Tài liệu Quản lý dạy học môn lịch sử địa lí lớp 4, 5 ở trường tiểu học thành phố hạ long tỉnh quảng ninh theo định hướng phát triển năng lực

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ KIM OANH QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ - ĐỊA LÍ LỚP 4, 5 Ở TRƯỜNG TIỂU HỌC THÀNH PHỐ HẠ LONG TỈNH QUẢNG NINH THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ KIM OANH QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ - ĐỊA LÍ LỚP 4, 5 Ở TRƯỜNG TIỂU HỌC THÀNH PHỐ HẠ LONG TỈNH QUẢNG NINH THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC Ngành: Quản lý giáo dục Mã số: 8.14.01.14 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Hằng THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn tận tình của PGS.TS Nguyễn Thị Thu Hằng, các kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Kim Oanh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành, em xin bày tỏ lòng biết ơn và sự kính trọng tới Lãnh đạo Trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên, các Thầy giáo Cô giáo đã tham gia giảng dạy và cung cấp những kiến thức cơ bản, sâu sắc, tạo điều kiện giúp đỡ em trong quá trình học tập và nghiên cứu tại nhà trường. Đặc biệt, với tấm lòng chân thành, em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Hằng, người đã trực tiếp hướng dẫn khoa học và tận tình giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn Lãnh đạo Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Quảng Ninh, lãnh đạo Phòng Giáo dục và Đào tạo thành phố Hạ Long cùng bạn bè, người thân đã tạo điều kiện cả về thời gian, vật chất, tinh thần cho tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn, mặc dù bản thân em đã luôn cố gắng nhưng chắc chắn không tránh khỏi những khiếm khuyết. Kính mong được sự góp ý, chỉ dẫn của các Thầy, các Cô và các bạn đồng nghiệp. Em xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 6 năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Kim Oanh MỤC LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................ii MỤC LỤC .....................................................................................................ii DANH MỤC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT ..................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG ............................................................................ v MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 3 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu........................................................... 3 4. Giả thuyết khoa học ................................................................................... 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................ 3 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu của đề tài .................................................... 4 7. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 4 8. Kết cấu luận văn ........................................................................................ 5 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ ĐỊA LÍ LỚP 4, 5 Ở TRƯỜNG TIỂU HỌC THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ............................................. 6 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ............................................................. 6 1.1.1. Nghiên cứu trên thế giới ...................................................................... 6 1.1.2. Nghiên cứu tại Việt Nam..................................................................... 8 1.2. Khái niệm công cụ ............................................................................. 13 1.2.1. Quản lý .............................................................................................. 13 1.2.2. Dạy học .............................................................................................. 14 1.2.3. Năng lực và phát triển năng lực ........................................................ 15 1.2.4. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực ................................... 17 1.2.5. Quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí theo định hướng phát triển năng lực ...................................................................................................... 18 1.3. Một số vấn đề cơ bản về dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực .................................... 19 1.3.1. Đặc điểm tâm sinh lí của học sinh tiểu học ....................................... 19 1.3.2. Khái quát về chương trình môn Lịch sử - Địa lý lớp 4, 5 bậc tiểu học ..................................................................................................... 22 1.3.3. Quan điểm xây dựng môn Lịch sử - Địa lí ........................................ 23 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 1.3.4. Phương pháp dạy học môn Lịch sử - Địa lí theo hướng phát triển năng lực ...................................................................................................... 25 1.3.5. Biểu hiện năng lực chuyên môn Lịch sử - Địa lí ............................... 26 1.4. Những vấn đề cơ bản về quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực ..................... 27 1.4.1. Chủ thể quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 ở trường tiểu học...................................................................................................... 27 1.4.2. Nội dung quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực ........................................... 30 1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực ............... 36 1.5.1. Các yếu tố khách quan ....................................................................... 36 1.5.2. Các yếu tố chủ quan .......................................................................... 38 Kết luận chương 1........................................................................................ 40 Chương 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ - ĐỊA LÍ LỚP 4, 5 Ở TRƯỜNG TIỂU HỌC THÀNH PHỐ HẠ LONG TỈNH QUẢNG NINH THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ...................................................................................... 41 2.1. Khát quát về các trường tiểu học trên địa bàn thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh ....................................................................................... 41 2.2. Khái quát khảo sát về thực trạng ....................................................... 44 2.2.1. Mục tiêu khảo sát............................................................................... 44 2.2.2. Nội dung khảo sát .............................................................................. 44 2.2.3. Đối tượng khảo sát ............................................................................ 45 2.2.4. Phương pháp khảo sát và cách xử lý số liệu ..................................... 45 2.3. Thực trạng dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực ..... 45 2.3.1. Thực trạng nhận thức của CBQL và giáo viên về vai trò dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 theo định hướng phát triển năng lực ............ 45 2.3.2. Thực trạng phương pháp dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh .................................... 48 2.3.3. Thực trạng hình thức dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh ............................................ 50 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 2.3.4. Thực trạng phát triển năng lực cho học sinh trong dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 ở trường tiểu học ................................................. 51 2.3.5. Thực trạng biểu hiện năng lực chuyên môn Lịch sử và Địa lí của học sinh trường tiểu học ........................................................................... 53 2.4. Thực trạng quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực. ..................................................................................................... 58 2.4.1. Thực trạng lập kế hoạch quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực ..................... 58 2.4.2. Thực trạng tổ chức thực hiện kế hoạch quản lý dạy học môn Lịch sử Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực ...................................................................................................... 62 2.4.3. Thực trạng chỉ đạo thực hiện kế hoạch dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực........ 66 2.4.4. Thực trạng kiểm tra đánh giá kết quả dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực .............. 69 2.5. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực ........................................... 72 2.6. Đánh giá chung về khảo sát thực trạng ............................................. 74 2.6.1. Những ưu điểm .................................................................................. 74 2.6.2. Những hạn chế ................................................................................... 75 2.6.3. Nguyên nhân của hạn chế .................................................................. 77 Kết luận chương 2........................................................................................ 78 Chương 3. BIỆN PHÁP QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ - ĐỊA LÍ LỚP 4, 5 Ở TRƯỜNG TIỂU HỌC THÀNH PHỐ HẠ LONG TỈNH QUẢNG NINH THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC 79 3.1. Nguyên tắc chỉ đạo đề xuất biện pháp............................................... 79 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính mục tiêu .................................................... 79 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống .................................................... 79 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn .................................................... 79 3.1.4. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi ....................................................... 79 3.1.5. Nguyên tắc đảm bảo tính kế thừa ...................................................... 80 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Một số biện pháp nâng cao chất lượng quản lý dạy học môn Lịch sử Địa lí lớp 4, 5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực.................................................. 80 3.2.1. Nâng cao nhận thức cho cán bộ quản lý, giáo viên về dạy học môn Lịch sử - Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh .................. 80 3.2.2. Hướng dẫn tổ chuyên môn lập kế hoạch và triển khai kế hoạch dạy học môn Lịch sử - Địa lí theo định hướng phát triển năng lực người học .... 83 3.2.3. Tăng cường bồi dưỡng và tự bồi dưỡng trình độ chuyên môn, nghiệp vụ và kỹ năng dạy học phát triển năng lực học sinh cho giáo viên... 84 3.2.4. Chỉ đạo đổi mới nội dung và phương pháp dạy học môn Lịch sử - Địa lí ở các trường tiểu học theo hướng phát triển năng lực học sinh ..... 87 3.2.5. Đầu tư và chỉ đạo sử dụng cơ sở vật chất - thiết bị dạy học để phục vụ dạy học môn Lịch sử - Địa lí theo định hướng phát triển năng lực học sinh..................................................................................................... 90 3.3. Mối liên hệ giữa các biện pháp đề xuất ............................................. 94 3.4. Khảo nghiệm sư phạm ....................................................................... 95 3.4.1. Mục đích khảo nghiệm ...................................................................... 95 3.4.2. Đối tượng khảo nghiệm ..................................................................... 95 3.4.3. Nội dung khảo nghiệm ...................................................................... 95 3.4.4. Phương pháp khảo nghiệm ................................................................ 96 3.4.5. Kết quả khảo nghiệm ......................................................................... 96 Kết luận chương 3...................................................................................... 100 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................... 101 1. Kết luận .................................................................................................. 101 2. Khuyến nghị........................................................................................... 102 TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................... 104 3.2. PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT VIẾT TẮT STT TỪ, CỤM TỪ 1 BGH Ban giám hiệu 2 CBQL Cán bộ quản lý 3 CNH - HĐH Công nghiệp hóa - hiện đại hóa 4 CNTT Công nghệ thông tin 5 CSVC Cơ sở vật chất 6 GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo 7 GV Giáo viên 8 GVBM Giáo viên bộ môn 9 GVCN Giáo viên chủ nhiệm 10 HĐDH Hoạt động dạy học 11 HĐLĐ Hợp đồng lao động 12 KT - XH Kinh tế - Xã hội 13 PHHS Phụ huynh học sinh 14 PPDH hương pháp dạy học 15 QL Quản lý 16 QLDH Quản lý dạy học 17 TBDH Thiết bị dạy học 18 THCS Trung học cơ sở 19 THPT Trung học phổ thông 20 TTB Trang thiết bị Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Bảng 2.1. Bảng 2.2. Biểu hiện năng lực chuyên môn Lịch sử - Địa lí .............................. 26 Quy mô giáo dục cấp tiểu học thành phố Hạ Long năm 2017 - 2018..... 42 Thống kê đội ngũ giáo viên tiểu học thành phố Hạ Long năm học 2017 - 2018 ....................................................................................... 43 Bảng 2.3. Thống kế tình hình cơ sở vật chất giáo dục tiểu học năm học 2017 - 2018 ................................................................................................ 44 Bảng 2.4. Thực trạng nhận thức của CBQL và giáo viên về vai trò dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 theo định hướng phát triển năng lực ... 46 Bảng 2.5. Thực trạng phương pháp dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh............................ 48 Bảng 2.6. Thực trạng hình thức dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh ................................... 50 Bảng 2.7. Thực trạng phát triển năng lực cho học sinh trong dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 ở trường tiểu học ........................................ 51 Bảng 2.8. Thực trạng biểu hiện năng lực chuyên môn Lịch sử và Địa lí của học sinh trường tiểu học ................................................................... 53 Bảng 2.9. Kết quả học tập môn Lịch sử - Địa lí lớp 4 của học sinh các trường tiểu học thành phố Hạ Long học kỳ I năm học 2018 - 2019.................... 55 Bảng 2.10. Kết quả học tập môn Lịch sử - Địa lí lớp 5 của học sinh các trường tiểu học thành phố Hạ Long học kỳ I năm học 2018 - 2019.................... 57 Bảng 2.11. Thực trạng lập kế hoạch quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực ............. 59 Bảng 2.12. Thực trạng tổ chức thực hiện kế hoạch quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực............................................................................................. 63 Bảng 2.13. Thực trạng chỉ đạo thực hiện kế hoạch dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực ............67 Bảng 2.14. Thực trạng kiểm tra đánh giá kết quả dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực ............69 Bảng 2.15. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học ................................................73 Bảng 3.1. Đánh giá của CBQL và GV về mức độ cấp thiết của các biện pháp quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học ............96 Bảng 3.2. Đánh giá của CBQL và GV về tính khả thi của các biện pháp quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học ............... 98 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo đã nêu rõ, tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung cách dạy học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ dạy học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học. Chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực (định hướng phát triển năng lực) nay còn gọi là dạy học định hướng kết quả đầu ra được bàn đến nhiều từ những năm 90 của thế kỷ XX và ngày nay đã trở thành xu hướng giáo dục quốc tế. Giáo dục định hướng phát triển năng lực nhằm mục tiêu phát triển năng lực người học, đảm bảo chất lượng đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con người năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Chương trình này nhấn mạnh vai trò của người học với tư cách chủ thể của quá trình nhận thức. Mục tiêu cụ thể của cấp tiểu học đó là: Giáo dục tiểu học nhằm giúp học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học trung học cơ sở. Chương trình môn Lịch sử - Địa lí ở cấp Tiểu học là môn học bắt buộc, được dạy học ở lớp 4 và lớp 5. Môn học được xây dựng trên cơ sở kế thừa và phát triển từ môn Tự nhiên và Xã hội các lớp 1, 2, 3, là cơ sở để học môn Lịch sử - Địa lí ở THCS. Chương trình môn Lịch sử - Địa lí có đổi mới khá căn bản cấu trúc nội dung chương trình, chuyển từ diện sang điểm. Về lịch sử, chương trình chỉ lựa chọn những sự kiện, nhân vật lịch sử tiêu biểu của vùng miền, của quốc gia, khu vực, của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn một số giai đoạn lịch sử, không tuân thủ nghiêm ngặt tính lịch đại. Về địa lý, mỗi vùng miền, quốc gia, khu vực chỉ lựa chọn một số kiến thức địa lý tiêu biểu, đặc trưng cho từng vùng. Việc lựa chọn kiến thức ở các vùng miền, quốc gia, khu vực ngoài việc dựa trên nét đặc trưng về tự nhiên còn dựa trên vai trò lịch sử của vùng đất đó. Thông qua việc thiết kế chương trình theo phạm vi mở rộng dần về không gian địa lý và không gian xã hội, môn Lịch sử - Địa lí góp phần hình thành các phẩm chất tốt đẹp (yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực, trách nhiệm); các năng lực chung (tự chủ và tự học, giao tiếp và hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo) và các năng lực chuyên môn của Lịch sử - Địa lý (năng lực tìm hiểu tự nhiên và xã hội; năng lực quan sát, tìm tòi, khám phá môi trường tự nhiên và môi trường xã hội; năng lực vận dụng các kiến thức lịch sử và địa lý vào thực tiễn) để học tập các môn học khác cũng như để học tập suốt đời. Thực trạng việc quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lý lớp 4,5 ở các trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh đã có đổi mới về cách dạy và cách học, cách kiểm tra, đánh giá. Song kết quả thu được vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn đòi hỏi, thực trạng dạy học môn Lịch sử - Địa lí vẫn còn nhiều bất cập, việc tổ chức dạy học môn Lịch sử - Địa lí còn nhiều tồn tại, chưa phù hợp. Nhiều giáo viên vẫn dạy học theo cách truyền thống đã được hình thành từ nhiều thập kỷ trước. Cách tổ chức hoạt động dạy học của nhà trường nói chung và môn Lịch sử Địa lí nói riêng phần lớn theo kinh nghiệm tự học hỏi nên chưa thực sự đáp ứng mục tiêu đào tạo của cấp Tiểu học trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay. Vì vậy, đánh giá đúng thực trạng dạy học Lịch sử - Địa lí ở các trường Tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh nhằm đề ra các giải pháp quản lý dạy học đồng bộ có tính khả thi, phù hợp với tình hình thực tế của địa phương trong thời kỳ đổi mới là cần thiết, thiết thực. Xuất phát từ những lý do trên, tác giả chọn đề tài: “Quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 ở trường Tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực” làm đề tài nghiên cứu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực trạng quản lý dạy học môn Lịch sử Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực, đề tài đề xuất một số biện pháp Quản lý dạy học môn lịch sử địa lí theo định hướng phát triển năng lực nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở các trường trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 theo định hướng phát triển năng lực ở trường tiểu học. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Quản lí dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực. 4. Giả thuyết khoa học Dạy học và quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực giúp nhà trường và giáo viên đáp ứng chuẩn đầu ra của chương trình môn học, thực tế cho thấy hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở các trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh còn nhiều bất cập chưa thực sự theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Nếu nghiên cứu đánh giá đúng thực trạng và đề xuất được các biện pháp quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực phù hợp với thực tế khảo sát góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử - Địa lí tại các trường trên địa bàn thành phố. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Xác định cơ sở lý luận về quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực. - Đánh giá thực trạng về dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường Tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực. - Đề xuất một số biện pháp quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu của đề tài 6.1. Về nội dung nghiên cứu: Quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực. 6.2. Về địa bàn nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu tại 05 các trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh. Cụ thể bao gồm: - Trường Tiểu học Lý. - Trường Tiểu học Lê Hồng Phong. - Trường Tiểu học Trần Quốc Toản. - Trường Tiểu học Hà Lầm. - Trường Tiểu học Lý Thường Kiệt. 6.3. Về thời gian nghiên cứu: Quá trình nghiên cứu thực tiễn được thực hiện trong năm học 2018 - 2019. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết Nhóm phương pháp này được sử dụng nhằm phân tích, tổng hợp, hệ thống hoá và khái quát hoá các vấn đề lý luận về dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực. 7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.1. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi Sử dụng hệ thống câu hỏi điều tra để thu thập các số liệu nhằm xác định thực trạng công tác quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực, phân tích những nguyên nhân thành công và hạn chế của thực trạng này. 7.2.2. Phương pháp nghiên cứu sản phẩm Đọc, nghiên cứu hồ sơ chuyên môn (giáo án, kế hoạch giảng dạy bộ môn,…) của GV để nắm bắt các vấn đề của năng lực chuyên môn, đồng thời phát hiện thực trạng quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học trên địa bàn nghiên cứu. 7.2.3. Phương pháp phỏng vấn Phỏng vấn các lãnh đạo và chuyên viên Phòng GD&ĐT, Hiệu trưởng, Phó hiệu trưởng, GV các nhà trường,... về thực trạng quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn lí lớp 4,5 theo hướng phát triển năng lực làm căn cứ đề xuất những biện pháp quản lý hiệu quả. 7.2.4. Phương pháp chuyên gia Thông qua Hiệu trưởng, phó hiệu trưởng, GV các nhà trường, để xác định các biện pháp tối ưu cho công tác quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 theo hướng phát triển năng lực. 7.3. Phương pháp xử lý số liệu Sử dụng toán thống kê để xử lý kết quả nghiên cứu. Sử dụng một số công thức thống kê toán học dùng trong nghiên cứu khoa học giáo dục để xử lý kết quả khảo sát, định lượng kết quả nghiên cứu và các nhận xét, đánh giá khoa học. 8. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, phần nội dung chính được kết cấu thành 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận về quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực. Chương 2: Thực trạng quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực. Chương 3: Biện pháp quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học thành phố Hạ Long tỉnh Quảng Ninh theo định hướng phát triển năng lực. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ ĐỊA LÍ LỚP 4, 5 Ở TRƯỜNG TIỂU HỌC THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Nghiên cứu trên thế giới Ngay từ thời cổ đại, vấn đề dạy học và quản lý dạy học đã được nhiều nhà triết học, nhà giáo dục học ở cả phương Tây và phương Đông nghiên cứu tổng kết. Ta có thể thấy các tư tưởng và các công trình nghiên cứu quan trọng của Xôcrat (469- 415 TCN), của Khổng Tử (551- 475 TCN) - nhà tư tưởng, nhà giáo dục lớn Trung Hoa cổ đại, của J.A Cômenxki (1592 - 1670) đã đưa ra quan điểm quá trình dạy học phải dựa vào sự vật, hiện tượng do học sinh tự quan sát, tự suy nghĩ. Ông cũng đã nêu ra một số nguyên tắc dạy học có giá trị lớn như: nguyên tắc trực quan; nguyên tắc phát huy tính tích cực, tự giác của học sinh; nguyên tắc hệ thống và liên tục; nguyên tắc củng cố kiến thức; nguyên tắc dạy theo khả năng tiếp thu của học sinh; dạy học phải thiết thực; dạy học theo nguyên tắc cá biệt;… Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, khoa học giáo dục đã thực sự có những biến đổi mới về lượng và chất. Những vấn đề chủ yếu trong các tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa Mác- Lê nin đã thực sự định hướng cho hoạt động giáo dục- dạy học và đã đặt ra những yêu cầu đối với quản lý giáo dục và trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác-Lê nin, nhiều nhà khoa học Liên Xô lúc đó (như MI. Konđacov, Anfanaxiep...) đã có được những thành tựu khoa học to lớn về quản lý giáo dục nói chung và quản lý hoạt động dạy học nói riêng. Việc QLDH các môn học ở trường phổ thông là nhiệm vụ quan trọng của CBQL trong nhà trường. Một phương pháp quản lý tốt sẽ kéo theo cả một bộ máy vận hành được thông suốt, hiệu quả cao, chất lượng giáo dục được đảm bảo góp phần đáp ứng yêu cầu chung nền giáo dục nước nhà [4]. P.V.Zimin, M.I.Konđakôp “đi sâu nghiên cứu lãnh đạo công tác giảng dạy, giáo dục trong nhà trường và xem đây như khâu then chốt trong hoạt động quản lý Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn của hiệu trưởng, các tác giả thống nhất và khẳng định người hiệu trưởng phải là người lãnh đạo toàn diện và chịu trách nhiệm chính trong công tác quản lý nhà trường” (dẫn theo [11, tr.8]). Đặc biệt, quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực xuất hiện rất sớm trong lịch sử giáo dục, ngay từ thời cổ đại với những tên tuổi các triết gia như Socrate, Aristote, Platon, Lão Tử, Khổng Tử, Mạnh Tử, Tuân Tử. Tiếp đến thời kì Trung cổ Châu Âu, nhiều nhà khoa học cũng xem xét vấn đề phát triển năng lực (Decarter, Diterverg, Pestalotsy, Comensky, J. Rutso, v.v…) song thực sự chỉ quan tâm đến phát triển trí tuệ. Từ thế kỉ 19 đến nửa thế kỉ 20, phát triển trí tuệ vẫn được nhấn mạnh hơn cả. Thời đó phát triển năng lực hầu như được đồng nhất với phát triển năng lực trí tuệ (Guilford, Bine-Simon, J. Piaget, R. Bruner, V.V. Zancov, P.Ia. Galperin, V.V. Đavưđov v.v…). Cuối thế kỉ XX khoa học giáo dục, đặc biệt tâm lí học giáo dục và tâm lí học phát triển đã mở rộng khái niệm năng lực - nó không chỉ là trí tuệ và xuất hiện những quan niệm mới về năng lực gắn với vấn đề văn hóa (năng lực văn hóa), xã hội (năng lực xã hội), tình cảm (năng lực biểu cảm), sự tồn sinh (kĩ năng sống), chưa kể những thứ năng lực còn bí ẩn khác, trong đó có những yếu tố thuộc tiềm thức hoặc vô thức. Ngày nay, tiếp cận năng lực trong giáo dục là vấn đề khoa học có phạm vi rất rộng lớn và tiêu biểu cho tư tưởng giáo dục hiện đại. Nó được các nhà khoa học trên thế giới thảo luận trên nhiều phương diện khác nhau. Cụ thể như sau: Giáo dục dựa vào năng lực (Competency-based Education) hay Đào tạo dựa vào năng lực (Competency-based Training) hoặc Học tập dựa vào năng lực (Competencybased Learning) - bản chất tiếp cận này là cụ thể hóa triết lí giáo dục hướng vào người học, trước hết là năng lực của họ. Hướng vào người học là tư tưởng hiện đại mà nền tảng triết học đã được, Xavier Roegirs, L.X Vygotsky, Dubois. D & Rothwell. W, John Dewey và J. Piaget xác lập có 2 khía cạnh: tận dụng năng lực có sẵn và phát triển năng lực mới của người học trong quá trình dạy học [22]. Dạy học dựa vào phong cách học tập (Learning Style-based Teaching) - là một hướng nghiên cứu tương đối mới nổi lên từ những năm 1970. Bởi lẽ phong cách học tập tích hợp cả khí chất, nét tính cách, tình cảm và năng lực nên dạy học theo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn phong cách học tập cũng là một chiến lược dạy học phân hóa theo tiếp cận năng lực. Thí dụ phổ biến nhất hiện nay là các chiến lược dạy học dựa vào lí thuyết đa trí tuệ. Nghiên cứu những khía cạnh tương đối cụ thể trong giáo dục như đánh giá dạy học, phát triển chương trình, lập kế hoạch, giám sát, phát triển giáo viên và nhà quản lí giáo dục, phát triển học liệu, thiết kế dạy học, v.v… theo tiếp cận năng lực. Đặc biệt có ý nghĩa là những nghiên cứu và khuyến cáo do UNESCO, UNDP, WB và ADB về phát triển chương trình trong giáo dục người lớn, xóa mù chữ, phổ cập giáo dục, quản lí trường học, đánh giá và giám sát dựa vào kết quả, quản lí dự án giáo dục,v.v… Theo S. Kerka, tiếp cận theo năng lực có những ưu thế nổi bật so với các cách tiếp cận khác trong dạy học. Việc chú trọng vào kết quả đầu ra và những tiêu chuẩn đo lường khách quan của những năng lực cần thiết để tạo ra các kết quả là điểm được các nhà hoạch định chính sách GD&ĐT và phát triển nguồn nhân lực đặc biệt quan tâm nhấn mạnh (dẫn theo [8]). - Nghiên cứu mô hình năng lực trong dạy học R.E. Boyatzid cho rằng phát triển dạy học dựa trên mô hình năng lực cần xử lý một cách có hệ thống ba khía cạnh sau: (1) xác định các năng lực, (2) phát triển chúng, và (3) đánh giá chúng một cách khách quan (dẫn theo [9]). Để xác định được các năng lực, điểm bắt đầu thường là các kết quả đầu ra (outputs). Từ đó, đi đến xác định vai trò của những người có trách nhiệm phải tạo ra các kết quả đầu ra này. Một vai trò là một tập hợp các hành vi được mong đợi về một người theo những nghĩa vụ và địa vị công việc của người đó. Thuật ngữ “vai trò công việc” đề cập tới việc thực hiện những nhiệm vụ thực sự của một người. Trên cơ sở của từng vai trò, xác định các năng lực cần thiết để có thể thực hiện tốt vai trò đó. 1.1.2. Nghiên cứu tại Việt Nam Nghiên cứu về thiết kế chương trình dạy học theo định hướng phát triển năng lực. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Các tác giả Đỗ Ngọc Thống [26]; Nguyễn Công Khanh [17] cho rằng: chương trình dạy học định hướng năng lực là chương trình định hướng kết quả đầu ra, nhằm mục tiêu phát triển năng lực người học. Chất lượng đầu ra, có thể coi là “sản phẩm cuối cùng” của quá trình dạy học. Chương trình dạy học định hướng phát triển năng lực không quy định những nội dung dạy học chi tiết mà quy định những kết quả đầu ra mong muốn của quá trình giáo dục, trên cơ sở đó đưa ra những hướng dẫn chung về việc lựa chọn nội dung, phương pháp, tổ chức và đánh giá kết quả dạy học nhằm đảm bảo thực hiện được mục tiêu dạy học tức là đạt được kết quả đầu ra mong muốn. Trong chương trình định hướng phát triển năng lực, mục tiêu học tập, tức là kết quả học tập mong muốn thường được mô tả thông qua hệ thống các năng lực. Kết quả học tập mong muốn được mô tả chi tiết và có thể quan sát, đánh giá được. Người học cần đạt được những kết quả, yêu cầu đã quy định trong chương trình. - Nghiên cứu về tổ chức hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực Các tác giả Đặng Quốc Bảo và Nguyễn Sỹ Thu [3], tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực là giúp người học thấu hiểu “Học để làm gì - Học cái gì” để có năng lực đích thực; đồng thời bồi dưỡng cho người học cách “Học hiệu quả” để có năng lực bền vững. Bên cạnh đấy, các tác giả còn chỉ ra những năng lực tư duy nền tảng cần trang bị cho người học trong quá trình dạy học, đó là: Tư duy nguyên tắc (thông thạo một lĩnh vực chính và ít nhất một lĩnh vực chuyên môn); Tư duy tổng hợp (biết hợp nhất các ý kiến chuyên môn khác nhau thành một tổng thể, gắn tổng thể này với tổng thể khác); Tư duy sáng tạo (biết khám phá và làm rõ những vấn đề, những đòi hỏi của thực tiễn); Tư duy tôn trọng (nhận biết và thấu hiểu sự khác biệt giữa các dòng tư tưởng); Tư duy đạo đức (hoàn thành trách nhiệm là một người lao động). Một số tác giả khác lại cho rằng, để tổ chức hiệu quả hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực cần chú ý đến việc sử dụng các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học, tạo điều kiện tốt nhất cho người học thực hành, vận dụng kiến thức trong những tình huống đa dạng. Nếu trong quá trình dạy học, người dạy không tổ chức được các hoạt động học tập phù hợp cho người học thì không thể hình thành Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn được ở họ những năng lực mong muốn - điều mà dạy học theo tiếp cận phát triển năng lực hướng tới [15]. - Nghiên cứu về đánh đánh giá kết quả dạy học theo định hướng phát triển năng lực người học. Một số tác giả cho rằng: Không thể phán đoán được sự thành công của người học hoặc của một chương trình dạy học nếu như không có chứng cứ về mức độ đạt được các năng lực ở người học. Đó chính là lý do cần có sự đánh giá trong dạy học. Tác giả Nguyễn Công Khanh cho rằng: có nhiều cách tiếp cận đánh giá kết quả dạy học như đánh giá định tính (qualitative assessment); đánh giá dựa trên kết quả thực hiện (performance-based assessment); đánh giá theo chuẩn (standard - based assessment); đánh giá theo năng lực (competence - based assessment); đánh giá theo sản phẩm đầu ra (outcome - based assessment) [17]. Đánh giá kết quả dạy học theo cách tiếp cận năng lực là đánh giá theo chuẩn về sản phẩm đầu ra nhưng sản phẩm đó không chỉ là kiến thức, kĩ năng, mà chủ yếu là khả năng vận dụng kiến thức, kĩ năng và thái độ cần có để thực hiện nhiệm vụ học tập đạt tới một chuẩn nào đó. Đặc trưng của đánh giá năng lực là sử dụng nhiều phương pháp khác nhau tập trung đánh giá năng lực hành động, vận dụng thực tiễn, năng lực tự học, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực tư duy sáng tạo, năng lực giao tiếp, năng lực phát triển bản thân,… Còn theo tác giả Nguyễn Thành Ngọc Bảo, đánh giá theo năng lực “chính là đánh giá khả năng vận dụng, thực hiện các nhiệm vụ cụ thể, thực tế và phát triển tư duy bậc cao (phân tích, tổng hợp, đánh giá) của người học chứ không dừng lại ở mức độ đánh giá phân hóa riêng rẽ các phương diện kiến thức, kỹ năng, thái độ”. Đánh giá theo năng lực không chỉ là đánh giá việc thực hiện nhiệm vụ học tập của người học mà phải hướng tới việc đánh giá khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ của người học để thực hiện nhiệm vụ học tập theo một chuẩn nhất định. Do vậy, đánh giá theo năng lực chủ yếu là đánh giá dựa trên hoạt động thực hiện và áp dụng kiến thức vào thực tế của học sinh [4]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn