm tòi nghiên cứu lý luận đặc biệt là lý luận về việc xây dựng Nhà nước và pháp luật trên thế giới. Từ sau khi chúng ta tiến hành đổi mới, Đảng đã tạo điều kiện và yêu cầu công tác tư tưởng đặt vấn đề nghiên cứu các tác phẩm kinh điển trên thế giới, khái quát lý luận và hình thành những quan điểm để hoàn thiện công tác xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. Tác phẩm “Chính trị luận” của Aristotle đã được dịch giả Nông Duy Trường dịch ra và được Nhà xuất bản Thế giới xuất bản vào năm 2012, việc nghiên cứu một cách toàn thể và khoa học về tác phẩm này được chú ý và còn cũng còn khá mới mẻ, ít tài liệu tham khảo cùng các công trình nghiên cứu. Với những cơ sở lý luận và thực tiễn như vậy, tôi đã nghiên cứu tác phẩm “Chính trị luận” của Aristotle cùng việc tìm hiểu các tài liệu tham khảo, tôi đã quyết định chọn “Quan niệm của Aristotle về nhà nước trong 2 tác phẩm “Chính trị luận” làm đề tài luận văn hoàn thành chương trình thạc sỹ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Liên quan đến nội dung của đề tài không có nhiều tài liệu nghiên cứu chuyên sâu nhưng cũng có thể kể đến một số công trình nghiên cứu sau: Một là, là các công trình dịch thuật tác phẩm. “Chính trị luận” đã được nhiều học giả Anh, Mỹ dịch sang Anh Ngữ, tiêu biểu như Benjamin Jovett, Peter Simpson, Ernest Barker, W.E.Bolland và H.Rackam. Với tiếng Việt, tác phẩm được dịch giả Nông Duy Trường dịch một cách thành công và được xuất bản vào năm 2012. Trong suốt quyển sách này, tác giả đã giới thiệu một cách chi tiết về Aristotle, khái quát nội dung tác phẩm và dịch toàn bộ tác phẩm này sang tiếng Việt. Tiếp đến quyển sách “Triết học Phương Tây từ khởi thủy đến đương đại” của nhóm Giáo sư Triết học Đại học Pháp xây dựng, được Nhà xuất bản Văn hóa thông tin xuất bản năm 2010, đã khái quát nội dung chính của tác phẩm và đồng thời họ cũng trích dẫn những đoạn văn kinh điển từ trong tác phẩm này, khái quát toàn bộ nội dung của tác phẩm. Trong “Lịch sử triết học đại cương”của tác giả Nguyễn Minh Hợp, Nguyễn Ánh Tuấn, thầy Nguyễn Thanh, của Nhà xuất bản Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh, năm 2006 cũng đề cập đến tư tưởng về chính trị trong hệ thống tư tưởng của Arixtot. Trong bộ nghiên cứu “Lịch sử triết học Tây Phương” tập 2, (Triết học thượng cổ) của tác giả Lê Tôn Nghiêm, được nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh in ấn vào năm 2000 đã nghiên cứu hệ thống triết học của Arixtot và nội dung chính trị - xã hội trong triết học của ông. Ngoài ra, còn phải kể đến những công trình liên quan đến Aristotle và tư tưởng của ông về nhà nước như Câu truyện triết học của Will Durant, 3 Lịch sử thế giới cổ đại do Lê Minh chủ biên, cuốn sách Văn minh phương Tây – Lịch sử và văn hóa của Edward McNall Burns do Trung tâm dịch thuật TP.HCM biên dịch, cuốn Các trường phái triết học trên thế giới của David E Cooper, cuốn Lịch sử các tư tưởng chính trị của Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh. Nhìn chung, có thể thấy tài liệu đề cập đến trực diện vấn đề luận văn nghiên cứu không có nhiều trong việc nghiên cứu tác phẩm kinh điển và tư tưởng của Aristotle là một việc khó khăn và nó càng khó khăn khi số ít ỏi những công trình nêu trên chưa thể cung cấp đầy đủ và sâu sắc những gì có thể đi vào nội dung của luận văn. Qua quá trình nghiên cứu, và tìm hiểu, lựa chọn đề tài này, học viên thấy được sự cần thiết phải nghiên cứu vấn đề này để hiểu sâu sắc hơn triết học của Aristotle nói chung và triết học chính trị xã hội của ông nói riêng nhằm phục vụ tốt hơn cho việc nghiên cứu và giảng dạy lịch sử triết học. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu * Mục đích: Giới thiệu và phân tích về nội dung tư tưởng Nhà nước được Aristotle viết trong tác phẩm "Chính trị luận". * Nhiệm vụ: - Làm rõ hoàn cảnh viết và nội dung cơ bản trong tác phẩm - Giới thiệu và phân tích những nội dung viết về Nhà nước trong tác phẩm - Từ đó đánh giá, giá trị và hạn chế trong tác phẩm về Nhà nước và xây dựng Nhà nước. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn * Đối tượng: quan niệm về Nhà nước trong tác phẩm ''Chính trị luận" * Phạm vi nghiên cứu: Luận văn giới hạn phạm vi nghiên cứu như sau: những quan niệm của Aristotle về nhà nước trong tác phẩm 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4 * Luận văn thực hiện dựa trên cơ sở lý luận của Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ nghĩa duy vật lịch sử * Phương pháp nghiên cứu: thống nhất lịch sử với logic, phân tích với tổng hợp, quy nạp và diễn dịch, so sánh đối chiếu văn bản… 6. Đóng góp của luận văn Luận văn mong muốn đem lại những tri thức về nhà nước trong tác phẩm "Chính trị luận" của Aristotle, đặc biệt từ đó đánh giá tư tưởng của ông, giúp người đọc hiểu được tầm quan trọng của Aristotle đối với lý luận và thực tiễn chính trị phương Tây. 7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài * Ý nghĩa lý luận: Luận văn cung cấp một cách hệ thống bao quát nội dung tư tưởng về Nhà nước của Aristotle trong tác phẩm "Chính trị luận". Đề tài sẽ là cơ sở lý luận cho việc nghiên cứu hệ thống tư tưởng chính trị và nhà nước ở Phương Tây thời cổ đại. * Ý nghĩa thực tiễn: dùng làm tài liệu tham khảo giảng dạy Lịch sử triết học nói chung, Lịch sử triết học Hy Lạp cổ đại, và giảng dạy các học phần Lịch sử tư tưởng chính trị - xã hội cổ đại, Lịch sử Nhà nước pháp quyền và Lịch sử chính trị học… 8. Kết cấu của luận văn: Tác phẩm ngoài phần Mở đầu, Kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn có 3 chương, 7 tiết. Trong đó: Chương 1: Những điều kiện ra đời quan niệm của Aristotle về nhà nước tác phẩm ''Chính trị luận" Chương 2: Một số quan niệm về nhà nước của Aristotle trong tác phẩm Chương 3: Những quan niệm về biện pháp duy trì nhà nước lý tưởng và một số nhận định 5 NỘI DUNG Chương 1: NHỮNG ĐIỀU KIỆN, TIỀN ĐỀ CHO SỰ RA ĐỜI QUAN NIỆM VỀ NHÀ NƯỚC CỦA ARISTOTLE TRONG TÁC PHẨM “CHÍNH TRỊ LUẬN” 1.1 Điều kiện ra đời quan niệm về nhà nước trong tác phẩm 1.1.1 Điều kiện lịch sử kinh tế - xã hội Hoàn cảnh kinh tếs - xã hội của mỗi một thời đại chính là cánh cửa giúp ta thấu hiểu được lịch sử tư tưởng của thời đại đó, cho nên việc phân tích những điều kiện kinh tế - xã hội là hết sức cần thiết và quan trọng trong nghiên cứu khoa học. Mác cũng đã từng khẳng định “Trong mỗi thời đại lịch sử, phương thức chủ yếu của sản xuất kinh tế và trao đổi, cùng với cơ cấu xã hội do phương thức đó quyết định, đã cấu thành cơ sở cho lịch sử chính trị của thời đại và lịch sử của sự phát triển trí tuệ của thời đại, cái cơ sở mà chỉ xuất phát từ đó mới cắt nghĩa được lịch sử đó” [10,523]. Thậm chí “toàn bộ lịch sử đã qua, từ trạng thái nguyên thủy, đều là lịch sử của đấu tranh giai cấp, rằng những giai cấp xã hội đấu tranh với nhau ấy luôn luôn là những sản phẩm của những quan hệ sản xuất và quan hệ trao đổi, tóm lại là những sản phẩm của những quan hệ kinh tế của thời đại, của những giai cấp ấy; do đó cơ cấu kinh tế xã hội luôn luôn là cái cơ sở hiện thực mà xét đến cùng ta phải dựa vào mới giải thích được tất cả thượng tầng kiến trúc là chế độ pháp quyền và chế độ chính trị, cũng như những quan niệm tôn giáo, triết học và các quan niệm khác của thời kỳ lịch sử nhất định” [9,303]. Do đó, việc nghiên cứu quan niệm về nhà nước trong tác phẩm ''Chính trị luận" của Aristotle trước hết cần phải nghiên cứu lịch sử kinh tế của xã hội Hy Lạp cổ đại, từ đó mới có thể thấy được nguồn gốc nảy sinh tư tưởng của Aristotle về nhà nước. Theo sử sách, thế giới Hy Lạp cổ đại là trang sử sách anh hùng của một trong những nền văn minh sớm nhất của nhân loại đầy mê hoặc lòng 6 người. Hy Lạp cổ đại đã trải qua nhiều giai đoạn khác nhau với những biến cố thăng trầm, cũng như đầy rẫy những thành tựu sáng tạo tuyệt vời mà nền văn minh Hy Lạp đạt được. Hy Lạp cổ đại là một quốc gia ở giữa khu vực Địa Trung Hải, có lãnh thổ rộng bao gồm miền lục địa Hy Lạp (Nam bán đảo Ban Căng), miền đất ven bờ Tiểu Á, và những đảo thuộc biển Egie, và được chia thành 3 miền: Bắc – Trung – Nam. Miền Bắc Hy Lạp là dãy núi Pido, chia thành miền núi và miền đồng bằng. Trung Hy Lạp, lại có kết cấu khác hẳn có nhiều rừng núi, chạy dọc ngang chia vùng này thành nhiều khu vực địa lý nhỏ, hẹp hầu như cách biệt với nhau. Trung và Nam Hy Lạp nối với nhau bằng một eo nhỏ - eo Corinh – có nhiều đồi, sông suối, eo. Nam Hy Lạp là một bán đảo nhỏ, hình bàn tay có 4 ngón duỗi thẳng xuống Địa Trung Hải. Đây là vùng trù phú nhất Hy Lạp, người Hy Lạp gọi nơi này là Pelopone, ngoài ra ở phía Nam Hy Lạp còn có đảo Crete trên biển Egie, một trung tâm thương mại của nền văn minh tối cổ - văn minh Crete – Mixen – trong lịch sử Hy Lạp [21,161]. Cũng giống như các quốc gia cổ đại khác, điều kiện tự nhiên đã có những tác động đáng kể tới khuynh hướng phát triển của nền kinh tế cũng như thiết chế nhà nước của quốc gia cổ đại Hy Lạp. Hy Lạp ít ruộng đất, không thuận lợi cho việc phát triển cây lương thực, nhưng lại thích hợp với việc trồng nho và ôliu. Thiếu đất canh tác nông nghiệp, nhưng thiên nhiên lại ưu đãi cho người Hy Lạp bởi nhiều khoáng sản quý và những rừng gỗ quý bạt ngàn ở khắp miền lục địa. Những điều kiện tự nhiên đó, ngay từ đầu đã thúc đẩy người Hy Lạp sớm phát triển khuynh hướng của một nền kinh tế thiên về sản xuất thủ công nghiệp hơn là sản xuất nông nghiệp [21,162]. Theo sử sách, Hy Lạp cổ đại được chia thành 4 giai đoạn chính, gắn liền với sự phát triển của nền văn minh Hy Lạp. Nền văn minh sớm nhất của người Hy Lạp là nền văn minh Crete – Mixen bắt đầu từ thiên niên kỉ III đến thiên niên kỉ II TCN. Nền văn minh 7 này chủ yếu được biết đến dựa vào truyền thuyết hoang đường và qua 2 tập sử thi Iliad và Odysey của Homer. Đây là hai hòn đảo ở phía nam biển Egie, và vùng đồng bằng Pelopone. Thông qua ngành khảo cổ, người ta cho rằng giai đoạn này của người Hy Lạp nền kinh tế vẫn chủ yếu là sản xuất nông nghiệp và chăn nuôi, chủ yếu là ngựa, lừa. Thủ công nghiệp cũng tương đối phát đạt. Đây là một nền văn minh của một xã hội đã có giai cấp, nhà nước, tương tự như các nền văn minh của các quốc gia cổ đại phương Đông. Nền văn minh này bị tàn tạ vào thiên niên kỉ II TCN, cùng với những cuộc thiên di lớn của các tộc người Hy Lạp từ Bắc tràn xuống chinh phục và định cư [21,163]. Giai đoạn thứ hai của người Hy Lạp là thời kỳ từ thế kỉ XI đến thế kỉ IX TCN, hay còn gọi là giai đoạn Homer trong lịch sử Hy Lạp. Nguyên do mà người ta gọi thời kỳ này là thời đại Homer vì trạng thái sinh hoạt vật chất và tinh thần của người Hy Lạp trong giai đoạn này đều được phản ánh rõ nét trong hai tập sử thi Iliad và Odysey, tương truyền là của nhà thơ Homer ở vùng Tiểu Á. Trong thời đại này, công cụ sản xuất và vũ khí bằng đồng đã được sử dụng phổ biến, thủ công nghiệp có vị trí quan trọng và đạt nhiều thành tựu. Nhìn chung, nền kinh tế của Hy Lạp thời Homer là nền kinh tế tự nhiên tự cung tự cấp, trong đó chăn nuôi và trồng trọt là hai hoạt động kinh tế chủ đạo. Xã hội Hy Lạp thời Homer không phải là sự tiếp nối của xã hội trước đó, mà xã hội thời Homer là xã hội thị tộc, bộ lạc ở giai đoạn mạt kỳ. Theo Ph.Anghen, đặc trưng cơ bản của nó là có sự tồn tại của chế độ dân chủ quân sự. Một xã hội được tổ chức theo lối vừa có những thủ lĩnh quân sự đầy quyền uy, vừa có sự tồn tại của các đại hội nhân dân. Trong thời đại này, đã có nô lệ chủ yếu là nô lệ chiến tù hoặc được mua từ nước ngoài về, tuy nhiên chế độ nô lệ ở Hy Lạp thời Homer mới chỉ là bước khởi đầu, sơ khai và mang nặng tính chất của nô lệ gia trưởng [21,164]. 8 Sau thời đại Homer, khoảng thời gian từ thế kỉ VIII đến thế kỉ V TCN, đây là thời kỳ thứ ba trong lịch sử Hy Lạp cổ đại – thời kỳ xuất hiện xã hội có giai cấp, nhà nước. Tại thời kỳ này chứng kiến sự thay đổi nhanh chóng trong xã hội Hy Lạp cổ. Chế độ thị tộc đã tan rã, 3 tầng lớp xã hội đã được hình thành khá rõ nét: quý tộc, những người bình dân và những nô lệ. Dĩ nhiên, kéo theo sự thay đổi đó xuất hiện những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hòa được. Và đúng như nhận xét của Ph.Anghen, nhà nước ra đời “không những bảo vệ những của cải của các tư nhân vừa mới có được khỏi bị những truyền thống của chế độ thị tộc xâm phạm mà con kéo dài quyền của giai cấp hữu sản bóc lột giai cấp không có của và quyền thống trị của giai cấp hữu sản đối với giai cấp hữu sản không có của…” [5,424]. Một biến chuyển biến nữa trong xã hội Hy Lạp thời kỳ này là phong trào tìm đất thực dân của người Hy Lạp diễn ra ồ ạt từ thế kỷ VIII TCN. Chính trong thời gian này, xuất hiện các Nhà nước thành bang đầu tiên của Hy Lạp. Đó là thành bang Sparta, thành bang Athens đại diện cho chế độ dân chủ nổi tiếng ở Hy Lạp cổ đại. Đến những năm 492 – 448, ở Hy Lạp các thành bang đã dành chiến thắng trong cuộc chiến tranh Hy Lạp – Ba Tư. Đây là một trong những thắng lợi to lớn trong lịch sử Hy Lạp nói chung và của Athens nói riêng, đã chứng tỏ rằng Athens đã bước vào phát triển cực thịnh, đạt tới đỉnh điểm của chế độ chiếm nô ở khu vực Địa Trung Hải, điểm đỉnh của nền văn minh cổ đại. Thời kì thứ tư trong lịch sử Hy Lạp cổ đại là thời kỳ thống trị của Makedonia hay còn gọi thời kỳ này là thời kỳ Hy Lạp hóa xuất phát từ năm 334 đến 30 TCN. Đây cũng là thời kỳ Aristotle viết tác phẩm “Chính trị luận”, cho nên chúng ta sẽ nghiên cứu sâu sắc hơn thời kỳ thứ tư này. Makedonia là một vùng thuộc Nam Âu, tiếp giáp với phía Bắc Hy Lạp. Một đặc điểm quan trọng của người Makedonia là khi các thành bang Hy Lạp đã đạt tới thời kỳ phát triển huy hoàng của chế độ chiếm nô thì 9 người Makedonie vẫn sống ở giai đoạn mạt kì của chế độ thị tộc (tương đương với thời đại Homer của Hy Lạp), tuy vậy thì sự phát triển nhanh chóng của người Makedonia lại là một tác nhân quan trọng làm thay đổi lịch sử của người Hy Lạp. Alecxan I (495 – 450 TCN) được coi là người thiết lập nên nhà nước của người Makedonia. Ackelut (419 -399 TCN) là người kế tục hoàn thiện và củng cố nhà nước Makedonie. Nhưng, người đặt nền móng cho sự cường thịnh của Makedonia để nước này trở thành một những quốc gia có thế lực và hùng cường ở khu vực Bancang, đó là vị vua Philip II (359 -336 TCN) [21,186]. Chính vị vua này đã thực hành hàng loạt những cải cách kinh tế, xã hội và quân sự, tạo nên một quốc gia Makedonia thống nhất, giàu mạnh về kinh tế, hùng cường về quân sự, và có những chính sách đối ngoại khôn khéo. Vua Philip II đã chuẩn bị cho việc thực hành chính sách xâm lược, bành trướng. Chiều tà một ngày năm 388 TCN, vua Philip II đã thống lĩnh đại quân, xâm nhập bán đảo Hy Lạp, tiến đánh vào thành Athens. Tháng 8 năm 338 vua Philip II quyết định khống chế toàn bộ Hy Lạp, ông định ra một loạt trận pháp mới, gọi là “thế trận Makedonia”. Nhưng do Athens mâu thuẫn nội bộ xảy ra và chia rẽ cùng với sự vận động của phe thân Makedonia, Athens đã phải quỳ gối trước Philip II. Từ đó Athens bị mất tự do và độc lập. Năm sau, vua Philip II triệu tập hội nghị toàn Hy Lạp ở Corinh, tuyên bố tự mình làm thống soái của quân đội Hy Lạp, qua đó xác nhận địa vị lãnh đạo của Makedonia đối với các thành bang ở Hy Lạp. Năm 336 TCN, Philip II khi tham dự lễ cưới của con gái thì bị ám sát chết, Alecxan lên nối ngôi năm đó mới 20 tuổi [2,127-128]. Vị vua nổi tiếng nhất lịch sử Hy Lạp cổ đại – vị vua Alexander. Ông là con trai thân cận nhất của vua Philip II, được bổ nhiệm làm Phó thống soái quân đội Makedonia khi ông mới 18 tuổi. Cũng chính ông đã giúp cha mình thắng lợi trong cuộc chiến năm 338 TCN. Khi cha mất, ông lên ngôi năm ông 20 tuổi, tuyên bố mình là Thống soái tối cao của liên quân Hy Lạp – 10 Makedonia. Từ đó dã tâm xâm lược của Alexander ngày càng lớn. Mùa xuân năm 334 TCN, Alexander thân chinh chỉ huy 35 000 quân và 160 chiến thuyền, mở đầu cuộc viễn chinh sang Ba Tư phương Đông. Năm 337 TCN, quân đội viễn chinh của Alexander đã chinh phục được Ba Tư, tiếp đó xâm nhập Ấn Độ. Chính vị vua này đã chinh phục được Ba Tư rộng gấp 50 lần so với đất nước Makedonia, tiêu diệt mấy chục vạn quân Ba Tư. Tiếp đó ông chinh phục Ai Cập, được tăng lữ Ai Cập tôn xưng là “Con của Thần Mặt Trời”, rồi lại chiếm được thành Babilon nổi tiếng ở phương Đông, được vinh phong là “Vua Babilon và vua của bốn phương vũ trụ”… Ngày 13 tháng 06 năm 324 TCN, ông đột ngột chết khi ông 33 tuổi, vương quốc Makedonia trải dài trên Châu Á Âu, Phi tan rã từ đây [2,131-132]. Những người kế tục Makedonia thực tế đã chia nhau hùng cứ các vùng. Cuối cùng đến thế kỷ thứ III TCN, đế quốc Makedonia bị liệt thành nhiều quốc gia nhỏ, kết thúc thời kỳ Makedonia ở Hy Lạp cổ đại. Toàn bộ quá trình diễn biến lịch sử của thế giới cổ đại đặc biệt là giai đoạn Makedonia xâm chiếm Hy Lạp đã làm cơ sở về lịch sử và những điều kiện khách quan cho chúng ta nghiên cứu tác phẩm “Chính trị luận” của Aristotle. Aristotle viết tác phẩm được viết vào năm 350 TCN, chính là thời kỳ cực thịnh của người Makedonia ở Hy Lạp, dưới sự cai trị của vị vua Philip II, đồng thời lại là thầy giáo dạy học cho vua Alexan, cho nên tác phẩm cũng như cuộc đời của Aristotle có sự ảnh hưởng không nhỏ từ những sự kiện lịch sử quan trọng này. Tuy nhiên, tác phẩm ra đời không chỉ là những diễn biến lịch sử thời kỳ mà Aristotle sống và viết tác phẩm này, nó còn chịu ảnh hưởng của rất nhiều những điều kiện khác, như những tiền đề chính trị - văn hóa xã hội, cơ sở lý luận và không thể không kể đến những tài năng của chính bản thân Aristotle. 11 1.1.2 Những tiền đề chính trị - xã hội cho sự ra đời quan niệm về nhà nước của Aristotle trong tác phẩm Xét về mặt lịch sử, thời điểm Aristotle viết về nền chính trị Hy Lạp đã xuất hiện nhiều chế độ chính trị, nhiều hình thức chính quyền, nhưng trực tiếp nhất phải nói đến những nền chính trị, những chế độ mà bản thân Aristotle chứng kiến và đánh giá những hình thức này, để từ đó ông có những quan niệm hoàn thiện hơn về chế độ chính trị, những thể chế nhà nước đúng và sai. Và để trình bày về chính trị một cách khoa học, Aristotle đã mở một cuộc nghiên cứu rộng rãi về hiến pháp của 158 đô thị Hy Lạp cũng như “man rợ” [25,265]. Trong số những chế độ chính trị mà Aristotle “tai nghe mắt thấy” có thể kể đến những hình thức nhà nước như các chế độ dân chủ nổi tiếng ở hai thành Sparta và Athens ở Hy Lạp. Ngoài ra, Aristotle còn nghiên cứu, khảo sát chế độ chính trị ở các thành bang khác như Crete, Carthaga Trước hết, là chế độ chính trị ở Sparta. Sparta là một thành bang Hy Lạp được xây dựng sớm nhất trong lịch sử Hy Lạp (ngay từ thế kỷ IX TCN). Nằm ngay đồng bằng Laconi, thành bang Sparta có lợi thế phát triển kinh tế nông nghiệp và chăn nuôi. Thành bang Sparta có 3 tập đoàn người cùng sinh sống nhưng quyền lợi và nghĩa vụ hoàn toàn khác nhau. Người Sparta – Đorien chiến thắng là giai cấp cầm quyền. Họ không tham gia sản xuất mà sống bằng sự nô dịch, bóc lột sức lao động của người Periet và nô lệ Hilot. Người Sparta chỉ có chức năng cai trị và tham gia vào quân sự để xâm lược hoặc bảo vệ đất nước. Chính vì vậy Sparta chế độ tư hữu không tồn tại, toàn bộ tài sản và ruộng đất cũng như nô lệ đều là những sở hữu chung của cư dân Sparta. Còn hai giai cấp còn lại có nghĩa vụ phải nộp thuế để nuôi người Sparta, họ không có quyền về chính trị và không được phép kết hôn với người Đorien. Do vậy, ngay từ đầu mâu thuẫn giữa tầng lớp thống trị và 2 tầng lớp kia đã xuất hiện và ngày càng sâu sắc [21,169]. 12 Đánh giá về chế độ chính trị ở Sparta, trong Quyển II tác phẩm “Chính trị luận” của Aristotle, ông đã phân tích và đánh giá rất rõ nét về thành bang này. Trước hết, đánh giá về nông nô Sparta, ông nhận định “Những nông nô xứ Thessaly vẫn thường nổi dậy chống lại chủ nhân, và những nông nô xứ Lacedaemon cũng thường nổi dậy chống lại chủ nhân, vì hoàn cảnh khốn khổ của họ khiến cho họ luôn chờ cơ hội để nổi dậy” [1,122]. Aristotle chỉ ra hạn chế chính trị cũng bắt nguồn từ vai trò của phụ nữ trong xã hội, chính phụ nữ làm hỏng đi chế độ chính trị. Ông viết: “Ngoài ra, phụ nữ Sparta lại được sống một cách phóng túng; điều này làm hỏng ý định của hiến pháp Sparta và đi ngược lại với hạnh phúc của quốc gia. Bởi vì chồng và vợ, mỗi người là một phần gia đình, cho nên quốc gia được chia đều làm hai phần: đàn ông và đàn bà. Vì vậy, tại một nhà nước mà phụ nữ sống buông thả, phóng túng, thì một nửa phải coi như là chẳng có pháp luật gì hết. Và đó chính là điều đã thực sự xảy ra tại Sparta; các nhà lập pháp muốn cả nước trở nên mạnh mẽ và điều độ nên đã áp dụng các luật lệ đó trên đàn ông nhưng lại quên không chú ý đến phụ nữ, để mặc họ sống xa hoa và phóng túng” [1,123]. “Chính sự phóng túng đó của phụ nữ đã hoàn toàn vô dụng trong việc ngăn giặc và còn tạo nhiều rối rắm hơn là tấn công quân địch” [1,124]. Đối với chế độ tư hữu, người Sparta có sự bất bình đẳng tài sản. “Trong lúc một số người có rất ít tài sản, thì những người khác lại có rất nhiều, như thế điền sản đã chuyển sang tay của một số thiểu số”. Sự kiện này, theo Aristotle đánh giá “là kết quả trực tiếp của những luật lệ sai lầm, vì mặc dù nhà lập pháp đã nêu rõ là việc buôn bán tài sản gia truyền là điều xấu xa, đáng khinh bỉ, nhưng mặt khác lại cho phép người dân được quyền cho tài sản để di chúc cho người khác. Cả hai cách này đều dẫn đến cùng một kết quả là có đến hai phần năm điền sản của Sparta thuộc quyền sở hữu 13 của phụ nữ. Lý do là vì phong tục cho phụ nữ được thừa hưởng tài sản và nhận hồi môn kếch xù. Cho nên, mặc dù Sparta có khả năng duy trì 1500 kỵ binh và 30 ngàn bộ binh, nhưng tổng số dân của Sparta đã xuống dưới mức 1000 người. Kết quả này chứng minh là luật pháp của Sparta nhiều lầm lỗi, và chỉ cần thua một trận thôi thì cũng đủ tiêu vong vì thiếu lính”[1,126]. Cơ cấu chính trị của Sparta còn một khuyết điểm nữa, theo Aristotle, đó chính là ở cơ quan Giám sát viện. “Đây là một cơ quan có quyền lực cao nhất, nhưng Giám sát viên lại do toàn dân bầu ra, cho nên các chức vụ này dễ rơi vào tay những người nghèo túng và những người nghèo thì lại dễ bị hối lộ. Giám sát viện có quyền lực quá lớn và độc đoán đến nỗi các vị vua còn phải tìm cách lấy lòng họ. Kết quả là quyền lực của hai cơ cấu này khiến cho cơ cấu chính trị bị suy đồi từ chế độ quý tộc biến sang dân chủ” [1,126]. Hội đồng trưởng lão cũng tồn tại hạn chế. Theo Aristotle, “mặc dù trưởng lão là những người có tài năng và được huấn luyện kỹ kàng về đức tính nam nhi, về điều này là có lợi cho quốc gia. Nhưng quy luật cho những trưởng lão này tại chức cho đến mãn đời là một điều cần phải bàn lại, vì trí óc cũng già theo thể chất. Và khi mà ngay cả nhà lập pháp cũng không thể tin được phương thức mà những trưởng lão đã được huấn luyện, thì đó là điều nguy hiểm” [1,128]. Hơn nữa, cách bầu cử trưởng lão cũng ấu trĩ vì theo luật hiện hành là những ai muốn được bầu cử thì phải ra ứng cử, trong khi những người thực sự tài đức phải được bổ nhiệm, dù có muốn làm hay không”. Điều mà Platon phê phán nhà lập pháp trong tác phẩm “Luật pháp” theo Aristotle cũng là sự phê phán chính đáng. “Toàn bộ cơ cấu chính trị của Sparta chỉ xiển dương một đức tính duy nhất; đó là đức tính của quân nhân – đức tính cần thiết để chiến thắng trong chiến tranh. Khi chiến tranh tiếp diễn, đức tính này giúp duy trì sức mạnh, nhưng khi đã tạo nên được đế quốc rồi, thì lại thất bại trong hòa bình vì không biết làm gì hết vì cả cuộc đời chỉ được 14 huấn luyện để đánh nhau. Còn một lầm lỗi nữa cũng không kém; đó là, dù họ nhận thức đúng đắn là những điều tốt đẹp mà người ta mong muốn, như là hạnh phúc, danh vọng, hay những điều tương tự, chỉ đạt được những điều thiện và đức hạnh, nhưng họ lại lầm lẫn rằng những điều tốt đẹp mà họ mong muốn đó lại là những điều cao cả hơn đức hạnh. Thêm một điểm nữa: tiền thuế thu được nhà nước đã bị quản trị quá tồi. Ngân khố không còn tiền bạc vì nhà nước phải lo chiến phí, nhưng người dân lại không muốn đóng thuế. Tiền thuế đóng cho nhà nước là thuế đánh trên điền sản, và dù đa số công dân Sparta là chủ điền, họ chẳng buồn quan tâm xem những người khác đóng thuế như thế nào. Kết quả mà nhà lập pháp định làm đã bị đảo ngược lại: làm cho nhà nước nghèo đi và người dân thêm tham lam.” [1,131]. Tóm lại, Sparta là một thành bang Hy Lạp lạc hậu về kinh tế, bảo thủ và phản động về chính trị, một nhà nước quân phiệt. Sparta là dinh lũy của các thế lực bảo thủ, kìm hãm xu hướng dân chủ của các thành bang Hy Lạp, là nơi tập kết, điểm cư trú chính trị của các chính khách Athens chủ trương duy trì nền chính trị bảo thủ, kẻ thù của dân chủ Athens. Thành bang Athens Ngược lại với thành bang Sparta, thành bang Athens lại nổi tiếng với nền dân chủ cổ đại Hy Lạp. Giai cấp thống trị ở Athens có 2 bộ phận: quý tộc chủ nô ruộng đất và quý tộc chủ nô công thương. Quý tộc chủ nô ruộng đất chủ trương thiết lập nền chuyên chính theo thể chế cộng hòa quý tộc, ngược lại quý tộc chủ nô công thương lại chủ trương xây dựng bộ máy nhà nước theo thiết chế dân chủ, chủ nô. Sự đối lập và xung đột giữa hai chủ trương này đã diễn ra ngày càng quyết liệt. Nhưng xu hướng dân chủ ngày càng thắng thế xu hướng bảo thủ của quý tộc chủ nô ruộng đất, nhờ vậy nền dân chủ chủ nô Athens được củng cố, hoàn thiện và đạt tới đỉnh cao nhất của nó, thành niềm tin vĩnh cửu của nhân loại [21,170]. 15