Tài liệu Quản lý thu bảo hiểm xã hội tại bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- ĐẶNG ANH KHOA QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ CHƯƠNG TRÌNH ĐỊNH HƯỚNG THỰC HÀNH Hà Nội – 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- ĐẶNG ANH KHOA QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 60 34 04 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ CHƯƠNG TRÌNH ĐỊNH HƯỚNG THỰC HÀNH NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. TRẦN ANH TÀI Hà Nội – 2015 CAM KẾT Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành chương trình cao học và viết luận văn này, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ và góp ý nhiệt tình của quý thầy cô Trường Đại học Kinh tế Đại học Quốc gia Hà Nội. Trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn đến quý thầy cô Trường Đại học Kinh tế, đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ cho tôi trong quá trình học tập. Tôi xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Trần Anh Tài đã dành rất nhiều thời gian và tâm huyết hướng dẫn nghiên cứu và giúp tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Mặc dù tôi đã có nhiều cố gắng nỗ lực, tìm tòi, nghiên cứu để hoàn thiện luận văn, tuy nhiên không thể tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được những đóng góp tận tình của quý thầy cô, các nhà khoa học và các bạn. MỤC LỤC Danh mục các từ viết tắt ................................................................................................. i Danh mục bảng .............................................................................................................. ii Danh mục hình ...............................................................................................................iii MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN ..... 5 1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI .... 5 1.2. KHÁI NIỆM, VAI TRÒ CỦA BẢO HIỂM XÃ HỘI .................................... 9 1.2.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội ..................................................................... 9 1.2.2. Phân biệt bảo hiểm xã hội với bảo hiểm thương mại............................. 11 1.2.3. Các loại hình, các chế độ bảo hiểm xã hội ............................................ 12 1.2.4. Vai trò của bảo hiểm xã hội .................................................................. 13 1.3. THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC ..................................................... 17 1.3.1. Khái niệm, đặc điểm thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ............................... 17 1.3.2. Vai trò của thu bảo hiểm xã hội ............................................................ 19 1.3.3. Phương pháp thu bảo hiểm xã hội: ....................................................... 20 1.4. CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI .................................. 21 1.4.1. Khái niệm quản lý thu bảo hiểm xã hội ................................................. 21 1.4.2. Mục tiêu quản lý thu bảo hiểm xã hội ................................................... 21 1.4.3. Các nguyên tắc quản lý thu bảo hiểm xã hội ......................................... 22 1.4.4. Nội dung quản lý thu bảo hiểm xã hội ................................................... 23 1.4.5. Các yếu tố tác động đến quản lý thu bảo hiểm xã hội ........................... 28 1.5. HỆ THỐNG CHỈ TIÊU ĐÁNH GIÁ QUẢN LÝ THU BHXH .................. 29 1.5.1. Các chỉ tiêu về số tiền thu BHXH và tỷ lệ tăng tiền thu BHXH hàng năm. ... 29 1.5.2. Các chỉ tiêu về số lượng và tỷ lệ tăng số đơn vị sử dụng lao động. ........ 30 1.5.3. Số lượng và tỷ lệ tăng lao động trong các loại hình đơn vị SDLĐ. ........ 30 1.5.4. Tiền nợ BHXH và tỷ lệ nợ BHXH theo loại hình đơn vị SDLĐ. ............. 31 Chương 2: PHƯƠNG PHÁP VÀ THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU .............................. 32 2.1. CÂU HỎI NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI .................................................... 33 2.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................... 33 2.2.1.Cơ sở phương pháp luận: ...................................................................... 33 2.2.2. Phương pháp thu thập số liệu: .............................................................. 34 2.2.3. Phương pháp tổng hợp số liệu: ............................................................. 35 2.2.4. Phương pháp phân tích thông tin:......................................................... 36 2.2.5. Phương pháp phân tích dãy số thời gian: ............................................. 37 2.2.6. Phương pháp so sánh: .......................................................................... 39 Chương 3: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI ............ 39 BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI ......................................................... 39 3.1. KHÁI QUÁT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI ................ 39 3.1.1. Quá trình hình thành và phát triển........................................................ 39 3.1.2. Chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội 41 3.1.3. Cơ cấu tổ chức của Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội ........................ 43 3.1.4. Kết quả thu bảo hiểm xã hội trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2009 - 2013 .................................................................................................... 45 3.2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI GIAI ĐOẠN 2009-2013 ................................ 55 3.2.1. Thực trạng quản lý đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội ....................... 55 3.2.2. Thực trạng quản lý quỹ lương làm căn cứ tính tiền đóng bảo hiểm xã hội ... 61 3.2.3. Thực trạng quản lý tiền thu bảo hiểm xã hội ......................................... 64 3.2.4. Công tác thanh tra, kiểm tra đóng BHXH ............................................. 67 3.3. ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI GIAI ĐOẠN 2009 - 2013.................... 68 3.3.1. Những mặt tích cực............................................................................... 68 3.3.2. Những mặt hạn chế và nguyên nhân ..................................................... 70 Chương 4: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI 75 4.1. PHƯƠNG HƯỚNG HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI GIAI ĐOẠN 2014 - 2020 ... 75 4.1.1. Bối cảnh trong tình hình mới có ảnh hưởng đến quản lý thu bảo hiểm xã hội tại Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội ...................................................... 75 4.1.2. Phương hướng chủ yếu hoàn thiện quản lý thu bảo hiểm xã hội tại Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội ........................................................................ 78 4.2. MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI ................... 78 4.2.1. Nhóm giải pháp hoàn thiện quản lý đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội..... 78 4.2.2. Nhóm giải pháp hoàn thiện quản lý quỹ lương làm căn cứ tính tiền đóng bảo hiểm xã hội .............................................................................................. 80 4.2.3. Nhóm giải pháp hoàn thiện quản lý tiền thu bảo hiểm xã hội ................ 81 4.2.4. Nhóm giải pháp điều kiện ..................................................................... 81 4.3. Một số kiến nghị ......................................................................................... 84 4.3.1. Kiến nghị với Nhà nước về chính sách Bảo hiểm xã hội ........................ 84 4.3.2. Kiến nghị với Bảo hiểm xã hội Việt Nam .............................................. 85 4.3.3. Kiến nghị đối với Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội .......................... 86 4.3.4. Kiến nghị đối với Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội. .......................... 87 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 89 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................... 91 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Stt Ký hiệu Nguyên nghĩa 1 BHTN Bảo hiểm thất nghiệp 2 BHXH Bảo hiểm xã hội 3 BHYT Bảo hiểm y tế 4 DNNN Doanh nghiệp nhà nước 5 DNNQD Doanh nghiệp ngoài quốc doanh 6 HCSN Hành chính sự nghiệp 7 HĐND Hội đồng nhân dân 8 HTLĐ Hợp tác lao động 9 HTX Hợp tác xã 10 HKDCT Hộ kinh doanh cá thể 11 KH&ĐT Kế hoạch và đầu tư 12 LD, VPĐD Liên doanh, văn phòng đại diện 13 LĐTB&XH Lao động thương binh và xã hội 14 NCL Ngoài công lập 15 NLĐ Người lao động 16 NSNN Ngân sách nhà nước 17 SDLĐ Sử dụng lao động 18 SXKD Sản xuất - kinh doanh 19 TNLĐ – BNN Tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp 20 UBND Uỷ ban nhân dân i DANH MỤC BẢNG Stt Bảng Nội dung 1 Bảng 3.1 2 Bảng 3.2 Cơ cấu thu BHXH theo loại hình đơn vị sử dụng lao động 50 3 Bảng 3.3 Số tiền nợ BHXH giai đoạn 2009 – 2013 51 4 Bảng 3.4 5 Bảng 3.5 6 Bảng 3.6 Số đơn vị sử dụng lao động tăng mới hàng năm 57 7 Bảng 3.7 Doanh nghiệp đăng ký kinh doanh tăng mới hàng năm 57 8 Bảng 3.8 9 Bảng 3.9 10 Bảng 3.10 Tốc độ tăng hàng năm thu BHXH giai đoạn 20092013 Tình hình nợ BHXH theo loại hình đơn vị sử dụng lao động Đơn vị đăng ký tham gia BHXH theo loại hình đơn vị sử dụng lao động Số lao động tham gia BHXH bắt buộc theo loại hình đơn vị sử dụng lao động (2009 - 2013) Cấp sổ BHXH bắt buộc từ năm 2009 đến 2013 Quỹ tiền lương, tiền công tham gia BHXH bắt buộc theo loại hình đơn vị sử dụng lao động (2009 - 2013) ii Trang 49 52 56 58 61 62 DANH MỤC HÌNH Stt Hình 1 Hình 3.1 2 Hình 3.2 3 Hình 3.3 4 Hình 3.4 Nội dung Cơ cấu tổ chức của BHXH thành phố Hà Nội Kết quả thu BHXH tại BHXH Hà Nội giai đoạn 2009-2013 Cơ cấu thu BHXH năm 2013 theo loại hình đơn vị SDLĐ Cơ cấu nợ BHXH theo loại hình đơn vị SDLĐ năm 2013 Trang 44 48 49 53 Tỷ lệ doanh nghiệp tăng mới tham gia đóng 5 Hình 3.5 BHXH trên tổng số doanh nghiệp mới thành lập 58 từ năm 2009 đến 2013 6 Hình 3.6 7 Hình 3.7 Cơ cấu lao động theo loại hình đơn vị SDLĐ năm 2013 Sơ đồ tổ chức thu BHXH của BHXH Thành phố Hà Nội iii 60 66 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ở nước ta, chính sách BHXH là chính sách lớn, là bộ phận quan trọng trong hệ thống chính sách an sinh xã hội, đã được Đảng và Nhà nước quan tâm thực hiện. BHXH gắn liền với sự phát triển kinh tế và xã hội, nên việc xác định đúng vai trò của BHXH trong cuộc sống, sự tác động của BHXH đối với đời sống của NLĐ, với xã hội là một vấn đề đặt ra. Thực tế trong những năm qua cho thấy, công tác xây dựng pháp luật về BHXH ở nước ta thường bị động, mang tính chắp vá, việc thực hiện còn thiếu đồng bộ, đã có những ảnh hưởng nhất định tới quyền lợi của NLĐ. Luật Bảo hiểm xã hội được Quốc hội thông qua ngày 29 tháng 6 năm 2006 tại kỳ họp thứ 9 Quốc hội khoá XI và có hiệu lực từ ngày 01 tháng 01 năm 2007. Đối với quỹ BHXH hiện đang được thực hiện nhằm mục tiêu là trở thành một công quỹ độc lập với ngân sách nhà nước, nhằm đảm bảo về tài chính để chi trả các chế độ BHXH cho NLĐ. Vì thế công tác thu BHXH (bao gồm cả thu BHXH bắt buộc và tự nguyện) ngày càng trở thành nhiệm vụ quan trọng và ảnh hưởng đến sự tồn tại và phát triển bền vững của sự nghiệp BHXH ở nước ta. Hoạt động quản lý công tác thu BHXH bắt buộc ảnh hưởng trực tiếp đến công tác chi và quá trình thực hiện chính sách BHXH trong tương lai. Do BHXH cũng như các loại hình bảo hiểm khác đều dựa trên nguyên tắc “có đóng, có hưởng”, công tác thu nộp BHXH bắt buộc đã đặt ra yêu cầu thu đúng, đủ, kịp thời. Nếu không thu được BHXH bắt buộc thì quỹ BHXH không có nguồn để chi trả cho các chế độ BHXH cho NLĐ. Do đó, thực hiện công tác thu BHXH bắt buộc đóng một vai trò quyết định, then chốt trong quá trình đảm bảo ổn định cho cuộc sống của NLĐ cũng như các đơn vị sử dụng lao động được hoạt động bình thường. Do vậy, công tác quản lý thu BHXH bắt buộc là nhiệm vụ quan trọng và khó khăn của ngành BHXH. Để công tác thu BHXH bắt buộc đạt hiệu quả cao thì đòi hỏi phải có quy trình quản lý thu chặt chẽ, hợp lý, khoa học. Tuy nhiên trong thời gian vừa qua công tác thu BHXH bắt buộc còn bộc lộ những tồn tại, hạn chế như: số đơn vị sử dụng lao động, số lao động chưa tham gia 1 BHXH bắt buộc còn nhiều, tỷ lệ tăng về mức lương, tiền công tham gia BHXH bắt buộc hàng năm chưa cao, số đơn vị nợ đọng, trốn đóng BHXH bắt buộc tăng nhanh gây ra những ảnh hưởng về quyền lợi cho NLĐ. Việc tăng trưởng nguồn thu BHXH bắt buộc còn thấp chưa tương xứng với tiềm năng. Để khắc phục những hạn chế trên, nhằm mở rộng và tăng trưởng nguồn thu BHXH bắt buộc, phát triển bền vững quỹ BHXH, rất cần có những giải pháp thiết thực, hiệu quả trong thời gian tới. Từ nhận thức những vấn đề nêu trên, Học viên đã chọn đề tài “Quản lý thu bảo hiểm xã hội tại Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội” làm đề tài cho luận văn của mình, nhằm góp phần giải quyết những vấn đề còn hạn chế nêu trên. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở phân tích, đánh giá thực trạng quản lý công tác thu BHXH bắt buộc giai đoạn 2009 – 2013 trên địa bàn thành phố Hà Nội, từ đó đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện công tác thu BHXH bắt buộc trên địa bàn Thành phố Hà Nội. Nhiệm vụ nghiên cứu: Để thực hiện mục đích nghiên cứu nói trên, luận văn tập trung giải quyết các nhiệm vụ chủ yếu sau: - Hệ thống hoá những vấn đề lý luận và thực tiễn về BHXH và công tác thu BHXH bắt buộc. - Phân tích và đánh giá thực trạng về quản lý thu BHXH bắt buộc tại Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội, chỉ ra những kết quả đạt được, những hạn chế, thiếu sót, nguyên nhân và những vấn đề đang đặt ra hiện nay. - Đề xuất phương hướng và giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2014 - 2020. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận văn là quản lý thu BHXH bắt buộc (sau đây viết là quản lý thu BHXH ) trên địa bàn thành phố Hà Nội. Phạm vi nghiên cứu: - Phạm vi về không gian: Luận văn tập trung nghiên cứu quản lý thu BHXH bắt buộc tại cơ quan Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội. 2 - Phạm vi về thời gian: Các tài liệu và số liệu nghiên cứu được thu thập từ các nguồn trong giai đoạn từ năm 2009 đến 2013, tập trung vào giai đoạn 2012 – 2013. - Phạm vi về nội dung: Luận văn tập trung nghiên cứu về: (1) Quản lý đối tượng tham gia BHXH, (2) Quản lý quỹ lương làm căn cứ tính tiền đóng BHXH, (3) Quản lý tiền thu BHXH và (4) Thanh tra, kiểm tra đóng BHXH. 4. Dự kiến những đóng góp mới của luận văn Các đề tài nghiên cứu, đề án, luận án, luận văn, bài viết nghiên cứu về BHXH đã đề cập đến nhiều khía cạnh khác nhau của quản lý chính sách BHXH nói chung và quản lý thu BHXH nói riêng. Tuy nhiên, học viên cũng kỳ vọng với kiến thức thu được trong quá trình học tập, kế thừa những kết quả nghiên cứu khoa học trước đó và với kinh nghiệm công tác của bản thân sẽ tham gia nghiên cứu một cách cơ bản, hệ thống về quản lý thu BHXH tại BHXH Hà Nội, từ đó có những đóng góp mới mang tính khoa học, thực tiễn về hoàn thiện quản lý thu BHXH bắt buộc góp phần giúp lãnh đạo BHXH thành phố Hà Nội hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ thu BHXH của đơn vị, cụ thể như sau: - Luận văn nghiên cứu có hệ thống các vấn đề lý luận và thực tiễn cơ bản về quản lý thu BHXH trên địa bàn thành phố Hà Nội trong điều kiện kinh tế xã hội hiện nay. - Luận văn phân tích, đánh giá đúng những nhân tố ảnh hưởng đến việc tham gia BHXH của NLĐ và NSDLĐ khi mà Luật BHXH năm 2006 đã được Quốc hội thông qua Luật BHXH sửa đổi bổ sung năm 2014 sẽ có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2016. - Luận văn nghiên cứu thực trạng công tác quản lý thu BHXH tại cơ quan BHXH thành phố Hà Nội, làm rõ những mặt tích cực, hạn chế yếu kém, nguyên nhân và bài học từ công tác quản lý thu BHXH. - Từ chủ trương, định hướng của Thành phố Hà Nội, đề xuất phương hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện quản lý thu BHXH tại cơ quan Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội nhằm góp phần phát triển bền vững quỹ BHXH cũng 3 như góp phần đảm bảo ổn định chính trị, xã hội, thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội trên địa bàn Thủ đô. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần danh mục chữ viết tắt, danh mục bảng, danh mục hình, mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được kết cấu thành 4 chương. - Chương 1: Tổng quan tài liệu nghiên cứu và cơ sở lý luận; - Chương 2: Phương pháp nghiên cứu và thiết kế luận văn; - Chương 3: Thực trạng quản lý thu BHXH tại cơ quan BHXH thành phố Hà Nội; - Chương 4: Phương hướng và giải pháp hoàn thiện quản lý thu BHXH tại cơ quan BHXH thành phố Hà Nội 4 Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI Trong những năm gần đây, lĩnh vực BHXH nói chung và thu BHXH nói riêng đã và đang được nhiều người quan tâm nghiên cứu. Đã có một số công trình nghiên cứu về BHXH với những cách tiếp cận khác nhau, được đề cập và thể hiện trong một số đề tài cấp Nhà nước, cấp Bộ và nhiều luận văn Tiến sĩ, Thạc sĩ khác. Cụ thể như: - Đề tài nghiên cứu cấp Bộ, 1996. Thực trạng quản lý thu BHXH hiện nay và một số biện pháp nâng cao hiệu quả công tác thu. Chủ nhiệm đề tài Nguyễn Văn Châu, BHXH Việt Nam. Đây là một trong những đề tài được thực hiện sớm nhất kể từ khi ngành BHXH Việt Nam được thành lập (1995). Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quản lý thu BHXH của BHXH Việt Nam với vai trò là cơ quan cấp Trung ương quản lý về BHXH, trong công cuộc đổi mới về kinh tế của Đảng và Nhà nước đề ra. Phạm vi nghiên cứu trên toàn quốc. Đề tài đã đánh giá kết quả công tác thu BHXH thời kỳ kế hoạch hóa tập trung, bao cấp là nguyên nhân kìm hãm sự phát triển chính sách BHXH, phân tích thực trạng tình hình, những vấn đề đặt ra đối với BHXH Việt Nam đối với quản lý thu BHXH của BHXH Việt Nam khi mà Nhà nước đang mở ra một nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường, với nhiều thành phần kinh tế, thu hút đầu tư nước ngoài đòi hỏi phải đổi mới chính sách pháp luật quy định về thu BHXH nhằm đảm bảo mở rộng đối tượng NLĐ và NSDLĐ thuộc các thành phần kinh tế tham gia đóng BHXH đầy đủ. Đáp ứng thực tiễn phong phú, đa dạng về các mức tiền lương, tiền công làm căn cứ đóng BHXH, hình thức đóng BHXH đồng thời có cơ chế quản lý số tiền thu BHXH từ cấp địa phương đến trung ương. Đề tài đã đóng góp những nghiên cứu khoa học, có ý nghĩa thực tiễn về xây dựng hệ thống biểu mẫu thu BHXH, phương thức thực hiện thu BHXH từ địa phương đến trung ương, quản lý quỹ BHXH cũng như hình thức, phạm vi đầu tư tăng trưởng một phần quỹ BHXH góp phần tạo lập bền vững và cân đối quỹ BHXH về lâu dài. 5 - Đề tài cấp Bộ, 2007. Các giải pháp đảm bảo cân đối quỹ BHXH bắt buộc khi thực hiện Luật BHXH”. Chủ nhiệm đề tài Phạm Đỗ Nhật Tân, Bộ Lao động thương binh và Xã hội. Nguy cơ mất cân đối quỹ BHXH đã được các nhà nghiên cứu khoa học xã hội và tổ chức lao động quốc tế (ILO) khuyến nghị tới Chính phủ Việt Nam từ khi xây dựng Luật BHXH. Khi mà nguồn hình thành và quản lý các quỹ thành phần như là quỹ BHXH, quỹ BHYT, quỹ BHTN, trong đó quỹ BHXH chia thành các quỹ thành phần như là: quỹ chi trả chế độ hưu trí, tử tuất (dài hạn); quỹ chi trả chế độ ốm đau, thai sản, dưỡng sức phục hồi sức khỏe, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp (ngắn hạn). Việc hình thành nên các quỹ này là từ nguồn thu BHXH bắt buộc. Chính vì thế mà đề tài đã hệ thống các quy định của Nhà nước về đối tượng thu, mức thu, cách thức vận hành và quản lý các quỹ BHXH, phân tích đánh giá thực trạng tình hình thu – chi của quỹ BHXH bắt buộc của Việt Nam, từ đó đề tài đã đưa ra các dẫn chứng về những ưu điểm và những mặt hạn chế về việc duy trì và mở rộng nguồn thu BHXH, sử dụng quỹ BHXH, điều kiện để hưởng các chế độ chính sách BHXH nhằm đảm bảo sự an toàn của quỹ BHXH, cân đối quỹ BHXH trong tương lai. - Đỗ Văn Sinh, 2005. Hoàn thiện quản lý quỹ BHXH ở Việt Nam. Luận án Tiến sĩ kinh tế, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh. Tác giả đã góp phần làm rõ thêm cơ sở khoa học và thực tiễn của quản lý quỹ BHXH ở Việt Nam; tổng kết mô hình và phương thức quản lý quỹ BHXH của một số nước trên thế giới để rút ra một số bài học kinh nghiệm có thể vận dụng trong quản lý quỹ BHXH ở Việt Nam; đề xuất quan điểm và giải pháp nhằm hoàn thiện quản lý quỹ BHXH ở Việt Nam. - Phạm Trường Giang, 2010. Hoàn thiện cơ chế thu BHXH ở Việt Nam. Luận án Tiến sĩ, Trường ĐH Lao động xã hội. Đóng góp nghiên cứu khoa học của luận án đó là tác giả đã nghiên cứu về cơ chế chính sách thu BHXH ở Việt Nam, việc phân cấp quản lý thu BHXH, các chế tài về đóng BHXH và xử lý vi phạm về đóng BHXH. Trên cơ sở phân tích cơ chế chính sách thu BHXH ở Việt Nam, đề cập vấn đề chế tài xử phạt vi phạm pháp luật BHXH còn thấp, chưa đủ sức răn đe, tác giả có tham khảo một số mô hình thu BHXH ở một số nước phát triển, từ đó tác giả có 6 khuyến nghị một số giải pháp có ý nghĩa thực tiễn hoàn thiện cơ chế chính sách thu BHXH ở Việt Nam. - Nguyễn Hữu Vinh, 2010. Giải pháp nhằm hạn chế tình trạng nợ đọng và trốn đóng BHXH ở Hà Nội”. Luận văn Thạc sỹ kinh tế, Trường ĐH kinh tế quốc dân. ; Nguyễn Dương, 2010. Giải pháp nâng cao chất lượng quản lý thu BHXH tại Bảo hiểm xã hội Thành phố Hà Nội. Luận văn thạc sĩ kinh tế, Trường đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội. Hai đề tài của hai tác giả được thực hiện trong cùng một thời gian, trên cùng một địa bàn, nghiên cứu hai nội dung khác nhau nhưng lại có những vấn đề liên quan tới nhau. Tác giả Nguyễn Hữu Vinh đi sâu lý giải nguyên nhân làm giảm nguồn thu là do tình trạng nợ đọng tiền đóng BHXH kéo dài, trốn đóng BHXH dưới nhiều hình thức của các doanh nghiệp, từ đó tác giả kiến nghị các giải pháp làm giảm tình trạng nợ đọng, truy thu, tính lãi thậm chí là khoanh nợ để đảm bảo thu đúng, đủ, kịp thời không làm ảnh hưởng đến việc thụ hưởng các chế độ BHXH của NLĐ. Còn tác giả Nguyễn Dương đã làm rõ một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chất lượng quản lý thu BHXH, từ đó tác giả đã có nhận định về quản lý thu BHXH còn yếu kém do nguyên nhân cả chủ quan lẫn khách quan, tác giả đã có những kiến nghị về giải pháp tăng cường chất lượng quản lý thu, khắc phục tình trạng nợ đọng, trốn đóng tiền BXHH trên địa bàn Thành phố Hà Nội. - Trần Quốc Túy, 2000. Hoàn thiện quản lý thu BHXH khu vực Doanh nghiệp ngoài quốc doanh ở Việt Nam. Luận văn thạc sĩ, Trường ĐH Kinh tế Quốc dân.; Cao Thị Lan Mây, 2014. Hoàn thiện công tác thu BHXH khối ngoài quốc doanh trên địa bàn thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh. Luận văn thạc sĩ Quản lý kinh tế, Trường Đại học Kinh tế - Đại học Quốc gia Hà Nội. Hai tác giả cùng nghiên cứu về một đề tài, cùng mục đích nghiên cứu nhưng khác nhau về không gian, thời gian, cách thức chọn mẫu và phương pháp nghiên cứu. Bối cảnh nghiên cứu năm 2000, tác giả Trần Quốc Túy đã đánh giá trên bình diện toàn quốc thời kỳ bùng nổ các Doanh nghiệp ngoài quốc doanh, đầu tư nước ngoài vào Việt Nam rất lớn là cơ hội đồng thời cũng là thách thức, đòi hỏi ngành BHXH Việt Nam cần khai thác triệt để thu BHXH khu vực ngoài quốc doanh để đạt hiệu quả, đảm bảo quyền 7 lợi cho NLĐ khu vực ngoài quốc doanh. Đến năm 2014, khi mà nền kinh tế chịu ảnh hưởng nặng nề của suy thoái và khó khăn về SXKD, hàng tồn kho, cạnh tranh gay gắt của các Doanh nghiệp đặc biệt là Doanh nghiệp ngoài quốc doanh thì đề tài nghiên cứu của tác giả Cao Thị Lan Mây có ý nghĩa trong phân tích thực trạng tình hình thu BHXH khối ngoài quốc doanh trên địa bàn thành phố Bắc Ninh, từ đó đưa ra một số giải pháp khả thi nhằm mở rộng đối tượng thu BHXH, tận thu, giúp cho BHXH tỉnh Bắc Ninh hoàn thành nhiệm vụ được giao. Đóng góp về nghiên cứu khoa học của hai tác giả đó là tổng kết tình hình thu BHXH nói chung và thu BHXH khối quốc doanh nói riêng, rút ra bài học kinh nghiệm. Phân tích thực trạng tình hình thu BHXH khối ngoài quốc doanh với hai mốc thời gian khác nhau năm 2000 và 2014, từ đó mỗi tác giả đã có kiến nghị các giải pháp để hoàn thiện công tác quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp khu vực ngoài quốc doanh phù hợp với tình hình thực tế. - Đề án nghiên cứu khoa học, 2011. Hoàn thiện quy trình quản lý thu, quy trình cấp và quản lý sổ BXHH, thẻ BHYT.Chủ nhiệm đề án: Dương Xuân Triệu, Viện nghiên cứu khoa học – BHXH Việt Nam. Đề án đã hệ thống hóa các văn bản của Nhà nước, của Ngành về thực hiện về thu BHXH, cấp sổ BXHH, thẻ BHYT, phân tích đánh giá thực trạng thực hiện thu BHXH, cấp sổ BHXH, thẻ BHYT trong mối tương quan hỗ trợ nhau. Đề án đã phân tích được những mặt còn chưa hợp lý, hạn chế như: văn bản quy định chồng chéo, thủ tục hành chính còn nhiều, biểu mẫu chưa khoa học, ứng dụng công nghệ thông tin còn thấp, việc thực hiện ở các địa phương còn chưa đồng nhất do nhận thức chưa đúng quy định của Nhà nước, của Ngành. Từ đó Đề án đưa ra các giải pháp về xây dựng thống nhất các chỉ tiêu, biểu mẫu, quy trình về thu BHXH, cấp và quản lý sổ BHXH, thẻ BHYT phù hợp với tình hình mới. - Ngoài ra học viên còn tham khảo giáo trình giảng dạy môn Kinh tế Bảo hiểm của Trường ĐH Kinh tế quốc dân; tài liệu giảng dạy của Trường đào tạo nghiệp vụ BHXH của ngành, tài liệu nghiên cứu của Viện nghiên cứu khoa học BHXH. Qua nắm bắt tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài, học viên nhận thấy các đề tài nghiên cứu trước đây liên quan đến quản lý thu BHXH đều 8 xuất phát từ thực trạng và hướng tới các giải pháp hoàn thiện quản lý thu BHXH ở mỗi địa phương, mỗi thời kỳ nhằm nuôi dưỡng và phát triển nguồn thu BHXH một cách bền vững. Tuy nhiên trong thời gian gần đây, khi mà Nhà nước ban hành nhiều sửa đổi bổ sung chế độ chính sách BHXH, chính sách kinh tế xã hội thì chưa có công trình nghiên cứu, đề tài nghiên cứu nào về quản lý thu BHXH bắt buộc sau khi Luật BHXH số 71/2006/QH11 ngày 29/6/2006, Luật BHXH sửa đổi bổ sung số 58/2014/QH13, ngày 20/11/2014 và Luật BHYT sửa đổi bổ sung số 46/2014/QH13, ngày 13/6/2014 được Quốc hội khóa XIII thông qua với nhiều quy định mới, trong bối cảnh tình hình nợ đọng BHXH, trốn đóng BHXH của chủ sử dụng lao động tăng cao đáng báo động làm ảnh hưởng đến việc giải quyết quyền lợi cho người lao động, tiềm tàng nguy cơ vỡ quỹ BHXH. 1.2. KHÁI NIỆM, VAI TRÒ CỦA BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.2.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội Trong cuộc sống, để thỏa mãn những nhu cầu tối thiểu, con người phải lao động sản xuất để có thu nhập. Tuy nhiên, không phải NLĐ nào cũng có đủ điều kiện về sức khỏe, khả năng lao động hoặc những may mắn khác để hoàn thành nhiệm vụ lao động, công tác hoặc tạo nên cho mình và gia đình một cuộc sống ấm no hạnh phúc. Ngược lại, người nào cũng có thể gặp phải những rủi ro, bất hạnh như ốm đau, tai nạn, hay già yếu, chết hoặc thiếu công việc làm do những ảnh hưởng của tự nhiên, của những điều kiện sống và sinh hoạt cũng như các tác nhân xã hội khác…Khi rơi vào trường hợp bị giảm hoặc mất khả năng lao động nói trên, các nhu cầu cần thiết của cuộc sống không vì thế mà mất đi, trái lại có những điều kiện cần thiết còn tăng lên, thậm chí có thể xuất hiện thêm nhu cầu mới như khi ốm đau cần được khám chữa bệnh. BHXH ra đời giải là pháp hữu hiệu giúp con người vượt qua những khó khăn nêu trên. BHXH trở thành nền tảng cơ bản của hệ thống an sinh xã hội của mỗi quốc gia, được thực hiện ở hầu hết các nước trên thế giới và ngày càng phát triển. - Từ giác độ Pháp luật: BHXH là một chế độ pháp định bảo vệ NLĐ, sử dụng tiền đóng góp của NSDLĐ, NLĐ và được sự tài trợ, bảo hộ của Nhà nước, nhằm trợ cấp vật chất cho người được bảo hiểm và gia đình họ trong trường hợp bị giảm hoặc 9 mất thu nhập bình thường do ốm đau, tai nạn lao động, thai sản, hết tuổi lao động theo quy định của Pháp luật (nghỉ hưu) hoặc chết. - Từ giác độ tài chính: BHXH là thuật (kỹ thuật) chia sẻ rủi ro và tài chính giữa những người tham gia bảo hiểm theo quy định của Pháp luật. - Từ giác độ chính sách xã hội: BHXH là một chính sách xã hội nhằm đảm bảo đời sống vật chất cho NLĐ khi họ không may gặp phải các “rủi ro xã hội”, nhằm góp phần đảm bảo an toàn xã hội… - Theo Bộ Luật Lao động: BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho NLĐ khi họ bị mất hoặc giảm khoản thu nhập từ nghề nghiệp do bị mất hoặc giảm khả năng lao động hoặc mất việc làm do những rủi ro xã hội thông qua việc hình thành, sử dụng một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, nhằm góp phần đảm bảo an toàn đời sống của NLĐ và gia đình họ, đồng thời góp phần bảo đảm an toàn xã hội. Khái niệm về BHXH được khái quát một cách đầy đủ nhất khi có Luật BHXH, đó là: BHXH là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của NLĐ khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng góp quỹ bảo hiểm xã hội. BHXH bắt buộc là loại hình bảo hiểm xã hội mà người lao động và người sử dụng lao động bắt buộc phải tham gia. Như vậy bản chất của BHXH là sản phẩm tất yếu của nền kinh tế hàng hóa. Khi trình độ phát triển kinh tế của một quốc gia đạt đến một mức độ nào đó thì hệ thống BHXH có điều kiện ra đời phát triển. Thực chất BHXH là sự tổ chức bù đắp hậu quả của những rủi ro hoặc các sự kiện bảo hiểm. BHXH là quá trình tổ chức sử dụng thu nhập cá nhân và tổng sản phẩm trong nước để thỏa mãn nhu cầu an toàn kinh tế của NLĐ và an toàn xã hội. Mối quan hệ giữa các bên trong BHXH phát sinh trên cơ sở nền tảng là quan hệ lao động giữa ba bên: Người sử dụng lao động, người lao động và cơ quan BHXH thông thường là các cơ quan chuyên trách do Nhà nước lập ra và được Nhà 10