Tài liệu Quản lý thu bảo hiểm xã hội trên địa bàn huyện thăng bình, tỉnh quảng nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHAN DUY KHÁNH QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN THĂNG BÌNH, TỈNH QUẢNG NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ HÀ NỘI, năm 2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHAN DUY KHÁNH QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN THĂNG BÌNH, TỈNH QUẢNG NAM Chuyên ngành : Quản lý kinh tế Mã số : 8 34 04 10 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN VĂN HÙNG HÀ NỘI, năm 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đề tài luận văn thạc sỹ “Quản lý thu bảo hiểm xã hội trên địa bàn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu được sử dụng trong luận văn được thu thập từ thực tế, chính xác, đáng tin cậy, có nguồn gốc rõ ràng, được xử lý trung thực và khách quan. Đà Nẵng, ngày 10 tháng 05 năm 2019 Tác giả Phan Duy Khánh MỤC LỤC MỞ ĐẦU.................................................................................................................. 1 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TRONG CƠ QUAN BẢO HIỂM XÃ HỘI............................................................ 8 1.1. Khái quát chung về bảo hiểm xã hội và quản lý thu bảo hiểm xã hội.................8 1.2. Nội dung quản lý thu bảo hiểm xã hội.............................................................. 19 1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý thu bảo hiểm xã hội................................. 30 1.4. Tiêu chí đánh giá hiệu quả quản lý thu bảo hiểm xã hội................................... 34 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI HUYỆN THĂNG BÌNH............................................................ 36 2.1. Tổng quan về bảo hiểm xã hội huyện Thăng Bình........................................... 36 2.2. Thực trạng quản lý thu BHXH tại BHXH huyện Thăng Bình..........................42 2.3. Đánh giá chung................................................................................................ 56 CHƯƠNG 3. GIẢI PHÁP QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI HUYỆN THĂNG BÌNH............................................................ 63 3.1. Cơ sở đề xuất giải pháp thu BHXH tại BHXH Huyện Thăng Bình..................63 3.2. Giải pháp thu BHXH tại BHXH huyện Thăng Bình........................................65 3.3. Kiến nghị.......................................................................................................... 75 KẾT LUẬN............................................................................................................ 77 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ASXH An sinh xã hội BHTN Bảo hiểm thất nghiệp BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế DN Doanh nghiệp ĐTNN Đầu tư nước ngoài HCSN Hành chính sự nghiệp ILO Tổ chức Lao động quốc tế NN và PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn NSNN Ngân sách nhà nước SXKD Sản xuất kinh doanh TLNĐ-BNN Tai nạn lao động – Bệnh nghề nghiệp TMCP Thương mại cổ phần UBND Ủy ban nhân dân DANH MỤC BẢNG BIỂU Số hiệu bảng Tên bảng Trang 1.1 Tỷ lệ đóng BHXH từ 01/2007 đến nay 24 2.1 Số đơn vị tham gia BHXH giai đoạn 2015-2017 44 2.2 Số lao động tham gia BHXH giai đoạn 2015 - 2017 45 2.3 Cơ cấu lao động tham gia BHXH giai đoạn 2015 - 2017 45 2.4 Bảng Tỷ lệ đóng BHXH từ năm 2007 46 2.5 Tiền lương đóng BHXH bình quân giai đoạn 2015 - 2017 47 2.6 Tiền thu BHXH giai đoạn 2015-2017 50 2.7 Mức lãi phạt chậm đóng từ 2015 đến năm 2017 52 2.8 Số tiền nợ BHXH giai đoạn 2015 - 2017 53 2.9 Tỷ lệ hoàn thành kế hoạch giai đoạn 2015-2017 56 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cùng với Bảo hiểm y tế ( BHYT ), Bảo hiểm thất nghiệp ( BHTN ), Bảo hiểm xã hội ( BHXH ) là một chính sách lớn của Đảng và Nhà nước. Trong những năm qua, công tác BHXH đã thể hiện được vai trò, vị trí của nó đối với việc góp phần ổn định đời sống của nhân dân, thực hiện công bằng xã hội và ổn định chính trị - xã hội. Nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 22/11/2012 đã khẳng định:“BHXH, BHYT là hai chính sách xã hội quan trọng, là trụ cột chính của hệ thống ASXH, góp phần thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, bảo đảm ổn định chính trị-xã hội và phát triển kinh tế - xã hội”. Bảo hiểm Xã hội Việt Nam là cơ quan thuộc Chính phủ, có chức năng tổ chức thực hiện chế độ, chính sách bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp. Để thực hiện được chức năng, vai trò đó, cần đảm bảo duy trì, kết dư quỹ và bảo toàn quỹ bảo hiểm xã hội - đây là một quỹ riêng, độc lập với NSNN, nhằm đảm bảo về tài chính để chi trả các chế độ BHXH cho người lao động. Công tác thu là nguồn hình thành cơ bản nhất trong quá trình tạo lập nên quỹ BHXH; đồng thời là khâu bắt buộc đối với đối tượng tham gia BHXH thực hiện trách nhiệm của mình. Vì vậy, công tác thu BHXH là nhân tố quan trọng quyết định đến sự tồn tại và phát triển của việc thực hiện chính sách BHXH của nước ta. Tuy nhiên, thực tế hiện nay là tỷ lệ trốn đóng BHXH cho người lao động và nợ đọng BHXH đang là vấn đề nan giải và xẩy ra rất nhiều. Do đó, yêu cầu cấp thiết hiện nay (trong khi chưa có những thay đổi Luật BHXH, Luật lao động) là cần quản lý chặt chẽ thu BHXH, đảm bảo thu đúng, thu đủ, kịp thời, không để thất thu BHXH và ổn định quỹ lâu dài. Bảo hiểm xã hội huyện Thăng Bình là đơn vị trực thuộc BHXH tỉnh Quảng Nam, thực hiện chức năng, nhiệm vụ theo phân cấp được giao. Từ khi thành lập đến nay, BHXH huyện Thăng Bình đã đạt được nhiều kết quả, góp phần đảm bảo an sinh xã hội trên địa bàn huyện Thăng Bình nói riêng và cả tỉnh Quảng Nam nói chung. 1 Tuy nhiên bên cạnh đó, công tác thu bảo hiểm xã hội còn một số hạn chế, yếu kém, nổi bật là một số vấn đề như: độ bao phủ bảo hiểm xã hội còn thấp, tình trạng trốn đóng BHXH còn nhiều, tỷ lệ tham gia BHXH (trên số lao động thuộc diện tham gia BHXH) chỉ đạt thấp; tỷ lệ nợ tiền BHXH còn lớn so với tổng tiền phải thu trong giai đoạn 2015-2017, tình trạng gian lận trong việc đăng ký tham gia, kê khai quỹ tiền lương đóng BHXH cho người lao động còn nhiều... Trước thực trạng như trên ở BHXH huyện Thăng Bình và trước nguy cơ chung về mất cân đối quỹ BHXH trong tương lai gần, vấn đề quản lý thu BHXH càng trở nên quan trọng. Đây chính là lý do tôi lựa chọn đề tài : “Quản lý thu bảo hiểm xã hội trên địa bàn huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam” làm đề tài luận văn thạc sỹ của mình. Nghiên cứu đề tài này, tôi mong muốn và hi vọng những kết quả nghiên cứu có thể được ứng dụng trong thực tế, góp phần nâng cao hiệu quả công tác quản lý thu BHXH trên địa bàn huyện Thăng Bình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Từ khi thành lập và đi vào hoạt động của hệ thống BHXH Việt Nam, vai trò, vị trí của BHXH đã ngày càng được thể hiện, nâng cao. Chính vì vậy, đã có nhiều đề tài cấp bộ, luận văn thạc sỹ, luận án tiến sỹ đi nghiên cứu những vấn đề chung, cũng như những vấn đề cụ thể về BHXH, tuy nhiên những đề tài về vấn đề quản lý thu BHXH vẫn đang hạn chế. Mới có một số đề tài được nghiên cứu một cách có hệ thống, đó là: Luận án tiến sỹ “Hoàn thiện quản lý quỹ BHXH ở Việt Nam”, của tác giả của Đỗ Văn Sinh ( 2005 ) tại Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh. Luận án đã tập trung phân tích tài chính quỹ BHXH qua các thời kỳ, từ đó đưa ra các giải pháp liên quan đến quản lý quỹ và cân đối quỹ BHXH. Từ kết quả nghiên cứu của Luận án, ta thấy được Luận án đã đưa ra được những giải pháp để hoàn thiện công tác quản lý và cân đối quỹ BHXH hợp lý và khoa học. Luận án tiến sỹ “Hoàn thiện cơ chế thu BHXH ở Việt Nam” của tác giả Phạm Trường Giang ( 2009 ). Luận án nghiên cứu sự phối hợp giữa các bộ phận 2 trong hệ thống thu BHXH từ đó phát hiện ra những tồn tại, bất cập; Trên cơ sở đó, luận án đưa ra những giải pháp nhằm hoàn thiện cơ chế thu BHXH ở Việt Nam . Từ những kết quả nghiên cứu của Luận án, ta thấy được những giải pháp để hoàn thiện cơ chế thu BHXH ở Việt Nam hợp lý và khoa học. Luận văn thạc sỹ “Quản lý thu BHXH đối với khu vực kinh tế tư nhân tại Hà Nội” của tác giả Đặng Ngọc Liên ( 2004). Luận văn nghiên cứu BHXH dưới góc độ nguồn thu trên địa bàn Hà nội 1997-2004 và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý thu với đối tượng này. Từ những kết quả nghiên cứu của Luận văn, ta thấy được Luận văn đã đưa ra được những giải pháp, nhưng kiến nghị nhằm quản lý thu BHXH đối với khu vực kinh tế tư nhân tại Hà Nội. Tuy nhiên, Luận văn nghiên cứu giai đoạn từ năm 1997 đến năm 2004 nên những giải pháp và kiến nghị của tác giả không còn phù hợp; Hiện nay, Luật BHXH số 58/2014/QH13 ban hành ngày 20/11/2014 có hiệu lực từ ngày 01/01/2016 thay đổi rất nhiều nội dung mới nên cần phải có những giải pháp, những đề xuất mới, phù hợp với thực tế hơn. Luận văn thạc sỹ “Hoàn thiện quản lý thu BHXH khu vực doanh nghiệp ngoài quốc doanh ở Việt Nam” của tác giả Trần Quốc Tý, Ban tuyên truyền – BHXH Việt Nam. Đề tài nghiên cứu quá trình tổ chức thực hiện thu BHXH khu vực ngoài quốc doanh từ năm 1995-2000; làm rõ thêm cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý thu BHXH khu vực này, thực trạng và giải pháp hoàn thiện quản lý thu BHXH khu vực ngoài quốc doanh ở Việt Nam. Luận văn nghiên cứu giai đoạn từ năm 1995 đến năm 2000 nên những giải pháp và kiến nghị của tác giả không còn phù hợp;Hiện nay, Luật BHXH số 58/2014/QH13 ban hành ngày 20/11/2014 có hiệu lực từ ngày 01/01/2016 thay đổi rất nhiều nội dung mới nên cần phải có những giải pháp, những đề xuất mới, phù hợp với thực tế hơn.. Luận văn thạc sỹ “Tăng cường quản lý thu BHXH tại Bảo hiểm xã hội tỉnh Nghệ An” tác giả Phạm Thị Phong,(2013). Tác giả trên cơ sở vận dụng lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về quản lý thu BHXH, luận văn phân tích thực trạng công tác quản lý thu BHXH tại BHXH tỉnh Nghệ An, đề xuất những giải pháp chủ yếu để tăng cường quản lý thu BHXH tại BHXH tỉnh Nghệ An. Từ những kết quả nghiên 3 cứu của Luận văn, ta thấy được Luận văn đã đưa ra được những giải pháp, nhưng kiến nghị, nhằm tăng cường quản lý thu BHXH trên địa bàn tỉnh Nghệ An. Tuy nhiên, Luận văn nghiên cứu giai đoạn từ năm 2009 đến năm 2013 nên những giải pháp và kiến nghị của tác giả không còn phù hợp;Hiện nay, Luật BHXH số 58/2014/QH13 ban hành ngày 20/11/2014 có hiệu lực từ ngày 01/01/2016 thay đổi rất nhiều nội dung mới nên cần phải có những giải pháp, những đề xuất mới, phù hợp với thực tế hơn. Đề tài nghiên cứu cấp bộ “ Cơ sở khoa học hoàn thiện quy trình quản lý thu BHXH (1999) của tiến sỹ Dương Xuân Triệu, Giám đốc trung tâm thông tin khoa học BHXH Việt Nam bảo vệ năm 1999. Qua những kết quả nghiên cứu của Đề tài, trên cơ sở nghiên cứu 5 mô hình quản lý thu BHXH của các nước trong khu vực và trên thế giới, tác giả đã làm rõ một số khái niệm xung quanh vấn đề thu BHXH, thực trạng quản lý thu BHXH phù hợp với từng loại đối tượng tại Việt Nam. Tạp chí báo bảo hiểm xã hội kỳ 03, tháng 5/2017 (số 325) – năm thứ 19 với bài “Không ngừng đổi mới, đẩy mạnh công tác tuyên truyền” của TS. Phạm Lương Sơn – Phó Tổng giám đốc BHXH Việt Nam. Tác giả đã nêu lên những kết quả đạt được trong thời gian qua và khẳng định công tác tuyên truyền đem lại hiệu quả cao, tạo được chuyển biến quan trọng làm tiền đề cho những hoạt động của ngành BHXH trong thời gian đến. Bên cạnh đó, tác giả cũng nêu lên được những tồn tại, hạn chế trong công tác tuyên truyền và đưa ra những định hướng về nội dung, đối tượng, hình thức và một số giải pháp chủ yếu để thực hiện tốt công tác tuyên truyền như: tăng cường công tác phối hợp với cơ quan chức năng để tuyên tuyền đến mọi đối tượng tham gia BHXH, BHYT; mở rộng phạm vi triển khai đến xã, phường; phân nhóm đối tượng có tỷ lệ tham gia BHXH, BHYT còn thấp như nông dân, người lao động tự do, xã viên hợp tác xã,.... Tạp chí báo bảo hiểm xã hội kỳ 02, tháng 02/2017 (số 318) – năm thứ 19 với bài “Nổ lực thực hiện mục tiêu BHXH cho mọi người lao động và BHYT toàn dân” của Ths. Nguyễn Trí Đại - Trưởng Ban Thu, BHXH Việt Nam. Trong bài viết, tác giả đã nêu ra công tác phối hợp với các Bộ, ngành; nổ lực và chủ động phối hợp với 4 các cơ quan chức năng từ Trung Ương đến địa phương tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát việc chấp hành pháp luật BHXH, BHYT, BHTN. Tác giả cũng nêu lên được những khó khăn, vướng mắc về công tác thu, mở rộng đối tượng trong thời gian đầu triển khai Luật BHXH. Đồng thời, đưa ra những thành tựu đã đạt được trong công tác thu năm 2016 toàn ngành đạt 100,4% so với Kế hoạch Thủ tướng Chính phủ giao, tăng 38.341 tỷ đồng (17,7%) so với năm 2015, tình hình nợ BHXH, BHYT, BHTN được kiểm soát ở mức thấp là 3,66% so với tổng số phải thu, giảm 0,02% so với năm 2015. Tác giả cũng nêu lên được những khó khăn trong công tác thu năm 2017 và đề ra những phương hướng, nhiệm vụ và những giải pháp để toàn ngành BHXH thực hiện hoàn thành kế hoạch giao năm 2017. Những nghiên cứu kể trên đã dựa trên cơ sở lý luận về quản lý thu, tình hình thực tế công tác thu ở một số nước trên thế giới, và thực trạng của từng địa phương trong nước theo từng giai đoạn để có những phân tích, đưa ra những phương pháp để hoàn thiện công tác quản lý quỹ BHXH, hoàn thiện công tác quản lý thu BHXH nói chung, hay một địa phương, một số nhóm đối tượng thu … cho phù hợp. Tuy nhiên, tình hình thực tế ở mỗi địa phương khác nhau, ở giai đoạn khác nhau đặc biệt trong giai đoạn hiện nay với những sự thay đổi nhanh chóng trong phát triển kinh tế - xã hội cũng như những chính sách mới trong quán lý nhà nước về BHXH đặt ra những yêu cầu khác nhau trong công tác quản lý thu để đạt được chất lượng, hiệu quả. Công tác thu BHXH trên địa bàn huyện Thăng Bình đang có những hạn chế, chưa mang lại kết quả như mong muốn, nhưng cũng chưa có đề tài nào nghiên cứu một cách có hệ thống về quản lý thu BHXH trên địa bàn huyện Thăng Bình. Đây cũng chính là lý do tác giả chọn đề tài này làm luận văn thạc sỹ của mình. Trong luận văn, tác giả đã tham khảo những đề tài nghiên cứu liên quan trên để có cái nhìn tổng quát về quản lý thu BHXH nói chung, để tiếp cận vấn đề quản lý thu BHXH ở những góc độ khác nhau, xem xét những giải pháp mà những đề tài đã đưa ra để gợi ý thêm những giải pháp phù hợp trên địa bàn huyện Thăng Bình. Đồng thời, tác giả cũng nghiên cứu về tình hình thực tế trong giai đoạn hiện nay trên địa bàn, kết hợp với những chính sách mới và những dự báo trong thời gian tiếp theo để đưa ra 5 những định hướng, giải pháp nhằm quản lý thu trên địa bàn huyện Thăng Bình ngày càng tốt hơn. Nghiên cứu sẽ góp phần giúp BHXH huyện Thăng Bình có những gợi ý về giải pháp có thể thực hiện nhằm quản lý thu BHXH tốt hơn, nâng cao hiệu quả quản lý trên địa bàn huyện; và đồng thời cũng có thể là những gợi ý cho một số địa phương khác có thể vận dụng cho phù hợp. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Để chính sách BHXH đi vào đời sống xã hội, ổn định và phát triển, dòi hỏi phải có một nguồn tài chính đủ lớn và được quản lý có hiệu quả, đảm bảo cân đối thu – chi, bảo toàn và tăng trưởng. Trong hoạt động tài chính BHXH thì thu BHXH giữ vai trò cốt lõi nhằm tạo ra một quỹ BHXH độc lập, tập trung, đáp ứng việc chi trả các chế độ BHXH cho đối tượng tham gia BHXH. - Nghiên cứu lý luận về công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội.. - Phân tích, đánh giá về thực tế công tác quản lý thu BHXH, tìm ra những yếu kém, nguyên nhân tại BHXH huyện Thăng Bình. - Từ những vấn đề lý luận và thực tiễn trên đề xuất những giải pháp nhằm nâng cao được hiệu quả quản lý thu BHXH tại BHXH huyện Thăng Bình. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu những vấn đề chung về BHXH và công tác quản lý nhà nước về thu BHXH, trên cơ sở thực trạng về công tác quản lý thu BHXH tại BHXH huyện Thăng Bình, đề xuất các giải pháp và kiến nghị để nâng cao được hiệu quả quản lý thu BHXH tại BHXH huyện Thăng Bình. Phạm vi nghiên cứu: Về nội dung: đề tài tập trung nghiên cứu một số vấn đề lý luận và thực tiễn về quy trình thu BHXH, các nội dung thu BHXH, các yếu tố ảnh hưởng đến công tác quản lý thu BHXH, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện trong thời gian đến. Về thời gian: đề tài tập trung phân tích, nghiên cứu thực trạng giai đoạn 2015 đến năm 2017 và đề xuất các giải pháp định hướng trong thời gian đến. Trong giai đoạn từ năm 2015 đến năm 2017 thì công tác quản lý thu BHXH có nhiều sự thay đổi, biến động và thực trạng thu BHXH tại BHXH huyện Thăng Bình cũng đạt 6 được những kết quả khác nhau, vì vậy sẽ có cơ sở để đánh giá, phân tích rõ ràng hơn. Về không gian: tại BHXH huyện Thăng Bình- tỉnh Quảng Nam. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Các phương pháp chủ yếu đã sử dụng, vận dụng và phối hợp trong nghiên cứu gồm: Phương pháp mô tả, tổng hợp, phân tích, so sánh trên cơ sở thu thập số liệu, đánh giá thức trạng, tính toán và đề xuất, kiến nghị hoàn thiện để hệ thống hóa, làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về BHXH và quản lý thu BHXH;. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mục lục, danh mục từ viết tắt, danh mục bảng, biểu, danh mục tài liệu tham khảo, mở đầu và kết luận, đề tài nghiên cứu gồm ba chương: Chương 1: Cơ sở lý luận về quản lý thu BHXH trong cơ quan BHXH. Chương 2: Thực trạng quản lý thu BHXH tại BHXH huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. Chương 3: Giải pháp quản lý thu BHXH tại Bảo hiểm xã hội huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. 7 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TRONG CƠ QUAN BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.1. Khái quát chung về bảo hiểm xã hội và quản lý thu bảo hiểm xã hội 1.1.1. Khái quát về bảo hiểm xã hội 1.1.1.1. Khái niệm và phân loại về bảo hiểm xã hội Ở những góc độ khác nhau thường có những khái niệm về ASXH riêng, nhưng nhìn chung, có thể đưa ra một khái niệm về ASXH như sau: ASXH là sự bảo vệ của xã hội đối với mọi người dân thông qua các chính sách, giải pháp phòng ngừa, giảm thiểu, khắc phục các rủi ro hoặc tác động bất thường của tự nhiên, xã hội, nhằm đảm bảo cuộc sống cho mọi thành viên, nhất là người nghèo, người thu nhập thấp, giúp họ ổn định cuộc sống và hòa nhập cộng đồng. Ở nước ta, mặc dù nền kinh tế còn phát triển chậm, tụt hậu xa so với các nước phát triển, nhưng Đảng và Nhà nước luôn luôn quan tâm đến chính sách ASXH. Chọn phát triển mô hình ASXH dựa trên quan điểm của Tổ chức Lao động thế giới (ILO) với các bộ phận cấu thành là BHXH, BHYT, BHTN; ưu đãi xã hội và bảo trợ xã hội. Đây là mô hình phù hợp với chủ trương, đường lối phát triển của Đảng và Nhà nước ta coi con người là động lực, mục tiêu chính của sự phát triển. Phát triển BHXH, BHYT thực hiện mục tiêu bao phủ BHXH cho mọi người lao động và BHYT toàn dân tạo nên một hệ thống ASXH chủ động, tích cực, hiệu quả và vững chắc hơn. Nhóm trợ giúp xã hội sẽ giảm dần để giảm gánh nợ cho ngân sách nếu như thực hiện tốt nhóm trụ cột BHXH, BHYT. Năm 1995, Chính phủ ban hành Điều lệ BHXH; ngày 26/6/2006 Quốc hội khóa 11 đã thông qua Luật bảo hiểm xã hội số 71/2006/QH11, có hiệu lực từ ngày 01/01/2007 và ngày 20/11/2014 Quốc hội khóa 13 thông qua Luật số 58/2014/QH13 có hiệu lực từ ngày 01/01/2016 thay thế Luật bảo hiểm xã hội số 71/2006/QH11 đã khẳng định rõ quan điểm an sinh xã hội đối với mọi người dân thông qua chính sách, pháp luật của Nhà nước. 8 Vậy, Bảo hiểm xã hội là gì? - Theo Tổ chức lao động thế giới (ILO):“BHXH là sự bảo vệ của xã hội đối với tất cả các thành viên của mình thông qua một loạt biện pháp công cộng để đối phó với những khó khăn về kinh tế xã hội do bị ngừng việc hoặc giảm bớt nhiều về thu nhập, gây ra bởi ốm đau, gây mất khả năng lao động, tuổi già và chết, việc cung cấp chăm sóc y tế và tự cấp cho các gia đình đông con”. Tại điều 3, Luật BHXH số 71/QH11 ngày 29 tháng 06 năm 2006 và Điều 3, Luật BHXH số 58/2014/QH13 ngày 20 tháng 11 năm 2014 đưa ra khái niệm: “Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ bảo hiểm xã hội”. Như vậy, dưới góc độ tài chính: BHXH là quá trình san sẻ rủi ro và san sẻ tài chính giữa những người tham gia BHXH theo những quy định của pháp luật. Dưới góc độ thu nhập: BHXH là sự đảm bảo thay thế một phần thu nhập khi người lao động tham gia BHXH bị mất hoặc giảm thu nhập. Dưới góc độ quản lý: BHXH là công cụ quản lý của Nhà nước, thực hiện quá trình phân phối và phân phối lại thu nhập giữa các thành viên trong xã hội và góp phần đảm bảo công bằng xã hội. Tóm lại, có thể hiểu BHXH là hệ thống bảo đảm khoản thu nhập thay thế cho người lao động khi họ bị mất hoặc giảm thu nhập trong các trường hợp được quy định trong Luật BHXH, thông qua việc hình thành và sử dụng quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia và sự ủng hộ của Nhà nước. Phân loại bảo hiểm xã hội Có 2 hình thức BHXH: đó là BHXH bắt buộc và BHXH tự nguyện. Bảo hiểm xã hội bắt buộc là loại hình bảo hiểm xã hội mà người lao động và người sử dụng lao động bắt buộc phải tham gia. Đối tượng tham gia BHXH được quy định cụ thể chi tiết trong luật BHXH. Bảo hiểm xã hội tự nguyện là loại hình bảo hiểm xã hội do Nhà nước tổ chức 9 mà người tham gia được lựa chọn mức đóng, phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình và Nhà nước có chính sách hỗ trợ tiền đóng bảo hiểm xã hội để người tham gia hưởng chế độ hưu trí và tử tuất. Người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện là công dân nước Việt Nam từ đủ 15 tuổi trở lên và không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc. 1.1.1.2. Vai trò của Bảo hiểm xã hội BHXH là hoạt động sự nghiệp của toàn xã hội, không vì mục tiêu lợi nhuận. Chính sách BHXH có vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế - xã hội của một quốc gia: Thứ nhất, BHXH góp phần ổn định đời sống của người lao động nói riêng và nền kinh tế nói chung. BHXH kịp thời hỗ trợ, tạo điều kiện để đảm bảo ổn định cuộc sống và sản xuất khi người lao động hết tuổi lao động, suy giảm khả năng lao động, hoặc quá trình làm việc không may gặp các rủi ro. Đây chính là mục đích lớn nhất của BHXH. Người lao động tham gia BHXH sẽ được thay thế một phần thu nhập bị mất hoặc bị giảm, nhờ đó người lao động yên tâm hơn trong công việc, giúp hăng hái lao động sản xuất. Như vậy, nó như một đòn bẩy kinh tế kích thích, nâng cao năng suất lao động cá nhân, năng suất xã hội, nhờ đó nó góp phần vào ổn định kinh tế, xã hội nói chung. Thứ hai, BHXH làm gắn bó lợi ích giữa người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước. Người lao động, người sử dụng lao động, Nhà nước đều đóng góp vào quỹ BHXH và có vai trò trong việc giúp ổn định cho người lao động khi gặp những rủi ro. Người sử dụng lao động đã thể hiện trách nhiệm đối với người lao động thông qua đóng góp phần của mình vào quỹ BHXH; người lao động nhận thức được vấn để này cũng sẽ có trách nhiệm hơn trong công việc; Nhà nước vừa tham gia đóng góp, vừa quản lý hoạt động của BHXH nhằm đảm bảo sự công bằng, bình đẳng cho tất cả đối tượng. Do vậy, BHXH đã làm tăng thêm sự gắn bó giữa cá nhân người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước. Thứ ba, BHXH thực hiện phân phối lại thu nhập và góp phần thực hiện công 10 bằng xã hội. BHXH dựa trên nguyên tắc người lao động bình đẳng, công bằng trong đóng góp và thụ hưởng. Quỹ BHXH được hình thành trên cơ sở đóng góp của người lao động, người sử dụng lao động, sự hỗ trợ đóng góp của Nhà nước. Quỹ này được sử dụng để chi trả trợ cấp BHXH cho những người tham gia BHXH không may gặp những tai nạn, rủi ro. Thông qua hoạt động của mình, BHXH tham gia vào quá trình phân phối và phân phối lại thu nhập giữa những người lao động thế hệ trước với thế hệ sau, giữa những người thu nhập thấp với thu nhập cao, giữa những người khỏe mạnh và yếu sức, giữa những người may mắn và không may mắn. Mặt khác, mức hưởng BHXH phụ thuộc vào mức đóng và thời gian đóng theo nguyên tắc “có đóng có hưởng, đóng ít hưởng ít, đóng nhiều hưởng nhiều”, đối tượng được tham gia ở mọi thành phần kinh tế, do vậy, BHXH góp phần thực hiện công bằng xã hội và mang tính nhân văn sâu sắc. Thứ tư, BHXH góp phần thực hiện mục tiêu tăng trưởng và phát triển đất nước, ổn định chính trị, xã hội... BHXH tập trung được nguồn tài chính nhàn rỗi tương đối lớn do sự đóng góp từ người lao động và đơn vị sử dụng lao động. Nguồn quỹ này được xem xét đầu tư vào các dự án kinh tế xã hội nhằm bảo toàn, phát triển quỹ và tăng thêm nguồn lực cho đầu tư phát triển kinh tế đất nước. Không những thế, BHXH còn là trụ cột của hệ thống an sinh xã hội của quốc gia; nó cũng trực tiếp thể hiện vai trò, mục tiêu, lý tưởng, bản chất chính trị, xã hội mà Đảng, Nhà nước và nhân dân ta đang cố gắng xây dựng. 1.1.1.3. Nguyên tắc bảo hiểm xã hội Để đảm bảo hoạt động, Bảo hiểm xã hội cũng có những nguyên tắc cụ thể: - Mức hưởng bảo hiểm xã hội được tính trên cơ sở mức đóng, thời gian đóng bảo hiểm xã hội và có sự chia sẻ giữa những người tham gia bảo hiểm xã hội. - Mức đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc được tính dựa trên cơ sở tiền lương tháng của người lao động. Mức đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện được tính dựa trên cơ sở mức thu nhập tháng do người lao động lựa chọn. - Người lao động vừa có thời gian đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc vừa có thời 11 gian đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện được hưởng chế độ hưu trí và chế độ tử tuất dựa trên cơ sở thời gian đã đóng bảo hiểm xã hội. Thời gian đóng bảo hiểm xã hội đã được tính hưởng bảo hiểm xã hội một lần thì không được tính vào thời gian làm cơ sở tính hưởng các chế độ bảo hiểm xã hội. - Quỹ BHXH được quản lý tập trung, thống nhất, công khai, minh bạch; được sử dụng đúng mục đích và được hạch toán độc lập theo các quỹ thành phần, các nhóm đối tượng thực hiện theo chế độ tiền lương do Nhà nước quy định và chế độ tiền lương do người sử dụng lao động quyết định. - Việc thực hiện bảo hiểm xã hội phải đơn giản, dễ dàng, thuận tiện, kịp thời và đầy đủ quyền lợi của người tham gia bảo hiểm xã hội. 1.1.1.4. Quỹ bảo hiểm xã hội và các chế độ bảo hiểm xã hội Quỹ bảo hiểm xã hội Quỹ BHXH là nguồn quỹ độc lập với NSNN, quỹ hoạt động theo cơ chế quản lý tài chính do Chính phủ ban hành và được quản lý tập trung thống nhất trong hệ thống BHXH Việt Nam, được thực hiện hạch toán riêng và cân đối thu chi theo từng quỹ thành phần. Theo quy định tại Luật BHXH số 58/2014/QH13 thì các nguồn hình thành quỹ BHXH gồm: - “Người sử dụng lao động đóng theo quy định tại Điều 86 của Luật này - Người lao động đóng theo quy định tại Điều 85 và Điều 87 của Luật này - Tiền sinh lời của hoạt động đầu tư từ quỹ - Hỗ trợ của Nhà nước - Các nguồn thu hợp pháp khác”. Các quỹ thành phần của quỹ bảo hiểm xã hội gồm: Quỹ ốm đau thai sản, quỹ tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp; và quỹ hưu trí tử tuất, được quy định cụ thể như sau: - Quỹ ốm đau, thai sản do người sử dụng lao động đóng bằng 3% quỹ tiền lương, tiền công đóng BHXH của người lao động - Quỹ tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp do người sử dụng lao động đóng 12 bằng 0,5% quỹ tiền lương, tiền công đóng BHXH của người lao động. - Quỹ hưu trí và tử tuất được hình thành từ tiền đóng BHXH của người lao động theo mức quy định (8%) và tiền đóng BHXH của người sử dụng lao động theo quy định (14%); kinh phí được Nhà nước chuyển từ NSNN vào quỹ BHXH để đảm bảo trả đủ lương hưu, trợ cấp BHXH đối với người hưởng lương hưu, trợ cấp BHXH trước ngày 01/01/1995, đóng BHXH cho thời gian làm việc trước ngày 01/01/1995 đối với những người lao động trong khu vực nhà nước trước ngày 01/01/1995 mà chưa nhận trợ cấp thôi việc, hoặc trợ cấp xuất ngũ, phục viên. Quỹ BHXH được sử dụng cho các mục đích: - Chi trả chế độ BHXH cho người lao động theo quy định; - Đóng BHYT cho những người đang hưởng lương hưu hoặc nghỉ việc hưởng trợ cấp TNLĐ, BNN hàng tháng; - Chi phí quản lý ; - Chi khen thưởng theo quy định đối với cơ quan, tổ chức có thành tích trong thực hiên Luật này hoặc người sử dụng lao động thực hiện tốt bảo hộ lao động..; - Đầu tư để bảo toàn, tăng trưởng quỹ theo quy định của Luật BHXH. Trong đó, chi trả chế độ là khoản chi quan trọng nhất. Các chế độ bảo hiểm xã hội: Các chế độ BHXH chính bao gồm: Chế độ ốm đau: Áp dụng đối với trường hợp người lao động tham gia BHXH “bị ốm đau, tai nạn mà không phải là tai nạn lao động phải nghỉ việc và có xác nhận của cơ sở khám bệnh, chữa bệnh có thẩm quyền theo quy định của Bộ Y tế. Trường hợp ốm đau, tai nạn phải nghỉ việc do tự hủy hoại sức khỏe, do say rượu hoặc sử dụng chất ma túy, tiền chất ma túy theo danh mục do Chính phủ quy định thì không được hưởng chế độ ốm đau. Phải nghỉ việc để chăm sóc con dưới 7 tuổi bị ốm đau và có xác nhận của cơ sở khám bệnh, chữa bệnh có thẩm quyền”. Chế độ thai sản:“Người lao động được hưởng chế độ thai sản khi thuộc một trong các trường hợp sau đây: Lao động nữ mang thai; lao động nữ sinh con; lao động nữ mang thai hộ, người mẹ nhờ mang thai hộ; người lao động nhận nuôi con 13 nuôi dưới 06 tháng tuổi; lao động nữ đặt vòng tránh thai, người lao động thực hiện biện pháp triệt sản; lao động nam đang đóng bảo hiểm xã hội có vợ sinh con”. Chế độ tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp: “Người lao động được hưởng chế độ tai nạn lao động khi có đủ các điều kiện sau đây: Bị tai nạn thuộc một trong các trường hợp sau đây: Tại nơi làm việc và trong giờ làm việc; ngoài nơi làm việc hoặc ngoài giờ làm việc khi thực hiện công việc theo yêu cầu của người sử dụng lao động; trên tuyến đường đi và về từ nơi ở đến nơi làm việc trong khoảng thời gian và tuyến đường hợp lý”; Suy giảm khả năng lao động từ 05% trở lên do bị tai nạn quy định tại khoản 1 Điều 43, Luật BHXH số 58/2014/QH13 ngày 20 tháng 11 năm 2014. “Người lao động được hưởng chế độ bệnh nghề nghiệp khi có đủ các điều kiện sau đây: Bị bệnh thuộc danh mục bệnh nghề nghiệp do Bộ Y tế và Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội ban hành khi làm việc trong môi trường hoặc nghề có yếu tố độc hại”; Suy giảm khả năng lao động từ 05% trở lên do bị bệnh quy định tại khoản 1 Điều 44, Luật BHXH số 58/2014/QH13 ngày 20 tháng 11 năm 2014. Chế độ hưu trí: Theo Điều 54, Luật BHXH số 58/2014/QH13 ngày 20 tháng 11 năm 2014 thì: “1. Người lao động quy định tại các điểm a, b, c, d, g, h và i khoản 1 Điều 2 của Luật này,trừ trường hợp quy định tại khoản 3 Điều này, khi nghỉ việc có đủ 20 năm đóng bảo hiểm xã hội trở lên thì được hưởng lương hưu nếu thuộc một trong các trường hợp sau đây: a)Nam đủ 60 tuổi, nữ đủ 55 tuổi; b)Nam từ đủ 55 tuổi đến đủ 60 tuổi, nữ từ đủ 50 tuổi đến đủ 55 tuổi và có đủ 15 năm làm nghề hoặc công việc nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm hoặc đặc biệt nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm thuộc danh mục do Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, Bộ Y tế ban hành hoặc có đủ 15 năm làm việc ở nơi có phụ cấp khu vực hệ số 0,7 trở lên; 14