Tài liệu Quản lý làng xã ở tỉnh thái bình qua hương ước cải lương từ năm 1921 đến năm 1945

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI TRỊNH THỊ HƢỜNG QUẢN LÝ LÀNG XÃ Ở TỈNH THÁI BÌNH QUA HƢƠNG ƢỚC CẢI LƢƠNG TỪ NĂM 1921 ĐẾN NĂM 1945 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2021 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI TRỊNH THỊ HƢỜNG QUẢN LÝ LÀNG XÃ Ở TỈNH THÁI BÌNH QUA HƢƠNG ƢỚC CẢI LƢƠNG TỪ NĂM 1921 ĐẾN NĂM 1945 Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 9.22.03.13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS NGUYỄN DUY BÍNH 2. TS NGUYỄN THỊ THU THỦY HÀ NỘI - 2021 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận án là trung thực. Các tài liệu tham khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về công trình nghiên cứu của mình. Tác giả TRỊNH THỊ HƯỜNG LỜI CẢM ƠN Luận án đã được hoàn thành tại Bộ môn Lịch sử Việt Nam, Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Trong quá trình nghiên cứu, tôi đã nhận được những sự giúp đỡ vô cùng quý báu từ các tập thể và cá nhân. Tôi xin bày lòng biết ơn sâu sắc đến các thầy hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Duy Bính và TS. Nguyễn Thị Thu Thủy đã tận tâm giúp đỡ, hướng dẫn tôi trong quá trình nghiên cứu, thực hiện đề tài. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô, các nhà khoa học trong Tổ Lịch sử Việt Nam, Ban Chủ nhiệm Khoa cùng các thầy cô Khoa Lịch sử, Phòng sau đại học - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới cơ quan, địa phương tỉnh Thái Bình và các đồng nghiệp đã giúp đỡ nguồn tư liệu trong suốt quá trình nghiên cứu đề tài. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới gia đình, người thân và bạn bè đã giúp đỡ, động viên tôi trong quá trình học tập và hoàn thành đề tài luận án. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, tháng năm 2021 Tác giả luận án Trịnh Thị Hƣờng DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Viết đầy đủ TT Viết tắt 1 20 đồng 20$00 2 20 đồng 10 hào 20$10 3 Chủ biên Cb 4 Nhà xuất bản Nxb MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................1 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ..............................................................................2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................3 4. Nguồn tài liệu ..........................................................................................................3 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ......................................................4 6. Đóng góp của luận án ..............................................................................................5 7. Cấu trúc của luận án ................................................................................................6 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ .......................7 1.1. Các công trình nghiên cứu về hương ước, quản lý làng xã qua hương ước cổ truyền (trước năm 1921) .........................................................................................7 1.1.1. Các công trình của học giả nước ngoài ............................................................7 1.1.2. Các công trình của học giả trong nước ............................................................8 1.2. Các công trình nghiên cứu về Hương ước cải lương, quản lý làng xã qua hương ước cải lương .................................................................................................13 1.2.1. Các công trình của học giả nước ngoài ..........................................................13 1.2.2. Các công trình của học giả trong nước ..........................................................14 1.3. Các công trình nghiên cứu về làng xã Thái Bình, quản lý làng xã qua hương ước của Thái Bình .....................................................................................................18 1.3.1. Các công trình của học giả nước ngoài ..........................................................18 1.3.2. Các công trình của học giả trong nước ..........................................................19 1.4. Một vài nhận xét về nguồn tư liệu, tình hình nghiên cứu các vấn đề liên quan đến đề tài luận án và những vấn đề cần tiếp tục làm rõ ...............................................23 1.4.1 Nhận xét về nguồn tư liệu và tình hình nghiên cứu các vấn đề liên quan đến đề tài luận án .............................................................................................................23 1.4.2. Những vấn đề cần tiếp tục làm rõ .....................................................................25 Chƣơng 2. KHÁI QUÁT VỀ QUẢN LÝ LÀNG XÃ TRƢỚC NĂM 1921 VÀ HƢƠNG ƢỚC CẢI LƢƠNG Ở THÁI BÌNH ...............................................26 2.1. Khái quát về quản lý làng xã ở Thái Bình trước năm 1921 ...............................26 2.1.1. Khái quát về tỉnh Thái Bình ............................................................................26 2.1.2. Làng xã ở Thái Bình ........................................................................................30 2.1.3. Quản lý làng xã ở Thái Bình trước năm 1921 ................................................36 2.2. Hương ước cải lương của tỉnh Thái Bình ..........................................................40 2.2.1. Khái quát về hương ước ..................................................................................40 2.2.1.2. Các loại hương ước ......................................................................................40 2.2.2. Hương ước cải lương ở Thái Bình ..................................................................41 Tiểu kết chương 2......................................................................................................60 Chƣơng 3. QUẢN LÝ KINH TẾ Ở LÀNG XÃ THÁI BÌNH QUA HƢƠNG ƢỚC CẢI LƢƠNG TỪ NĂM 1921 ĐẾN NĂM 1945 .........................61 3.1. Quản lý ruộng đất ...............................................................................................61 3.1.1. Quy định về các vấn đề liên quan đến ruộng đất ............................................61 3.1.2. Quy định về các loại ruộng đất .......................................................................61 3.1.3. Quy định về xử phạt đối với trường hợp chiếm đoạt ruộng đất bất hợp pháp ....71 3.2. Quản lý chi thu, sưu thuế ...................................................................................72 3.2.1. Quản lý chi thu ................................................................................................72 3.2.2. Quản lý sưu thuế .............................................................................................78 3.3. Quản lý tài sản chung .........................................................................................81 3.4. Quản lý, bảo vệ sản xuất nông nghiệp ...............................................................81 3.4.1. Quản lý đường sá, cầu cống, đê điều ..............................................................81 3.4.2. Bảo vệ ruộng đồng, nguồn nước, sức kéo .......................................................83 Tiểu kết chương 3......................................................................................................87 Chƣơng 4. QUẢN LÝ HÀNH CHÍNH, VĂN HÓA Ở LÀNG XÃ THÁI BÌNH QUA HƢƠNG ƢỚC CẢI LƢƠNG TỪ NĂM 1921 ĐẾN NĂM 1945 ...............89 4.1. Quản lý hành chính ............................................................................................89 4.1.1. Tổ chức hành chính .........................................................................................89 4.1.2. Về chức năng, nhiệm vụ, tiêu chuẩn của bộ máy quản lý làng xã ..................90 4.1.3. Về lương, phụ cấp, thưởng phạt cho bộ máy quản lý làng xã ......................102 4.1.4. Việc mua, bán các chức trong bộ máy quản lý làng xã ................................106 4.2. Quản lý văn hóa ...............................................................................................107 4.2.1. Quản lý giáo dục ...........................................................................................107 4.2.2. Quản lý phong tục .........................................................................................111 Tiểu kết chương 4....................................................................................................122 Chƣơng 5. MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ VIỆC QUẢN LÝ LÀNG XÃ QUA HƢƠNG ƢỚC CẢI LƢƠNG TỪ NĂM 1921 ĐẾN NĂM 1945 Ở TỈNH THÁI BÌNH ............................................................................................123 5.1. Một số thành công, thất bại của Pháp trong việc quản lý làng xã ở Thái Bình ....123 5.1.1. Thành công ....................................................................................................123 5.1.2. Thất bại .........................................................................................................129 5.2. Một số đặc điểm của việc quản lý làng xã qua hương ước cải lương từ năm 1921 đến năm 1945 ở Thái Bình .................................................................134 5.2.1. Tính cụ thể, chặt chẽ .....................................................................................134 5.2.2. Tính cộng đồng, tự quản ...............................................................................137 5.3. Bài học kinh nghiệm cho quản lý làng xã, xây dựng nông thôn mới trong giai đoạn hiện nay ...................................................................................................142 5.3.1. Bài học về xây dựng bộ máy quản lý nhà nước ở nông thôn ........................142 5.3.2. Bài học về xây dựng và thực hiện hương ước, quy chế ở cơ sở ....................144 Tiểu kết chương 5....................................................................................................147 KẾT LUẬN ............................................................................................................148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .....................................................................................................151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................152 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Số hương ước cải lương ở Thái Bình từ 1921 đến 1945 (theo thống kê của Cao Văn Biền) ..........................................................42 Bảng 2.2. Số lượng bản hương ước cải lương của tỉnh Thái Bình ...........................43 Bảng 2.3. Số làng xã, hương ước cải lương của tỉnh Thái Bình của tác giả luận án....44 Bảng 2.4. Phân loại hương ước cải lương làng, xã, thôn, phố huyện của tỉnh Thái Bình .........................................................................................45 Bảng 2.5. Phân bố hương ước tỉnh Thái Bình của Cao Văn Biền ............................45 Bảng 2.6. Sự phân bố của làng xã có hương ước cải lương ở Thái Bình của tác giả luận án..................................................................................46 Bảng 2.7. Số lượng làng xã, bản hương ước cải lương ở Thái Bình ........................47 Bảng 2.8. Phân loại hương ước cải lương ở Thái Bình theo số trang ......................48 Bảng 2.9. Niên đại của các hương ước cải lương ở Thái Bình giai đoạn 1921 đến trước 1927 ........................................................................................50 Bảng 2.10. Niên đại của các hương ước cải lương ở Thái Bình giai đoạn 1927 đến trước 1941 ........................................................................................50 Bảng 2.11. Niên đại của các hương ước cải lương ở Thái Bình giai đoạn 1941 về sau. .....................................................................................................50 Bảng 2.13. Số lượng hương ước cải lương của các đợt của tỉnh Thái Bình (theo Cao Văn Biền) ...............................................................................51 Bảng 2.14. Số lượng hương ước cải lương của các đợt của tỉnh Thái Bình (theo tác giả luận án này) .......................................................................51 Bảng 4.1. Các lý dịch được trả lương trong làng xã Thái Bình.............................104 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong tiến trình phát triển của lịch sử Việt Nam, làng xã luôn đóng vai trò quan trọng. Làng xã đã trở thành một đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học, trong đó có khoa học lịch sử. Tìm hiểu về làng xã trong lịch sử sẽ giúp chúng ta không những hiểu sâu sắc hơn những vấn đề cốt lõi của lịch sử dân tộc mà còn góp phần làm sáng tỏ cả những vấn đề của hiện tại và tương lai trong xây dựng, phát triển của đất nước và con người Việt Nam. Vấn đề quản lý làng xã luôn là vấn đề quan trọng hàng đầu của các nhà nước phong kiến ở Việt Nam. Các nhà nước phong kiến, thực dân luôn tìm mọi cách để “nằm” được làng xã. Hiện nay, trong bối cảnh cả nước đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp nông thôn, xây dựng nông thôn mới thì vấn đề quản lý làng xã càng có ý nghĩa quan trọng cấp thiết. Hương ước là một sản phẩm pháp lý do dân làng sáng tạo ra, được sử dụng làm chuẩn mực trong các quan hệ ứng xử giữa các thành viên trong làng, giữa làng với bên ngoài. Nhìn từ góc độ pháp luật, hương ước có giá trị như “bộ luật” của làng, biểu hiện tính “tự trị” làng xã và là sự dung hoà quyền lợi giữa nhà nước phong kiến và làng xã… Hương ước có vai trò quan trọng trong đời sống làng Việt cổ truyền, trong đó đáng chú ý hơn là với tư cách của một công cụ quản lý làng xã. Các nhà nước phong kiến và cả thực dân đều nhận thấy vai trò của hương ước, sử dụng hương ước như một công cụ hữu hiệu trong quản lý làng xã. Thông qua việc quy định trách nhiệm và chế độ thưởng phạt trước hết và chủ yếu đối với các cá nhân trong làng xung quanh việc thực hiện các công việc của cộng đồng, hương ước trực tiếp kiểm soát thái độ ứng xử của các thành viên, không phân biệt già trẻ, thuộc bất kỳ hình thức tổ chức và giai tầng xã hội nào. Hương ước còn làm nhiệm vụ quan trọng khác: là sợi dây nối liền các tổ chức xã hội trong làng, giúp cho bộ máy quản lý làng xã nắm được các tổ chức cấu thành trong bộ máy của làng. Hương ước còn liên kết các tổ chức trong làng lại với nhau, thông qua việc nắm cá 2 nhân để rồi nắm tổ chức và khuôn các tổ chức ấy vận hành thống nhất trong một chỉnh thể hữu cơ. Nghiên cứu vấn đề quản lý làng xã qua hương ước sẽ cung cấp những bài học kinh nghiệm cho việc tổ chức bộ máy quản lý và cách thức quản lý nông thôn mới hiện nay. Thái Bình là tỉnh ở đồng bằng Bắc Bộ nơi người Pháp tiến hành công cuộc Cải lương hương chính mạnh mẽ. Việc nghiên cứu về quản lý làng xã qua hương ước cải lương ở Thái Bình không chỉ giúp hiểu rõ hơn về đất và người Thái Bình, làng xã Thái Bình mà còn qua đó hiểu rõ hơn về chính sách cai trị của người Pháp tại địa phương này, bổ sung nhận thức sâu sắc hơn về chính sách cai trị của Pháp đối với nước ta. Vì vậy, việc nghiên cứu về vấn đề quản lý làng xã qua hương ước cải lương ở Thái Bình là việc làm có ý nghĩa khoa học và thực tiễn sâu sắc. Với những lí do trên đây, tác giả quyết định chọn đề tài Quản lý làng xã ở tỉnh Thái Bình qua Hương ước cải lương từ năm 1921 đến năm 1945 để làm đề tài Luận án của mình. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu - Trình bày khái quát về quản lý làng xã trước năm 1921 và hương ước cải lương ở Thái Bình. - Làm rõ việc quản lý kinh tế, hành chính, văn hóa ở làng xã Thái Bình qua hương ước cải lương từ năm 1921 đến năm 1945. - Rút ra một số nhận xét về việc quản lý làng xã qua hương ước cải lương ở tỉnh Thái Bình từ năm 1921 đến năm 1945 làm bài học cho công tác quản lý làng xã người Việt hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu làm rõ những nét cơ bản về cơ sở xuất hiện của hương ước cải lương (1921-1945) ở Thái Bình, như về làng xã người Việt ở Thái Bình, công cuộc cải lương hương chính của Pháp ở Thái Bình. - Phân tích được thực trạng hương ước, đặc điểm về hình thức, nội dung của hương ước cải lương (1921-1945) ở Thái Bình. 3 - Phân tích, làm rõ nội dung quản lý hành chính, kinh tế, văn hóa, xã hội đối với làng xã thông qua các bản hương ước cải lương (1921-1945) ở Thái Bình. - Đánh giá, rút ra bài học từ thực tế quản lý làng xã ở Thái Bình thông qua hương ước cải lương (1921-1945) nhằm phục vụ cho công tác quản lý làng xã, nông dân, nông thôn nói riêng, quản lý nhà nước nói chung hiện nay. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là việc quản lý làng xã ở Thái Bình qua các bản hương ước cải lương của tỉnh Thái Bình hiện còn lưu trữ giữ ở Viện Thông tin Khoa học xã hội Việt Nam và Thư viện tỉnh Thái Bình. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: Phạm vi thời gian: Đề tài tập trung nghiên cứu các văn bản hương ước cải lương tỉnh Thái Bình được lập trong khoảng thời gian từ năm 1922 đến năm 1944, được lưu trữ tại Viện Thông tin Khoa học xã hội Việt Nam. Phạm vi không gian: Địa giới của tỉnh Thái Bình thời kỳ 1921-1945 so với hiện nay có thay đổi, điều chỉnh. Tuy nhiên đề tài chỉ nghiên cứu trong không gian những làng xã của Thái Bình hiện nay. Phạm vi nội dung: Với 452 bản hương ước cải lương (1921-1945) của Thái Bình, luận án tập trung tìm hiểu công tác quản lý về hành chính, kinh tế, văn hóa, xã hội đối với các làng xã người Việt ở Thái Bình giai đoạn 1921-1945. Ở nội dung về quản lý hành chính, luận án sẽ tập trung tìm hiểu về tổ chức hành chính, chức năng, nhiệm vụ, tiêu chuẩn của bộ máy quản lý làng xã, Về lương, phụ cấp, thưởng phạt cho bộ máy quản lý làng xã, việc mua, bán các chức trong bộ máy quản lý làng xã. Ở nội dung quản lý kinh tế, luận án tập trung tìm hiểu về quản lý ruộng đất, quản lý chi thu, sưu thuế; quản lý tài sản chung; quản lý, bảo vệ sản xuất nông nghiệp. Ở nội dung quản lý văn hóa, kinh tế, luận án tập trung tìm hiểu về quản lý giáo dục, quản lý phong tục (hôn nhân, tang ma). 4. Nguồn tài liệu - Các bộ sử, sách, văn bản, luật của chính quyền nhà nước, tỉnh Thái Bình giai đoạn 1921-1945, như: Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Nghị định chỉnh 4 đốn lại hương hội các xã Annam ở Bắc Kỳ (1922), Nghị định chỉnh đốn lại Hội đồng tộc biểu các xã Nam dân ở Bắc Kỳ,… - Các bản hương ước cải lương của Thái Bình giai đoạn 1921-1945. - Các công trình nghiên cứu khác (giáo trình, sách chuyên khảo,…) về hương ước cải lương, về chính quyền thực dân Pháp tại Đông Dương giai đoạn 1921-1945, về làng xã và chính sách quản lý làng xã trong lịch sử Việt Nam nói chung, giai đoạn 1921-1945 nói riêng. - Tài liệu thực địa thu thập được trong các lần điền dã tại các làng của Thái Bình. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận án vận dụng phép biện chứng của chủ nghĩa duy vật lịch sử để nghiên cứu về hương ước cải lương, vấn đề quản lý làng xã qua hương ước cải lương ở Thái Bình giai đoạn 1921-1945. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện luận án, tác giả sử dụng một số phương pháp nghiên cứu. Hai phương pháp chuyên ngành là phương pháp lịch sử và phương pháp logic được vận dụng để trình bày lại vấn đề nghiên cứu thông qua tư liệu, đồng thời nhìn nhận vấn đề toàn diện, khách quan. Phương pháp lịch sử: dựng lại một cách khái quát về diện mạo của làng xã Thái Bình thời kỳ 1921-1945 cùng với nội dung của các chính sách quản lý làng xã (người Việt) trên tất cả các phương diện. Phương pháp logic: trên cơ sở phân tích có thể rút ra một số nhận xét, đánh giá về công tác quản lý làng xã qua hương ước cải lương (1921-1945), qua đó rút ra bài học kinh nghiệm cho công tác quản lý hành chính cấp cơ sở hiện nay. Ngoài ra, tác giả luận án còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu bổ trợ khác như: tổng hợp, phân tích, so sánh, thống kê, điền dã,… Phương pháp tổng hợp được sử dụng để tổng hợp các vấn đề chính về hình thức, thời gian xuất hiện, nội dung của hương ước cải lương (1921-1945) ở Thái 5 Bình; các vấn đề về quản lý hành chính, kinh tế, văn hóa, giáo dục làng xã Thái Bình qua hương ước cải lương (1921-1945). Phương pháp điền dã được sử dụng khi tác giả đi thực tế tại một số làng xã để thu thập những thông tin có liên quan đến làng xã, hương ước cải lương, quản lý làng xã qua hương ước cải lương ở Thái Bình,…. Phương pháp thống kê, so sánh được sử dụng trong luận án để thống kê hệ thống hương ước cải lương, hệ thống làng xã ở Thái Bình, so sánh chúng với các khu vực khác để rút ra những điểm riêng biệt của làng xã Thái Bình, hương ước cải lương, vấn đề quản lý làng xã qua hương ước cải lương (1921-1945) ở Thái Bình. 6. Đóng góp của luận án Luận án là công trình nghiên cứu, trình bày đầy đủ, có hệ thống về vấn đề quản lý làng xã (người Việt) qua hương ước cải lương (1921-1945) ở tỉnh Thái Bình. Trên cơ sở đó góp phần làm sáng tỏ một số nội dung sau: Thứ nhất, luận án trình bày khá toàn diện về hương ước cải lương (19211945) cùng với việc dựng lại diện mạo làng xã tỉnh Thái Bình đương thời. Thứ hai, qua việc khai thác nguồn tư liệu gốc và tư liệu tham khảo luận án dựng lại một cách cụ thể, đầy đủ và toàn diện các nội dung quản lý làng xã ở tỉnh Thái Bình về hành chính, kinh tế, xã hội, văn hóa qua hương ước cải lương (19211945). Từ hiệu quả thực tế mà công tác quản lý làng xã đạt được, rút ra những bài học trong việc giải quyết bài toán về mối quan hệ giữa trung ương và làng xã. Thứ ba, luận án nêu lên được những mặt thành công và thất bại trong công tác quản lý làng xã qua hương ước cải lương thời kỳ 1921-1945, đặt trong sự so sánh với chính sách quản lý làng xã của các thời kỳ trước. Từ đó liên hệ với thực tại, rút ra một số bài học kinh nghiệm cho công cuộc cải cách hành chính ở địa phương hiện nay. Thứ tư, luận án tập hợp và hệ thống hóa những tư liệu liên quan đến làng xã Thái Bình, hương ước cải lương ở Thái Bình, công tác quản lý làng xã ở Thái Bình giai đoạn 1921-1945. Những tư liệu này sẽ góp thêm một công trình nghiên cứu về làng xã Thái Bình, về chính quyền thực dân Pháp, về chính sách cai trị của thực dân Pháp tại Việt Nam,... 6 7. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung luận án gồm 5 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu vấn đề Chương 2: Khái quát về quản lý làng xã trước năm 1921 và hương ước cải lương ở Thái Bình Chương 3: Quản lý kinh tế ở làng xã Thái Bình qua hương ước cải lương từ năm 1921 đến năm 1945 Chương 4: Quản lý hành chính, văn hóa ở làng xã Thái Bình qua hương ước cải lương từ năm 1921 đến năm 1945 Chương 5: Một số nhận xét về việc quản lý làng xã qua hương ước cải lương ở tỉnh Thái Bình từ năm 1921 đến năm 1945 7 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ 1.1. Các công trình nghiên cứu về hƣơng ƣớc, quản lý làng xã qua hƣơng ƣớc cổ truyền (trƣớc năm 1921) 1.1.1. Các công trình của học giả nước ngoài Trước cách mạng tháng Tám, từ thế kỉ XVII, một số người phương Tây đã có những ghi chép về Việt Nam, trong đó có ghi chép về làng Việt, tục lệ trong làng Việt, như: Tập du kí mới và kì thú về Vương quốc Đàng Ngoài của Jean Baptiste Tavernier (Nxb Thế giới, Hà Nội, năm 2005), Một chuyến du hành đến Đàng Ngoài năm 1688 của Dampier William (Nxb Thế giới, Công ty Từ Văn, Hà Nội, năm 2011),… đã cho chúng ta một số thông tin về tục lệ, sự ràng buộc của tục lệ đó đối với cư dân trong làng Việt. Công trình La Commune Annamite au Tonkin (Làng xã An Nam ở Bắc kỳ, 1894) của P.Ory đã đề cập đến một số vấn đề về tục lệ, tập quán trong các làng xã ở Bắc kỳ. Cuốn Les paysans du Delta Tonkinois (Người nông dân châu thổ Bắc kỳ của P.Gourou (xuất bản lần đầu tại Paris, năm 1936) đã nghiên cứu về văn hóa, cư dân của làng xã đồng bằng Bắc Bộ. Trong cuốn này, P. Gourou đã trình bày một số nét về tục lệ, lệ làng, hương ước của các làng xã người Việt và cho thấy rõ tính quy định bắt buộc đối với việc thực hiện theo các tục lệ trong làng xã người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ. Gourou nhận ra sự chi phối của tục lệ, lệ làng đối với đời sống làng xã: “Làng là một cộng đồng tự trị, tự giải quyết mẫu thuẫn giữa các thành viên… Tính độc lập của làng là rõ ràng. Nó thể hiện trong câu tục ngữ “Phép vua thua lệ làng”[82,tr.249-250]. Từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, ngày càng xuất hiện nhiều các công trình của các tác giả nước ngoài nghiên cứu về làng Việt nói chung, hương ước, quản lý làng xã qua hương ước. Có thể kể ra một số tác giả và tác phẩm: Insun Yu với công trình Luật và xã hội Việt Nam thế kỉ XVII, XVIII (Nxb Khoa học xã hội, năm 1994). Nội dung chính của công trình này là trình bày, phân 8 tích luật Việt Nam thời Lê sơ. Trong đó, Insun Yu có đề cập đến vấn đề người dân của làng xã chịu sự tác động, quản lý không chỉ của luật pháp của nhà nước mà còn cả của những tục lệ di làng xã lập ra. Công trình Làng ở vùng châu thổ sông Hồng: Vấn đề còn bỏ ngỏ của Philippe Papin và Olivier Tessier (chủ biên) (Trung tâm khoa học xã hội nhân văn quốc gia xuất bản năm 2001) cũng đề cập một vài khía cạnh về quản lý làng xã truyền thống ở các làng: Hay (Thanh Ba, Phú Thọ), làng Mộ Trạch (Bình Giang, Hải Dương) Tả Thanh Oai (Thanh Trì, Hà Nội), làng Ninh Hiệp (Gia Lâm, Hà Nội) như về các vấn đề dòng họ, quản lý ruộng đất,... John Kleinen với công trình Facing the Future, Reviving the Past: A Study of Social Change in a Northern Vietnamese Village (Làng Việt đối diện tương lai hồi sinh quá khứ: Một nghiên cứu về thay đổi xã hội ở một làng miền Bắc Việt Nam) của John Kleinen (bản dịch của Hội Khoa học Lịch sử, Nxb Lao động, năm 2013). Ở công trình này, tác giả đã trình bày về quá trình hình thành và phát triển của làng Việt từ thời kỳ thực dân, thời kỳ thuộc địa, thời kỳ chiến tranh, thời cải cách ruộng đất, thời kỳ tập thể hóa. Trong đó tác giả dành một chương (Chương 8: Đời sống lệ nghi ở làng) trình bày về phong tục, tập quán ở làng. Qua đó tác giả cũng cho thấy các tục lệ, hương ước có vai trò như những luật lệ bắt buộc đối với cư dân, góp phần điều chỉnh quan hệ xã hội ở làng. Có thể thấy, các công trình nghiên cứu của các học giả nước ngoài về làng xã, hương ước, quản lý làng xã người Việt truyền thống khá đa dạng. Dưới các góc nhìn khác nhau, vấn đề quản lý làng xã qua hương ước đã được các tác giả nghiên cứu. Phần lớn các tác giả đều nhận thức vai trò của hương ước trong điều chỉnh các quan hệ xã hội ở làng, bộ phận quản lý làng xã đã dựa vào hương ước, tục lệ để mà cai trị cư dân. 1.1.2. Các công trình của học giả trong nước Trước Cách mạng tháng Tám, nhiều tác giả trong nước đã quan tâm, nghiên cứu về làng Việt, hương ước, quản lý làng Việt thông qua hương ước. Công trình Việt Nam phong tục của Phan Kế Bính đã dành một phần lớn của cuốn sách để nói về “Phong tục hương đảng” chốn hương thôn, làng xã. Các ngôi 9 thứ, viên chức, hương ẩm, lễ khao vọng, hương học… Dù chưa sử dụng quản lý làng xã bằng hương ước nhưng Phan Kế Bính đã nhận thấy rõ vai trò của hương ước trong quản lý làng xã: “Chốn hương thôn thường có ước hẹn riêng với nhau, lập ra sổ sách, đồng dân ký kết gọi là khoán ước. Trong khoán ước có thưởng phạt, trừ ra các việc lớn đã có phép của nhà nước, còn việc nhỏ thì trong dân thôn thi hành lẫn nhau…” [9,tr.163]. Cùng thời gian nửa đầu thế kỷ XX, các tác giả Nguyễn Văn Huyên với: Recherche sur la Commune Annamite (Nghiên cứu xã Annam) (năm 1939), Histoire de la fondation d’une commune annamite au Tonkin (Lịch sử thành lập một xã Annam ở Bắc Kỳ (năm 1941), La Civilisation annamite (Văn minh An Nam) (năm 1944),... ; Nguyễn Văn Khoan, Về ngôi thứ trong làng, (BEFEO, năm 1930, tr.107-139, tr.132); Ngô Tất Tô với “Việc làng”… ít nhiều có nói đến hương ước, sự tác động của hương ước đối với cư dân làng xã Bắc Bộ xưa. Kể từ sau năm 1954, việc nghiên cứu về làng xã Việt Nam được đẩy mạnh. Nguyễn Hồng Phong với Xã thôn Việt Nam tác giả đã dành phần lớn của cuốn sách để viết về bộ máy quản lý thôn xã, tổ chức và sinh hoạt cộng đồng ở xã thôn: “… Phép vua thua lệ làng. …. nhà nước không thể muốn tổ chức bộ máy cai trị ở xã thôn thế nào thì được như thế” [80,tr.140]… Ở miền Nam, tác giả Lương Đức Thiệp trong chuyên khảo về Xã hội Việt Nam, ở cuốn thứ nhì tác giả đã dành một số dung lượng để viết về Chính trị và xã hội tổ chức (chương II), để nói về xã thôn Việt Nam, Xã hội sinh hoạt (chương III), để nói về phong tục [98]. Tác giả Phan Khoang với chuyên khảo Lược sử chế độ xã thôn ở Việt Nam trên Tập san Sử địa (số 1, 1966). Tác giả đã chỉ rõ tính tự trị của làng xã trên cơ sở hương ước để tự trị, tự quản. “xã có tục lệ riêng ... Thể lệ là tập tục về các tổ chức nói trên đều được định rõ trong hương ước nó đối với dân trong làng cũng như hiến pháp đối với dân trong nước vậy. Cũng có điều không ghi trong hương ước, nhưng đã thực hành lâu ngày thành ra tập tục, truyền tự đời nọ đến đời kia, thì dân làng cũng phải tuân theo như đã ghi trong Hương ước” [52,tr.43]. 10 Trong hai công trình: Nông thôn Việt Nam trong lịch sử (2 tập), Nxb Khoa học xã hội, năm 1977 - 1978 và Nông dân và nông thôn Việt Nam thời cận đại (2 tập), Nxb Khoa học xã hội, năm 1990-1992 của Viện Sử học đều có những bài nghiên cứu về làng xã, hương ước, quản lý làng xã, như: Vũ Huy Phúc với “Tổ chức quản lý xã thôn: Chức năng và tính chất”, Nguyễn Đổng Chi với “Quan hệ giữa nhà nước và làng xã ở Việt Nam trước cách mạng”, Nguyễn Đức Nghinh với “Lệ làng và nho sĩ”[119]. Công trình Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền Bắc Bộ của Trần Từ (Nxb Khoa học xã hội, 1984), trong công trình của mình, trong “mục III: Vận hành của cơ cấu xem như một tổng thể” tác giả đã dành nhiều trang để viết về “những đơn vị hành chính - “ốc đảo” và vai trò hai mặt của hương ước”, thể hiện góc nhìn của một chuyên gia “Hương ước đã xuất hiện từ bao giờ trong lịch sử của từng làng xã Việt? Có ý kiến cho rằng đây là luật lệ riêng của làng xã, vốn bất thành văn đến thời Pháp thuộc chép lại thành văn bản để buộc các làng quê vào khuôn phép”[108,tr.98]. Tác giả Văn Tạo với chuyên khảo “Chúng ta kế thừa di sản nào? trong khoa học và kỹ thuật pháp luật và hương ước nông thôn và nông nghiệp” (Nxb Khoa học xã hội, 1993) đã chỉ rõ hương ước như một di sản cần được nghiên cứu kĩ lưỡng để rút ra bài học cho quản lý xã hội hiện nay. Tác giả Phan Đại Doãn với Mấy vấn đề văn hóa làng xã Việt Nam trong lịch sử (Nxb Chính trị quốc Gia, năm 2004), Làng xã Việt Nam một số vấn đề kinh tế, văn hóa, xã hội (Nxb Chính trị quốc gia, năm 2010) và Từ làng đến nước một cách tiếp cận lịch sử, (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2010) đã trình bày nhiều vấn đề lý luận và thực tế của làng xã cổ truyền, trong đó có nhiều nội dung đề cập đến hương ước, vai trò của hương ước, việc cư dân tự nguyện thực hiện các quy định của hương ước đồng thời tầng lớp cường hào cũng dựa vào hương ước để bóc lột người nông dân. Tác giả Bùi Xuân Đính với nhiều công trình nghiên cứu về làng xã, về hương ước, về quản lý làng xã qua hương ước. Lệ làng phép nước (Nxb Pháp lý, Hà Nội năm 1985), Hương ước làng ven đô (Bùi Xuân Đính - Đinh Khắc Thuân, Tạp chí Hán Nôm, 1/1991), Hương ước và quản lý làng xã (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội 11 năm 1998),… Ở các công trình này đều thể hiện rõ vấn đề vai trò của hương ước trong đời sống làng xã, hương ước như bộ luật của làng, nhiều khi có tác dụng điều chỉnh hành vi của cư dân làng hữu hiệu hơn cả luật của nhà nước. “Hương ước - công cụ để nhà nước phong kiến can thiệp và quản lý làng, điều hòa lợi ích giữa làng và nhà nước”[30,tr.95]. Tác giả Vũ Duy Mền với hàng loạt công trình nghiên cứu về hương ước làng xã: Hương ước - khoán ước trong làng xã (Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 4 năm 1982), Góp phần xác định thuật ngữ “khoán ước”, “hương ước” (Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 3-4 năm 1989), Nguồn gốc và điều kiện xuất hiện Hương ước trong làng xã ở vùng đồng bằng trung du Bắc Bộ (Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 1 năm 1993), Vài nét về hình thức văn bản hương ước làng Việt cổ truyền, (Tạp chí Hán Nôm số 1 năm 2000), Tìm lại làng Việt xưa, (Nxb Văn hóa - Thông tin, năm 2006) và Hương ước cổ làng xã đồng bằng Bắc bộ (Nxb Chính trị Quốc gia, năm 2010),… cũng cho thấy rõ vai trò của hương ước là công cụ điều chỉnh các mối quan hệ xã hội trong làng, nhà nước phong kiến thông qua hương ước để thu thuế, quản lý dân đinh, quản lý tài sản,… của đất nước. “Hương ước như là bộ luật chưa hoàn chỉnh của mỗi làng xã” [63,tr.339], “… Phép vua thua lệ làng. Lệ làng đã lấn sân phép nước. Nhà nước quân chủ hình như cũng biết mình bị lấn sân nhưng cũng mặc kệ, vì sao làng xã cũng bị khống chế, lệ thuộc rồi. Chính nhờ thái độ mặc kệ tương đối đó mà nhà nước đã tạo ra được ranh giới an toàn cho mình và làng xã vẫn sống theo hương ước riêng - lệ riêng - rất riêng của từng làng” [63,tr.354]. Đào Trí Úc với công trình Hương ước trong quá trình thực hiện dân chủ ở nông thôn Việt Nam hiện nay (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 2004) đã trình bày những vấn đề cơ bản về về hương ước xưa và nay, mối quan hệ giữa pháp luật và hương ước đồng thời nêu bật lên vị trí, vai trò của hương ước với việc thực hiện dân chủ ở nông thôn hiện nay Lê Hồng Sơn với đề tài khoa học cấp Bộ: “Hương ước-Những vấn đề lịch sử và lý luận quản lý Nhà nước đối với việc ban hành hương ước trong giai đoạn hiện nay ” (Viện khoa học Pháp lý, Bộ Tư pháp, Hà Nội năm 1996. Mã số 2001-100). Công trình đã khái quát sơ bộ về quá trình hình thành và phát triển hương ước Việt