Tài liệu Quản lý tài chính của trường trung học phổ thông trong bối cảnh đổi mới giáo dục

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ĐÀO HOÀNG TRƯỜNG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG BỐI CẢNH ĐỔI MỚI GIÁO DỤC LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2019 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ĐÀO HOÀNG TRƯỜNG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG BỐI CẢNH ĐỔI MỚI GIÁO DỤC Ngành: Quản lý giáo dục Mã số: 9140114 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng GS.TS Phạm Hồng dẫn 1: Quang TS. Lý Tiến Hùng 2: THÁI NGUYÊN - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào. Tác giả luận án Đào Hoàng Trường ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin trân trọng cảm ơn GS.TS Phạm Hồng Quang, TS. Lý Tiến Hùng, những người thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian nghiên cứu, thực hiện luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Quý thầy cô trong Hội đồng bảo vệ chuyên đề, Hội đồng bảo vệ cấp bộ môn đã có nhiều ý kiến đóng góp quý báu giúp tôi nghiên cứu bổ sung trong quá trình thực hiện luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Tâm lý Giáo dục, Phòng Đào tạo và các thầy cô của Trường ĐH Sư phạm - ĐH Thái Nguyên, đã nhiệt tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và bảo vệ luận án ở các cấp. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy, cô, cán bộ quản lý của các Sở Giáo dục và Đào tạo, trường THPT đã tạo điều kiện, giúp đỡ trong quá tình nghiên cứu, khảo sát và cung cấp số liệu để tôi hoàn thành luận án. Tôi xin được tri ân người thân, gia đình đã khuyến khích, động viên, giúp tôi trong quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận án này. Mặc dù đã rất cố gắng, xong luận án sẽ không tránh khỏi những thiếu sót, kính mong các nhà khoa học, các thầy, cô chỉ dẫn, góp ý để luận án hoàn thiện hơn. Trân trọng cảm ơn. Tác giả luận án iii Đào Hoàng Trường iv MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN....................................................................... i LỜI CẢM ƠN..........................................................................ii MỤC LỤC..............................................................................iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT..............................................iv DANH MỤC CÁC BẢNG..........................................................v DANH MỤC CÁC HÌNH.........................................................vi DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ..................................................vii. MỞ ĐẦU................................................................................ 1 1. Lí do chọn đề tài.................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu..........................................................4 3. Khách thể, đối tượng nghiên cứu.......................................4 4. Giả thuyết khoa học...........................................................4 5. Nhiệm vụ nghiên cứu.........................................................4 6. Phạm vi nghiên cứu............................................................5 7. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu.........................5 8. Luận điểm bảo vệ...............................................................7 9. Những đóng góp mới của luận án.......................................7 10. Bố cục của luận án...........................................................8 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG BỐI CẢNH ĐỔI MỚI GIÁO DỤC.........................................9 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề.........................................9 1.1.1. Những nghiên cứu quản lý tài chính trong giáo dục, đào tạo...................................................................................9 1.1.2. Những nghiên cứu về phân cấp quản lý tài chính trong trường học...................................................................14 v 1.1.3. Đánh giá về tổng quan nghiên cứu vấn đề.................19 1.2. Các khái niệm cơ bản của đề tài....................................21 1.2.1. Tài chính..................................................................... 21 1.2.2. Quản lý tài chính........................................................22 1.2.3. Phân cấp..................................................................... 22 1.2.4. Tự chủ........................................................................23 1.2.5. Trường học tự chủ......................................................23 1.2.6. Tự chủ tài chính..........................................................23 1.2.7. Tự chủ tài chính trong trường học..............................24 1.2.8. Trách nhiệm giải trình của trường học khi tự chủ......24 1.2.9. Ngân sách nhà nước...................................................25 1.2.10. Quản lý ngân sách nhà nước trong trường học.........26 1.3. Hoạt động tài chính ở trường THPT..............................26 1.3.1. Ngân sách cho giáo dục phổ thông............................26 1.3.2. Phân cấp quản lý tài chính đối với giáo dục trung học phổ thông.............................................................................. 30 1.3.3. Tự chủ tài chính và trách nhiệm giải trình trong giáo dục trung học phổ thông..............................................35 1.3.4. Định hướng công tác quản lý tài chính ở trường Trung học phổ thông trong bối cảnh đổi mới giáo dục.........37 1.4. Nội dung quản lý tài chính ở trường trung học phổ thông theo hướng tăng cường tự chủ và trách nhiệm giải trình...................................................................................... 41 1.4.1. Xây dựng quy định/quy chế (quy chế tài chính nội bộ)........................................................................................ 41 1.4.2. Xây dựng kế hoạch tài chính gắn với kế hoạch hoạt động của nhà trường...................................................42 vi 1.4.3. Quản lý Thu - Chi, Báo cáo tài chính, Báo cáo quyết toán...................................................................................... 44 1.4.4. Kiểm tra tài chính nội bộ, kiểm toán..........................48 1.4.5. Thực hiện công khai, minh bạch về tài chính.............51 1.5. Tiêu chí đánh giá quản lý tài chính trường trung học phổ thông.............................................................................52 1.6. Các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động quản lý tài chính trong các trường trung học phổ thông.......................65 1.6.1. Tình hình kinh tế - xã hội tại địa phương....................65 1.6.2. Cơ chế, chính sách về phân cấp, QLTC......................67 1.6.3. Nhận thức về tầm quan trọng của tự chủ và trách nhiệm giải trình trong trường THPT.....................................68 1.6.4. Năng lực QLTC của bộ máy........................................69 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1........................................................70 Chương 2: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG BỐI CẢNH ĐỔI MỚI GIÁO DỤC.............................................71 2.1. Kinh nghiệm quốc tế về quản lý tài chính ở trường trung học phổ thông.......................................................................71 2.1.1. Mô hình quản lý tài chính trường học theo tiếp cận tổng thể hướng tới cải thiện chất lượng giáo dục - SABER...71 2.1.2. Kinh nghiệm phân cấp quản lý trường học của một số nước Châu Á..................................................................... 72 2.1.3. Kinh nghiệm quản lý tài chính và tự chủ tài chính trong giáo dục phổ thông của các nước Châu Á...................74 2.1.4. Bài học kinh nghiệm đối với việc tự chủ, trách nhiệm giải trình tài chính cho các trường phổ thông ở Việt Nam...................................................................................... 75 vii 2.2. Tình hình và quy mô giáo dục trung học phổ thông......77 2.3. Cơ chế phân bổ chi tiêu giáo dục trung học phổ thông. 79 2.3.1. Cơ chế, chính sách về xã hội hoá nguồn lực đầu tư cho giáo dục.......................................................................... 79 2.3.2. Cơ chế phân bổ ngân sách nhà nước cho giáo dục trung học phổ thông..............................................................80 2.3.3. Quy mô và cơ cấu chi ngân sách cho giáo dục trung học phổ thông.......................................................................86 2.3.4.Mức chi ngân sách cho giáo dục trung học phổ thông cho một học sinh...................................................................90 2.4. Thực trạng công tác quản lý tài chính tại các trường trung học phổ thông hiện nay..............................................93 2.4.1. Giới thiệu tổ chức khảo sát.........................................93 2.4.2. Đánh giá về công tác xây dựng quy định/quy chế tài chính....................................................................................96 2.4.3. Đánh giá về xây dựng kế hoạch tài chính gắn với kế hoạch hoạt động của nhà trường..............................................99 2.4.4. Quản lý thu chi, Báo cáo tài chính, Báo cáo quyết toán....................................................................................102 2.4.5. Đánh giá về kiểm tra tài chính nội bộ, kiểm toán.....104 2.4.6. Đánh giá thực hiện công khai, minh bạch về tài chính..................................................................................106 2.5. Đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý tài chính của các trường trung học phổ thông..................................108 2.6. Đánh giá chung về hoạt động quản lý tài chính ở các trường trung học phổ thông hiện nay.................................112 2.6.1. Ưu điểm....................................................................112 2.6.2. Hạn chế, thiếu sót....................................................114 viii 2.6.3. Nguyên nhân của những hạn chế, thiếu sót.............116 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2......................................................118 Chương 3: GIẢI PHÁP QUẢN LÝ TÀI CHÍNH Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NHẰM TĂNG CƯỜNG TỰ CHỦ VÀ TRÁCH NHIỆM GIẢI TRÌNH.........119 3.1. Nguyên tắc đề xuất giải pháp......................................119 3.1.1. Đảm bảo tính pháp lý...............................................119 3.1.2. Đảm bảo tính mục đích.............................................119 3.1.3. Đảm bảo tính khoa học.............................................120 3.1.4. Đảm bảo tính thực tiễn, khả thi................................120 3.2. Các giải pháp quản lý tài chính ở trường trung học phổ thông nhằm tăng cường tự chủ và trách nhiệm giải trình...................................................................................121 3.2.1. Kiện toàn bộ máy quản lý tài chính của trường trung học phổ thông để thực hiện tự chủ và trách nhiệm giải trình............................................................................. 121 3.2.2. Tổ chức bồi dưỡng nghiệp vụ, năng lực quản lý cho đội ngũ cán bộ tham gia công tác quản lý tài chính của nhà trường và nâng cao nhận thức về tự chủ và trách nhiệm giải trình trong quản lý tài chính.............................124 3.2.3. Xây dựng quy trình và rà roát, bổ sung hoàn thiện hệ thống văn bản pháp quy của nhà trường về quản lý tài chính trong điều kiện tự chủ...............................................127 3.2.4. Xây dựng kế hoạch tài chính chi tiết cho từng giai đoạn cụ thể.........................................................................129 3.2.5. Phân cấp trách nhiệm giải trình về quản lý tài chính ........................................................................................... 135 ix 3.2.6. Giám sát quản lý tài chính trong các trường trung học phổ thông...........................................................................138 3.2.7. Xây dựng Bộ tiêu chuẩn, tiêu chí và chỉ báo quản lý tài chính theo hướng tăng quyền tự chủ và trách nhiệm giải trình của trường trung học phổ thông.........................142 3.3. Khảo nghiệm sự cần thiết và tính khả thi của các giải pháp............................................................................153 3.3.1. Mục đích, cách thức tiến hành.................................153 3.3.2. Phân tích kết quả khảo nghiệm................................155 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3......................................................160 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ.......................................161 1. Kết luận..........................................................................161 2. Khuyến nghị...................................................................163 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ............................................................................165 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................166 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CBQLGD CB, GV CSVC, TBDH DL ĐH GD&ĐT, GDĐT KHĐT NCS NSNN NĐ - CP QLGD QLTC SL TL THPT THCS XHH Cán bộ quản lý giáo dục Cán bộ, giáo viên Cơ sở vật chất, thiết bị dạy học Dân lập Đại học Giáo dục và Đào tạo Kế hoạch và Đầu tư Nghiên cứu sinh Ngân sách nhà nước Nghị định Chính phủ Quản lý giáo dục Quản lý tài chính Số lượng Tỷ lệ Trung học phổ thông Trung học cơ sở Xã hội hóa DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. . . . .Định mức phân bổ theo dân số trong độ tuổi đến trường từ 1 - 18 tuổi............................................28 Bảng 1.2. . . . .Tiêu chí, chỉ số đánh giá quản lý tài chính ở trường THPT....................................................................55 Bảng 2.1. .........................Quy mô giáo dục đào tạo bậc THPT .............................................................................78 Bảng 2.2. . . . .Tiêu chí phân bổ dự toán chi thường xuyên cho bậc mầm non và phổ thông tại một số địa phương......82 Bảng 2.3. ................................Cơ cấu chi NSNN cho giáo dục .............................................................................90 Bảng 2.4. . . . .Chi ngân sách trung bình cho giáo dục cho một học sinh, theo khu vực và theo cấp học giai đoạn 2011-2015............................................................91 Bảng 2.5. Chi đầu tư trung bình cho một trường theo khu vực giai đoạn 2011-2015............................................92 Bảng 2.6. .....Suất chi đầu tư trung bình cho một lớp học theo khu vực giai đoạn 2011-2015................................92 Bảng 2.7. .............................Bảng phân bổ đối tượng khảo sát .............................................................................93 Bảng 3.1. .....Kết quả khảo nghiệm tính cần thiết của các giải pháp đề xuất.......................................................155 Bảng 3.2. ........Kết quả khảo nghiệm tính khả thi của các giải pháp đề xuất.......................................................156 Bảng 3.3. . . . .So sánh tương quan sự cần thiết và tính khả thi các giải pháp.............................................................158 DANH MỤC CÁC HÌNH VÀ BIỂU ĐỒ Hình: Hình 1.1. Mô hình Tự chủ - tự chịu trách nhiệm trường học........................................................................ 35 Hình 2.1. Các mục tiêu của tài chính trường học.................72 Hình 2.2. . . . .Tỷ lệ cơ sở giáo dục công lập, ngoài công lập tính đến năm học 2017 - 2018....................................77 Hình 2.3. Chi ngân sách nhà nước cho lĩnh vực GDĐT giai đoạn 2013 - 2017..........................................87 Hình 2.4. Phân bổ chi NSNN cho các bậc học mầm non và phổ thông giai đoạn 2013-2017............................88 Hình 2.5. Trung bình tổng chi ngân sách nhà nước cho GDĐT và xã hội hóa giáo dục giai đoạn 2013 2017.....................................................................89 Biểu đồ: Biểu đồ 2.1. Kết quả đánh giá công tác xây dựng các quy định, quy chế tài chính..........96 Biểu đồ 2.2. Đánh giá về xây dựng kế hoạch tài chính gắn với kế hoạch hoạt động của nhà trường................99 Biểu đồ 2.3. Đánh giá về Quản lý thu chi, Báo cáo tài chính, Báo cáo quyết toán ở các trường THPT................102 Biểu đồ 2.4. Đánh giá về kiểm tra tài chính nội bộ, kiểm toán....................................................................104 Biểu đồ 2.5. Đánh giá thực hiện công khai, minh bạch tài chính................................................................... 106 Biểu đồ 2.6. Đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý tài chính của các trường trung học phổ thông....108 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Việt Nam đang trong quá trình hoàn thiện nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và chủ động hội nhập quốc tế. Sự phát triển nhanh chóng của khoa học và công nghệ, khoa học giáo dục trong cuộc cách mạng 4.0 với sự cạnh tranh quyết liệt trên nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội đòi hỏi giáo dục phải thực sự đổi mới. Đảng và Nhà nước đã có chủ chương đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo trong đó chú trọng đổi mới cơ chế quản lý trong hệ thống giáo dục nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước. Thực hiện chủ trương đó, chúng ta đã tiến hành phân cấp quản lý giáo dục nói chung, phân cấp quản lý tài chínhcho các nhà trường nói riêng ngay từ năm 1993. Nghị quyết trung ương 4 (khóa VII) đã xác định: “Đổi mới cơ chế quản lý tài chính giáo dục, giao cho ngành giáo dục và đào tạo trực tiếp quản lý ngân sách và các nguồn đầu tư ngoài ngân sách”. Quốc hội, Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách nhằm hướng tới tăng cường tự chủ, tự chịu trách nhiệm về quản lý lĩnh vực tài chính giáo dục, như Luật Giáo dục năm 1998; Nghị định số 10/2002/NĐ-CP ngày 16/09/2002 của Chính phủ về chế độ tài chính áp dụng cho đơn vị sự nghiệp có thu; Nghị định số 43/2006/NĐ-CP ngày 25/4/2006 của Chính phủ quy định quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm về thực hiện nhiệm vụ, tổ chức bộ máy, biên chế và tài chính đối với các đơn vị sự nghiệp công lập; Nghị định số 16/2015/NĐCP ngày 14/02/2015 của Chính phủ quy định cơ chế tự chủ của đơn vị sự nghiệp công lập. Nghị quyết số 44/NQ-CP ngày 09/6/2014 của Chính phủ về ban hành chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013 hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành trung ương khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế đề ra nhiệm vụ “Hoàn thiện phân cấp quản lý nhà nước về giáo dục và đào tạo cho các Bộ, ngành, địa phương; thực hiện quyền tự chủ và tự chịu trách nhiệm xã hội của các cơ sở giáo dục, đào tạo và dạy nghề một cách thống nhất và hiệu quả” [22]. Tăng quyền tự chủ và trách nhiệm giải trình trường học là một trong những đột phá của đổi mới quản lý giáo dục Việt Nam; đóng vai trò then chốt thúc đẩy trường học có thể tạo ra những điều kiện tốt hơn cho dạy và học, là điều kiện cần thiết để thực hiện các phương thức quản lý trường học tiên tiến nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. Trước đây, quản lý trường học đồng nghĩa với quản lý hành chính, luôn chấp hành và triển khai theo các hướng dẫn, chỉ dẫn cụ thể thì tự chủ nhà trường hướng các trường chủ động đề ra định hướng phát triển phù hợp với điều kiện cụ thể. Người học, cha mẹ học sinh trở thành khách hàng của hệ thống giáo dục và tham gia vào quản lý giáo dục ở cấp độ trường học; sẽ đòi hỏi việc quản lý trường học phải tạo điều kiện thuận lợi cho nâng cao chất lượng học tập của học sinh thông qua các điều kiện giáo dục, cơ sở vật chất, chất lượng giáo viên,…. để đạt đến mục đích cuối cùng là đảm bảo công bằng, hiệu quả và chất lượng giáo dục ở Việt Nam. Tài chính là nguồn lực quan trọng trong nhà trường nói chung và nhà trường Trung học phổ thông (THPT) nói riêng, ảnh hưởng đến việc nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên, nâng cấp, cải tiến, hiện đại hóa cơ sở vật chất trang thiết bị phục vụ công tác giảng dạy. Tài chính cũng góp phần tạo