Tài liệu Quan hệ tương tác giữa điều kiện tự nhiên với đời sống văn hóa của cư dân làng việt cổ đường lâm, thị xã sơn tây, hà nội

Đại học quốc gia Hà nội Viện việt nam học và khoa học phát triển Nguyễn Thị Phương Anh Quan hệ tương tác giữa điều kiện tự nhiên với đời sống văn hoá của cư dân làng việt cổ đường lâm, thị xã sơn tây, Hà Nội. Luận văn thạc sĩ Hà nội, 2008 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Đại học quốc gia Hà nội Viện việt nam học và khoa học phát triển Nguyễn Thị Phương Anh Quan hệ tương tác giữa điều kiện tự nhiên với đời sống văn hoá của cư dân làng việt cổ đường lâm, thị xã sơn tây, Hà Nội. Chuyên ngành: Việt Nam học Mã số: 603160 Luận văn thạc sĩ việt nam học Người hướng dẫn khoa học: GS.TSKH Vũ Minh Giang Hà nội, 2008 MỤC LỤC MỞ ĐẦU................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài.................................................................................................... 1 2. Ý nghĩa khoa học và tính thực tiễn ......................................................................... 2 3. Mục đích và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 2 4. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ...................................................................................... 3 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................................ 5 6. Đóng góp của luận văn ........................................................................................... 5 7. Cấu trúc của luận văn ............................................................................................. 6 CHƢƠNG 1. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN VÁ LỊCH SỬ HÌNH THÀNH LÀNG VIỆT CỔ ĐƢỜNG LÂM ......................................................................................... 7 1.1. Điều kiện tự nhiên và môi trƣờng sinh thái .......................................................... 7 1.2. Lịch sử hình thành làng Việt cổ Đƣờng Lâm ..................................................... 13 CHƢƠNG 2. ĐỜI SỐNG VĂN HOÁ SẢN XUẤT VÀ TỔ CHỨC XÃ HỘI CỦA CƢ DÂN LÀNG VIỆT CỔ ĐƢỜNG LÂM ............................................................. 18 2.1. VĂN HOÁ SẢN XUẤT ................................................................................... 18 2.1.1 Sản xuất nông nghiệp ...................................................................................... 18 2.1.1.1 Trồng trọt .................................................................................................... 21 2.1.1.2 Chăn nuôi ..................................................................................................... 36 2.1.1.3. Công cụ sản xuất ........................................................................................ 40 2.1.2. Hoạt động thủ công nghiệp và dịch vụ ............................................................ 41 2.1.3. Hoạt động thƣơng nghiệp .............................................................................. 42 2.2. TỔ CHỨC XÃ HỘI........................................................................................ 45 2.2.1. Bộ máy hành chính ......................................................................................... 45 2.2.2. Kết cấu cộng đồng .......................................................................................... 47 2.2.2.1 Gia đình........................................................................................................ 47 2.2.2.2 Dòng họ ....................................................................................................... 48 2.2.2.3 Xóm- ngõ .................................................................................................... 51 CHƢƠNG 3. ĐỜI SỐNG SINH HOẠT VĂN HOÁ CỦA CƢ DÂN LÀNG VIỆT CỔ ĐƢỜNG LÂM .................................................................................................. 54 3.1. VĂN HÓA ĐẢM BẢO ĐỜI SỐNG ................................................................ 55 3.1.1. Ẩm thực và y dƣợc cổ truyền......................................................................... 55 3.1.1.1 Ăn ................................................................................................................ 55 3.1.1.2. Uống ........................................................................................................... 66 3.1.1.3. Ăn trầu, hút thuốc ....................................................................................... 68 i 3.1.1.4. Thuốc và phƣơng thức chữa bệnh cổ truyền ................................................ 69 3.1.2. Trang phục ..................................................................................................... 70 3.1.3. Nhà ở ............................................................................................................. 72 3.1.4. Đi lại .............................................................................................................. 77 3.2 VĂN HOÁ QUY PHẠM .................................................................................. 77 3.2.1 Phong tục tập quán theo chu trình đời ngƣời.................................................... 77 3.2.1.1 Sinh đẻ ......................................................................................................... 77 3.2.1.2 Hôn nhân ...................................................................................................... 79 3.2.1.3 Tang ma ....................................................................................................... 81 3.2.2 Các lễ tết và lễ hội trong năm ......................................................................... 84 3.3. VĂN HOÁ TÂM LINH ................................................................................... 85 3.3.1 Tín ngƣờng thờ Nhiên thần.............................................................................. 86 3.3.1.1 Tín ngƣỡng thờ cúng Thành hoàng (Tản Viên Sơn Thánh) ........................... 86 3.3.1.2 Tín ngƣỡng thờ thần linh bản thổ.................................................................. 89 3.3.1.3 Một số tín ngƣỡng thờ cúng của cƣ dân nông nghiệp .................................... 90 3.3.2 Tín ngƣờng thờ Nhân thần............................................................................... 91 3.3.2.1 Tín ngƣỡng thờ cúng các vị Anh hùng .......................................................... 92 3.3.2.2 Tín ngƣỡng thờ cúng tổ tiên ......................................................................... 95 3.3.2.3. Tín ngƣỡng thờ cúng Mẫu (Bà chúa Mía) .................................................... 98 KẾT LUẬN .......................................................................................................... 102 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 104 PHỤ LỤC ............................................................................................................. 107 ii Danh mục các ký hiệu và chữ viết tắt Thủ công nghiệp TCN Hợp tác xã HTX Nhà xuất bản Nxb Giáo sƣ GS Tiến sĩ khoa học TSKH Khoa học xã hội KHXH Thành phố Tp Văn hoá thông tin VHTT Trang Tr iii Danh mục bảng biểu Bảng 1. Tình hình khí hậu thời tiết ở HTX Đƣờng Lâm Bảng 2. Phân loại đất canh tác của HTX Đƣờng Lâm năm 2005 Bảng 3. Các loại bánh truyền thống của làng cổ Đƣờng Lâm Danh mục bản đồ Bản đồ 1: Bản đồ hành chính xã Đƣờng Lâm Bản đồ 2: Bản đồ địa hình xã Đƣờng Lâm Bản đồ 3: Bản đồ hiện trạng sử dụng đất năm 2007 xã Đƣờng Lâm Bản đồ 4: Bản đồ di tích xã Đƣờng Lâm iv MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trên thế giới, ít nơi nào làng lại có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong cấu trúc xã hội nhƣ ở Việt Nam. Làng là sản phẩm của nền văn minh nông nghiệp lúa nƣớc, là một bức tranh vừa đồng nhất vừa đa dạng của xã hội Việt Nam trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc. Văn hoá làng xã chính là cái hồn của nền văn hoá Việt Nam. Trong hệ thống làng Bắc Bộ, Đƣờng Lâm đƣợc biết đến là một vùng đất cổ, mang cảnh quan của vùng trung du bán sơn địa với những đồi gò đá ong thấp, những “rộc” sâu, những ruộng ven sông với địa hình rất đa dạng, phong phú. Xã Đƣờng Lâm hiện nay bao gồm 9 thôn: Mông Phụ, Đông Sàng, Cam Thịnh, Cam Lâm, Đoài Giáp, Văn Miếu, Phụ Khang, Hà Tân, và Hƣng Thịnh. Nơi đây không chỉ là mảnh đất “địa linh” sinh “nhân kiệt” mà còn là một địa chỉ văn hoá đặc sắc có ý nghĩa rất quan trọng trong việc nghiên cứu tìm hiểu tập quán cƣ trú của cộng đồng cƣ dân nông nghiệp cổ. Đƣờng Lâm, quê hƣơng của hai vua Phùng Hƣng và Ngô Quyền, là không gian còn lƣu giữ rất nhiều đặc trƣng của làng Việt truyền thống với cơ cấu tổ chức làng xã khá đậm nét, những quần thể di tích kiến trúc cổ khá nguyên vẹn và nhiều tập tục phản ánh lối sống của ngƣời xƣa. Đƣờng Lâm cần đƣợc nghiên cứu từ nhiều góc độ, nhƣng nghiên cứu tổng hợp theo hƣớng tiếp cận khu vực học để có đƣợc những nhận thức tổng hợp là một đề tài khoa học có ý nghĩa. Trong thời gian gần đây, đƣợc tham gia chƣơng trình điều tra văn hoá phi vật thể ở Đƣờng Lâm, tôi có dịp thâm nhập và tìm hiểu sơ bộ về đời sống văn hoá ở đây và thấy rằng, để tiến tới nhận thức khoa học tổng hợp, trƣớc hết cần tìm hiểu mối quan hệ tƣơng tác giữa điều kiện tự nhiên và đời sống văn hoá để lý giải những đặc trƣng văn hoá của làng Việt cổ Đƣờng Lâm. Với ý nghĩa đó “Tƣơng tác” giữa điều kiện tự nhiên với đời sống văn hoá của cƣ dân làng Việt cổ Đƣờng Lâm có thể đƣợc hiểu là không phải đi sâu trình bày về những điều kiện tự nhiên và cũng không phải đi sâu mô tả thuần tuý về những sáng tạo văn hoá của cƣ dân mà tác giả cố gắng chỉ ra những quan hệ qua lại của tự nhiên với đời sống văn hoá của cƣ dân. Bởi vì, thực chất văn hoá là ứng xử của con ngƣời trong điều kiện tự nhiên nhất định để tìm ra những giải pháp giúp cho con ngƣời tồn 1 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi tại và phát triển trong một không gian văn hoá mà cụ thể địa bàn nghiên cứu là làng Đƣờng Lâm. 2. Ý nghĩa khoa học và tính thực tiễn Làng cổ Đƣờng Lâm đã đƣợc xếp hạng di tích Quốc gia, quyết định số 77/205/QĐ-BVHTT ngày 19/5/2005 - đúng vào dịp kỷ niệm 115 năm Ngày sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại . Việc bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di tích làng cổ nhƣ một không gian hoàn chỉnh đòi hỏi phải có sự nghiên cứu toàn diện. Nghiên cứu tác động qua lại giữa điều kiện tự nhiên và đời sống văn hoá sẽ góp phần lý giải nhiều hiện tƣợng văn hoá và từ đó có thể hiểu sâu sắc thêm những đặc trƣng văn hoá của Đƣờng Lâm là một nhu cầu cấp thiết. Cùng với việc đƣợc xếp hạng di tích làng Việt cổ đầu tiên ở Miền Bắc Việt Nam thì sự quan tâm của giới nghiên cứu về làng Đƣờng Lâm ngày càng nhiều và nhu cầu thăm quan du lịch ngày càng tăng. Làm thế nào để có những giải pháp xử lý hài hoà giữa bảo tồn và phát triển, hay nói cách khác là giải pháp phát triển bền vững cho địa phƣơng cũng đang là một đòi hỏi vô cùng cấp thiết. Nghiên cứu quan hệ tƣơng tác giữa con ngƣời và điều kiện tự nhiên sẽ góp phần xây dựng cơ sở khoa học cho những giải pháp nói trên. Nghiên cứu làng cổ Đƣờng Lâm theo hƣớng chuyên ngành nhƣ: khảo cổ, kiến trúc, mỹ thuật, bảo tồn đã mang lại một số kết quả khả quan nhất định nhƣng chủ yếu chỉ giúp nâng cao nhận thức theo từng khía cạnh mà chƣa chỉ ra quan hệ tƣơng tác giữa các yếu tố nên rất khó nhận diện đƣợc những đặc trƣng tổng quát. Ngày nay, trong quá trình đô thị hoá, những yếu tố truyền thống đang bị tác động của cuộc sống hiện đại làm mất đi từng ngày nên việc triển khai nghiên cứu về làng cổ Đƣờng Lâm đòi hỏi phải khẩn trƣơng. Với ý nghĩa đó nghiên cứu quan hệ tƣơng tác giữa điều kiện tự nhiên với đời sống văn hoá của cƣ dân làng Việt cổ Đƣờng Lâm không chỉ có ý nghĩa khoa học mà còn là một đề tài có tính thực tiễn cấp thiết. 3. Mục đích và phạm vi nghiên cứu Nghiên cứu đặc trƣng văn hoá làng là nghiên cứu những sáng tạo của con ngƣời trong quá trình ứng xử với điều kiện tự nhiên, môi trƣờng xã hội và hoàn cảnh lịch sử, trong đó, trƣớc hết là ứng xử của con ngƣời với điều kiện tự nhiên. Quan hệ tƣơng tác giữa con ngƣời và điều kiện tự nhiên là nhân tố cơ bản tạo nên đặc trƣng 2 văn hoá. Chính vì vậy, muốn hiểu sâu sắc những đặc trƣng của một không gian văn hoá nào đó không thể không nghiên cứu những điều kiện tự nhiên và tác động qua lại của nó với cuộc sống của cƣ dân. Bƣớc đầu tìm hiểu và nghiên cứu về điều kiện tự nhiên, đặc biệt là những nhân tố có tác động mạnh và trực tiếp đến đời sống văn hoá của cƣ dân của làng Đƣờng Lâm . Chỉ ra những mối quan hệ qua lại giữa tự nhiên với đời sống văn hoá của cƣ dân làng Việt cổ Đƣờng Lâm. Đề tài luận văn của chúng tôi chọn làng Việt cổ Đƣờng Lâm, thị xã Sơn Tây, Hà Tây (nay là Hà Nội) là một khu vực làm đối tƣợng nghiên cứu. 4. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Là một làng còn lƣu giữ rất nhiều đặc trƣng của làng Việt truyền thống, Đƣờng Lâm đã và đang đƣợc sự quan tâm nghiên cứu của nhiều học giả trong và ngoài nƣớc. Trƣớc năm 1990 đã có một số công trình nghiên cứu về làng cổ Đƣờng Lâm. Công trình đầu tiên phải kể đến là “Mông Phụ một làng ở đồng bằng sông Hồng” do Nhà xuất bản Văn hoá thông tin ấn hành năm 2003. Công trình này là kết quả của chƣơng trình hợp tác nghiên cứu khoa học về các biến đổi của làng xã ở đồng bằng Bắc Bộ do một nhóm tác giả của Trung tâm Quốc gia Nghiên cứu Khoa học của Pháp, CNRS và Viện Dân tộc học thuộc Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia Việt Nam thực hiện. Nội dung của công trình này chỉ tập trung nghiên cứu ở thôn Mông Phụ (1 trong 9 thôn của xã Đƣờng Lâm). Các tác giả đã đi vào nghiên cứu từng lĩnh vực chuyên ngành riêng lẻ nhƣ lịch sử, xã hội, quan hệ thân tộc ở thôn Mông Phụ. Kết quả nghiên cứu đó đã góp phần hiểu biết về xã hội nông thôn ở đồng bằng sông Hồng. Trong tập Hà Tây, làng nghề - làng văn, Sở Văn hoá thông tin, 1994 của một nhóm tác giả có bài viết Đƣờng Lâm - Kẻ Mía đất văn vật ngàn năm của tác giả Kiều Thu Hoạch đã giới thiệu khái quát về Đƣờng Lâm - một vùng đất có bề dày lịch sử trƣờng tồn, nối tiếp truyền thống văn vật của “Đƣờng Lâm kẻ ấp” vào thời kỳ hiện đại. Tiếp đó là các cuộc hội thảo hợp tác triển khai dự án bảo tồn và phát huy giá trị di tích ở Đƣờng Lâm của trƣờng Đại học Nữ Chiêu Hoà (Nhật Bản) với Cục Di 3 sản văn hoá và Sở Văn hoá thông tin tỉnh Hà Tây. Kết quả có đƣợc một tập kỷ yếu với chủ đề bảo tồn, tôn tạo và xây dựng khu di tích lịch sử - văn hoá Đƣờng Lâm do Nhà xuất bản Khoa học xã hội ấn hành năm 2005. Các báo cáo tập trung chủ yếu vào 2 phần: Bảo tồn, tôn tạo danh nhân lịch sử, di tích, di vật tại Đƣờng Lâm; Hiện trạng và kiến nghị bảo tồn, tôn tạo khu di tích Đƣờng Lâm. Năm 2004 trƣờng Đại học Nữ Chiêu Hoà (Nhật Bản) phối hợp với trƣờng Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội tiến hành điều tra khảo sát văn hoá phi vật thể làng cổ Đƣờng Lâm. Kết quả điều tra đã đƣợc tập hợp thành 5 tập tƣ liệu về văn hoá phi vật thể Đƣờng Lâm. Kế thừa kinh nghiệm của các cuộc điều tra về nhà ở dân gian truyền thống, Cục Di sản văn hoá và trƣờng Đại học Nữ Chiêu Hoà (Nhật Bản) đã phối hợp với Viện Nghiên cứu Kiến trúc - Bộ Xây dựng điều tra khảo sát nhà ở truyền thống và các công trình công cộng trong làng cổ Đƣờng Lâm. Kết quả khảo sát đƣợc xây dựng thành một bộ tƣ liệu với các số liệu, khảo sát, đo vẽ cụ thể kiến trúc sân vƣờn các ngôi nhà ở truyền thống và các công trình công cộng hiện có trong làng. Ngoài ra còn có đƣợc bộ hồ sơ bản vẽ kiến trúc và ảnh chụp của toàn bộ các ngôi nhà ở dân dụng có giá trị. Trên các báo và tạp chí cũng có nhiều bài viết về làng Việt cổ Đƣờng Lâm: Báo Văn nghệ trẻ, số 21(ra ngày 21/5/2006) Làng cổ từ góc nhìn văn hoá của tác giả Đặng Bằng; Một làng quê cổ kính của tác giả Lê Quang Chắn; Làng văn- làng nghề của tác giả Nguyễn Khải Hƣng; Báo Gia đình và xã hội số 80 ra ngày 20/5/2006 có bài: Làng cổ đầu tiên được xếp hạng di tích quốc gia của tác giả Việt Hà; Báo Sức khoẻ và đời sống số 61 ra ngày 23/5/2006 có bài: Công bố di tích quốc gia làng cổ Đường Lâm của tác giả Lan Phƣơng; Báo Lao động số 138 ra ngày 21/5/2006 có bài: Đường Lâm trước bao việc phải làm của tác giả Lê Quang Vinh; Báo Quân đội nhân dân ra ngày 21/5/2006 có bài: Cầm vàng đừng để vàng rơi của tác giả Quang Minh; Tạp chí Di sản kiến trúc có bài: Bảo tồn và phát huy di sản văn hoá làng cổ Đường Lâm của tác giả Đặng Văn Tu; Báo Lao động xã hội số 38 ra ngày 23/3/2006 có bài: Bảo tồn Đường Lâm - chuyện không chỉ một sớm một chiều của tác giả Vũ Xuân Khoa ... Tất cả các bài viết đều tập trung giới thiệu và khẳng định Đƣờng Lâm là nơi hội tụ đủ các giá trị văn hoá của một làng cổ Việt Nam. Trên bất kỳ phƣơng diện nào cũng có thể tìm thấy ở Đƣờng Lâm những giá trị tiêu biểu của một làng cổ. Từ đó các 4 nhà nghiên cứu đã đƣa ra những ý kiến nhằm bảo tồn và lƣu giữ và những giá trị quý báu của ngôi làng cổ. Nhƣ vậy, có thể nói cho đến nay làng cổ Đƣờng Lâm đƣợc nghiên cứu, giới thiệu chủ yếu trên từng khía cạnh, nhƣng mối quan hệ tƣơng tác giữa điều kiện tự nhiên và đời sống văn hoá, tiếp cận theo hƣớng nghiên cứu khu vực học để có đƣợc những nhận thức tổng hợp chƣa một công trình nào đề cập tới. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thu thập tài liệu, phƣơng pháp điền dã, phỏng vấn, điều tra xã hội học và nhân học đƣợc sử dụng rộng rãi trong giai đoạn đầu. Để tiến hành nghiên cứu, tiếp cận theo hƣớng khu vực học (area studies) đƣợc chúng tôi sử dụng làm phƣơng pháp chủ đạo. Đây là hƣớng nghiên cứu đang đƣợc giới khoa học trong và ngoài nƣớc quan tâm. Hƣớng nghiên cứu này có thể hạn chế đƣợc tính chủ quan, tƣ biện của các nghiên cứu khoa học để tìm ra các cứ liệu cụ thể, xác thực. Luận văn cũng đã sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành, đa ngành để tiếp cận đối tƣợng bằng nhiều hƣớng khác nhau, từ đó có thể rút ra những kết luận mang tính tổng hợp và đa chiều làm cơ sở khoa học cho các nhà nghiên cứu và các nhà quản lý khi tìm hiểu về làng Việt cổ Đƣờng Lâm. Ngoài ra, tất cả các phƣơng pháp chuyên ngành của văn hoá, lịch sử, xã hội, nhân học, địa lý… đều đƣợc áp dụng trong luận văn này ở mức độ thích hợp, cần thiết. 6. Đóng góp của luận văn Luận văn bƣớc đầu có đƣợc một bức tranh tƣơng đối toàn diện về điều kiện tự nhiên - môi trƣờng sinh thái và lịch sử hình thành làng Việt cổ Đƣờng Lâm nhằm hệ thống hoá tƣ liệu, cung cấp những nhận biết một cách tổng quát và cụ thể về lịch sử làng Việt cổ Đƣờng Lâm. Trên cơ sở tổng hợp và phân tích những tƣ liệu thu thập đƣợc, chúng tôi đã chỉ ra những mối quan hệ qua lại của điều kiện tự nhiên với đời sống văn hoá sản xuất, tổ chức xã hội, văn hoá đảm bảo đời sống, văn hoá quy phạm và văn hoá tâm linh tín ngƣỡng của cƣ dân làng Việt cổ Đƣờng Lâm 5 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Từ việc tìm hiểu, phân tích ... chúng tôi đã rút ra đƣợc những kết luận đặc trƣng về mối quan hệ tƣơng tác giữa điều kiện tự nhiên với đời sống văn hoá của cƣ dân làng Việt cổ Đƣờng Lâm. Kết quả nghiên cứu này phần nào giúp cho các nhà chính sách có cơ sở để đƣa ra những giải pháp nhằm bảo tồn những phong tục tập quán, lối sống của cộng đồng cƣ dân nông nghiệp cổ. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục luận văn đƣợc chia thành 3 chƣơng nhƣ sau: Chƣơng 1: Điều kiện tự nhiên và lịch sử hình thành làng Việt cổ Đƣờng Lâm Chƣơng 2: Đời sống văn hoá sản xuất và tổ chức xã hội của cƣ dân làng Việt cổ Đƣờng Lâm Chƣơng 3: Đời sống văn hóa của cƣ dân làng Việt cổ Đƣờng Lâm Luận văn đƣợc thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn của GS.TSKH Vũ Minh Giang. Nhân dịp hoàn thành, tác giả luận văn xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Giáo sƣ về sự giúp đỡ tận tình quý báu đó. 6 CHƢƠNG 1 ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN VÀ LỊCH SỬ HÌNH THÀNH LÀNG VIỆT CỔ ĐƢỜNG LÂM Điều kiện tự nhiên và hoàn cảnh lịch sử là những nhân tố có tác động trực tiếp đến sự hình thành đặc trƣng văn hoá nên khi tìm hiểu bất kỳ một khu vực nào rất cần phải nghiên cứu sâu sắc những nhân tố này. Tuy nhiên, đây không phải chỉ là những ham số địa lý hay sự kiện lịch sử thuần tuý, mà phải đƣợc xem xét rong mối quan hệ với con ngƣời và văn hoá. 1.1. Điều kiện tự nhiên và môi trƣờng sinh thái Điều kiện tự nhiên và môi trƣờng sinh thái thƣờng đƣợc hiểu là các yếu tố tự nhiên nhƣ địa hình, khí hậu, thuỷ văn, đất đai, …Nhƣng trong luận văn này, điều kiện tự nhiên và môi trƣờng sinh thái đƣợc xem xét là môi trƣờng sống của con ngƣời một trong những yếu tố quan trọng hàng đầu tạo nên bản sắc văn hoá. Nhiều nhà nghiên cứu gọi đó là địa văn hoá.Văn hoá có thể hiểu là toàn bộ những mối quan hệ giá trị do con ngƣời sáng tạo trong quá trình hoạt động thực tiễn, trong sự tƣơng tác của con ngƣời với môi trƣờng tự nhiên, môi trƣờng xã hội. Trong đó môi trƣờng tự nhiên là nền tảng đầu tiên góp phần tạo nên đặc trƣng văn hoá đó. Điều này thật đúng khi các nhà dân tộc học phƣơng Tây đã nhận thấy rằng nếu miêu tả nền văn hoá của một tộc ngƣời mà không đặt nó trong một khuôn viên cụ thể, chẳng khác nào đi xem bảo tàng : toàn bộ hiện vật đã bị đƣa ra khỏi môi trƣờng sống của chúng [6, tr.37]. Đƣờng Lâm trƣớc đây thuộc thị xã Sơn Tây, tỉnh Hà Tây (nay thuộc Hà Nội) cách trung tâm thị xã về phía Tây bắc 4 km (theo quốc lộ 32). So với các xã trong vùng, Đƣờng Lâm là một xã lớn gồm 9 thôn: Mông Phụ, Cam Thịnh, Đông Sàng, Cam Lâm, Đoài Giáp, Văn Miếu, Phụ Khang, Hà Tân và Hƣng Thịnh với diện tích tự nhiên là 800,25 ha, trong đó có: 415 ha đất canh tác, 385, 25 ha đất thổ cƣ, dân số 9337 nhân khẩu với 1,937 hộ gia đình. Phía đông giáp phƣờng Phú Thịnh (thị xã Sơn Tây), Phía Tây giáp xã Cam Thƣợng (huyện Ba Vì), phía Nam giáp xã Thanh Mỹ và Xuân Sơn, phía Bắc giáp sông Hồng (bên kia sông là tỉnh Vĩnh Phúc). Trung tâm làng cổ Đƣờng Lâm đƣợc xác định là thôn Mông Phụ, một thôn có dân số lớn, ở vào vị trí trung tâm của làng. 7 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Nằm trên vùng văn hoá cổ xứ Đoài, Đƣờng Lâm kẹp giữa sông Hồng và các ngọn đồi đá ong thấp kéo dài của chân núi Ba Vì về phía Bắc, xen giữa những cánh đồng, những dải đất trũng. Theo quan niệm xƣa, Đƣờng Lâm là đất đắc địa, nằm ở thế “toạ sơn vọng thuỷ” (Lƣng dựa vào núi Tản, mặt ngoảnh ra sông Hồng) [33, tr.149]. Nhƣng xét về mặt thổ nhƣỡng, Đƣờng Lâm cũng giống nhƣ các địa phƣơng khác của Sơn Tây, đất ở đây không tốt nhƣ các vùng khác vì có nhiều đá ong. Đó cũng là điểm làm nên nét đặc trƣng sinh thái xứ Đoài. “Sơn Tây đất đá ong khô Ăn cơm thì ít, ăn ngô thì nhiều” Tuy nhiên, bù lại, thị xã Sơn Tây nói chung, xã Đƣờng Lâm nói riêng ở vào vị trí rất thuận lợi về giao thông đƣờng thuỷ và đƣờng bộ. Đƣờng bộ có Quốc lộ 32 nối với thủ đô Hà Nội, với khoảng cách gần 50 km, do đó việc giao thông liên lạc với các trung tâm lớn của địa phƣơng, của cả nƣớc khá thuận tiện. Chính vì vậy mà xƣa nay xứ Đoài vẫn là cửa ngõ thủ đô, Đƣờng Lâm đã và sẽ có nhiều điều kiện thuận tiện trong giao lƣu tiếp xúc văn hoá. Không chỉ đƣờng bộ mà Đƣờng Lâm còn nằm cạnh dòng sông Cái (sông Hồng) “Nhất cận thị, nhị cận giang”. Đƣờng Lâm vừa gần sông lớn, vừa gần đô thị lớn [25, tr.12]. Ngoài ra Đƣờng Lâm còn có dòng sông Con phát nguyên từ phía núi Ba Vì đổ vào sông Bôi, nhập vào sông Đáy ở Gián Khẩu, Ninh Bình. Sông Con chảy từ Tây sang Đông quanh co uốn khúc men theo các rẻo đất trũng chia Đƣờng Lâm thành hai nửa. Nửa phía Bắc rộng hơn gồm các làng Hà Tân, Hƣng Thịnh, Đông Sàng, Cam Thịnh, Mông Phụ, Đoài Giáp, Văn Miếu; nửa phía Nam gồm Cam Lâm và Phụ Khang. Sông Con còn gọi là sông Tích, theo truyền thuyết là dấu tích của cuộc chiến “năm năm báo oán, đời đời đánh ghen”giữa Thuỷ Tinh và Sơn Tinh xung quanh nàng công chúa của Hùng Vƣơng thứ 18. Sông Con trƣớc đây là đƣờng giao thông thuỷ quan trọng, thuyền buồm từ Nam Định, Thái Bình, Hà Nam thƣờng chở hàng hoá từ miền xuôi lên cập bến mua bán, đổi chác lâm thổ sản của miền ngƣợc. Ngày nay sông Con chỉ còn tác dụng tƣới tiêu nƣớc phục vụ cho sản xuất nông nghiệp, tô điểm cho cảnh quan Đƣờng Lâm thêm hữu tình. Đặc biệt, ngày nay Đƣờng Lâm còn có thuận lợi khi cầu Trung Hà vừa mới đƣợc khánh thành (năm 2003), đƣờng cao tốc Láng Hoà Lạc tiếp tục mở rộng nâng cấp, đƣờng tránh thị xã (đƣờng Hồ Chí Minh) đã khởi công năm 2003. 8 Ngày nay, Đƣờng Lâm còn có thêm những thuận lợi lớn với những tiềm năng về du lịch của chính mình cũng nhƣ quan hệ với cả một mạng lƣới liền kề của một vùng du lịch đa dạng thuộc Sơn Tây và các địa phƣơng kế cận nhƣ: Đền Thƣợng, Đền thờ Bác Hồ, rừng Quốc gia Ba Vì, Ao Vua, Khoang Xanh (Ba Vì), Đền Hùng (Phú Thọ) chùa Tây Phƣơng, chùa Thày, chùa Trăm Gian, khu du lịch Đồng Mô, Ngải Sơn…Với vị trí địa lý nhƣ vậy, Đƣờng Lâm thực sự có nhiều điều kiện thuận lợi để phát triển về mọi mặt. Đƣờng Lâm có địa hình đồi gò nối tiếp nhau nhƣ bát úp với ba mặt nƣớc sông bao bọc, có đá ong, đá vôi là nguồn vật liệu xây dựng với trữ lƣợng lớn. Là vùng đất nằm trên bậc thềm phù sa cổ không bằng phẳng, có đặc điểm gồm những dải đất uốn cong uyển chuyển hợp thành từ các mỏm đồi gò liên tiếp từ chân núi Ba Vì soải ra, với độ cao trung bình so với mặt biển 18 m, trung tâm là đồi Cấm có độ cao 48 m. Phía Tây Bắc và Đông Bắc là rặng Ruối cổ cùng không gian của khu đền, lăng Ngô Quyền, hƣớng mặt xuống Minh Đƣờng (vũng Hùm), đình Phùng Hƣng tựa lƣng vào đồi Viễn. Phía dƣới len vào giữa các mỏm đồi là khe nƣớc uốn khúc nối với dải sông Tích. Trong 9 thôn ở xã Đƣờng Lâm thì Hà Tân và Hƣng Thịnh là hai thôn nằm ở ven bờ sông Hồng và bên ngoài hai con đê ngăn cách chúng với các thôn “bán sơn địa”. Trong khi không gian cƣ trú của bốn thôn Mông Phụ, Cam Thịnh, Đoài Giáp, Đông Sàng không còn luỹ tre ngăn cách tạo thành một khối liền nhau. Điều đặc biệt là dân các làng khác gần kề với bốn thôn này cũng khó có thể phân định đƣợc rõ ràng ranh giới giữa các thôn vì cƣ dân từ lâu đã ở xen kẽ. Ngày nay, khi nói tới làng cổ Đƣờng Lâm ngƣời ta thƣờng nghĩ đến các thôn “trong đê”, các thôn “bán sơn địa” nhƣ: Mông Phụ, Cam Thịnh, Đoài Giáp, Đông Sàng. Những thôn này là những thôn gốc còn bảo lƣu đƣợc những nét văn hoá cổ truyền của làng xã đồng bằng Bắc Bộ đặc biệt của xứ Đoài “đất đá ong khô”. Các thôn gần sông do đặc điểm về địa thế quy định tính không ổn định, nên phần nào hình dáng cổ xƣa của ngôi làng không rõ nét, mặc dầu đây cũng là những thành tố cấu tạo nên một Đƣờng Lâm đầy bản sắc. 9 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Thuở khai thiên lập địa nơi này vốn là rừng rậm lau lách, cỏ dại mọc um tùm, nhiều thú rừng ẩn nấp, đồng thời cũng là địa bàn sinh sống của ngƣời Việt cổ. Nhiều thế hệ nối tiếp nhau khai phá, cải tạo thiên nhiên đã để lại cho nhân dân Đƣờng Lâm thừa hƣởng một di sản quý giá, đó là những cánh đồng, những đồi gò và cả những rộc sâu có thể canh tác lúa, màu, rau đậu và cây công nghiệp… Xƣa kia Đƣờng Lâm thuộc đất Phong Châu cổ kính, kinh đô của các Hùng Vƣơng thời dựng nƣớc, một địa bàn đã có cƣ dân từ rất lâu đời và cũng là một trung tâm cƣ dân quan trọng [45, tr.17]. Nói về điều kiện tự nhiên không thể bỏ qua khí hậu thời tiết, nhân tố thƣờng xuyên chi phối môi trƣờng tự nhiên, quần thể động thực vật và cuộc sống con ngƣời. Đƣờng Lâm thuộc vùng núi Ba Vì nên có sự phân hoá theo hƣớng các sƣờn núi. Nhiệt độ trung bình năm khoảng 250C, cao nhất khoảng 270C và thấp nhất khoảng 200C; lƣợng mƣa trung bình năm 1800 - 2000 mm nhƣng phân bố không đều. Lƣợng mƣa trong mùa khô chỉ bằng 12 - 13% lƣợng mƣa trong mùa mƣa; lƣợng bốc hơi trong mùa khô rất cao. Nói chung, khí hậu thời tiết ở Đƣờng Lâm tƣơng đối ôn hoà, có 4 mùa: Xuân, Hạ, Thu, Đông rõ rệt. Tính chất khí hậu ổn định của 4 mùa giúp cho việc sản xuất và sinh hoạt có nhiều thuận lợi. Cƣ dân Đƣờng Lâm có thể hiểu đƣợc quy luật tự nhiên đó để áp dụng vào sản xuất, tránh đƣợc khí hậu hà khắc và những thiên tai bất biến làm ảnh hƣởng đến mùa màng. Điều kiện khí hậu ở xã Đƣờng Lâm đƣợc thể hiện cụ thể trong Bảng 1: Khí hậu ở Đường Lâm dƣới đây [24, tr.36]: 10 Bảng 1: Tình hình khí hậu thời tiết ở HTX Đường Lâm thị xã Sơn Tây Yếu tố Tháng ĐVT 1.Lƣợng mƣa mm BQ 1 2 3 4 5 6 26,6 34,9 44,4 127,1 158,4 200,8 7 8 9 10 11 12 BQ 260,4 326,2 245,2 249,0 138,5 54,9 165,96 2. Nhiệt độ BQ o C 15,2 16,7 19,4 23,7 26,8 29,0 29,2 28,6 27,3 22,6 21,5 16,5 23,69 3. Độ ẩm BQ % 84 84,2 87,5 87,5 84,3 84,6 83,0 86,5 83,8 83,3 80,2 80,3 84,97 4. Giờ nắng BQ h 46 49 52 78 192 218,0 182 202 183 170 133 109 139,68 Nguồn: Kiều Vĩnh Toàn (1998), Định hướng và một số giải pháp nhằm chuyển dịch cơ cấu cây trồng theo hướng sản xuất hàng hoá ở xã Đường Lâm thị xã Sơn Tây, Hà Tây. 11 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Số liệu trong bảng 1 cho thấy lƣợng mƣa bình quân theo tháng là 165,96 mm, nhƣng phân bố không đều. Trong năm, mƣa chủ yếu tập trung vào các tháng 7, 8, 9, 10 lƣợng mƣa trong những tháng này dao động từ 245,2 - 326,2 mm. Ít mƣa nhất là những tháng 12, 1, 2, 3 lƣợng mƣa bình quân chỉ đạt từ 26,6 – 54,9 mm. Nhìn chung với lƣợng mƣa và độ ẩm nhƣ vậy cây trồng có điều kiện sinh trƣởng phát triển rất thuận lợi. Tuy nhiên sự phân bố không đều nên thƣờng gây ra lũ lụt vào mùa lũ, khô hạn vào mùa cạn đều ảnh hƣởng không nhỏ đến sản xuất nông nghiệp. Nhiệt độ bình quân qua các tháng là 23,69oC. Nhiệt độ biến động theo mùa, thời gian nhiệt độ xuống thấp nhất là vào các tháng 12, 1, 2 với bình quân là 15,2 – 16,7oC, thậm chí có những ngày nhiệt độ xuống thấp tới 7oC. Nhiệt độ cao nhất thƣờng xuất hiện vào các tháng 6, 7, 8 với bình quân là 28,6 - 29,2oC, có những ngày nhiệt độ tới 39,3oC. Nói chung với nhiệt độ nhƣ trên, cây trồng có thể phát triển quanh năm. Độ ẩm bình quân giữa các tháng trong năm là 84,97%. Nhìn chung sự chênh lệch độ ẩm của các tháng không đáng kể, đó là điều kiện thuận lợi cho cây trồng phát triển. Tổng số giờ nắng trong năm là 1614 giờ, bình quân một tháng trong năm là 139,68 giờ. Những tháng có giờ nắng thấp nhất là tháng 1, 2, 3 giờ nắng chỉ đạt 46 – 52 giờ/tháng. Những tháng có giờ nắng cao là 5, 6, 7, 8 bình quân từ 182 – 218 giờ/tháng. Với cân bằng bức xạ luôn dƣơng, điều kiện sinh trƣởng và phát triển của cây trồng rất thuận lợi. Tóm lại, điều kiện khí hậu thời tiết nhƣ trên rất phù hợp với sự phát triển nông nghiệp nói chung và thuận lợi trong việc trồng trọt ở Đƣờng Lâm. Từ những căn cứ đó nông dân có thể dự tính, dự báo để bố trí cây trồng cho phù hợp, tránh đƣợc thiệt hại do thiên tai gây ra. Về mạng lƣới sông ngòi, làng cổ Đƣờng Lâm nằm giữa sông Cả/ Sông Hồng và sông Con/sông Tích, là vùng trung du ở bên rìa ngoài của vùng châu thổ Bắc Bộ, mà “36 đồi gò, 18 rộc sâu” [29, tr.3], cùng với khúc sông Tích uốn lƣợn … là những vết tích còn lƣu lại đến ngày nay. Hệ thống sông Hồng và sông Tích chảy qua địa bàn xã Đƣờng Lâm trên tổng diện tích đất tự nhiên là 800,25 ha. Có một phần diện tích ngoài đê của hai thôn Hà Tân và Hƣng Thịnh thƣờng xuyên chịu ảnh hƣởng của thuỷ chế sông Hồng. Những sông này đều mang đặc tính sông miền trung du, do vậy chế độ thuỷ văn rất phức tạp, phụ thuộc chặt chẽ vào chế độ mùa mƣa của vùng lƣu vực các nhánh sông 12 và chế độ thuỷ văn của sông Đáy (đặc biệt khi có nhiệm vụ phân lũ). Chính vì vậy mà mực nƣớc của các nhánh sông nhỏ này lên xuống rất thất thƣờng, ảnh hƣởng trực tiếp đến sản xuất nông nghiệp. 1.2. Lịch sử hình thành làng cổ Đƣờng Lâm Núi Tản, Sông Đà là những “chứng nhân” thiên nhiên hùng vĩ thuở ban đầu dựng nƣớc. Đƣờng Lâm nằm trong vùng chân núi Ba Vì/ Tản Viên – nơi mà theo truyền thuyết 50 ngƣời con của mẹ Âu Cơ đã quây quần để chọn ra ngƣời tài nhất, suy tôn làm bậc quân trƣởng. Núi Tản Viên là Tổ sơn của đất Việt, và cũng là nơi thờ đức Thánh Tản Viên Sơn - đệ nhất Tứ bất tử, đƣợc coi nhƣ Thần diện của ngƣời Việt. Đây còn là vùng đất gắn với những truyền thuyết và cổ tích thời các vua Hùng, trong đó trƣớc hết phải kể đến truyền thuyết Sơn Tinh Thuỷ Tinh. Từ một nhân vật huyền thoại, Sơn Tinh đã đƣợc suy tôn thành vị Thánh đƣợc thờ phụng trong hàng trăm ngôi đền miếu ở các tỉnh phía tây đồng bằng Bắc Bộ. Đƣờng Lâm là vùng đất có lịch sử từ thời dựng nƣớc. Tại thôn Mông Phụ, các nhà nghiên cứu đã tìm thấy dấu tích những di vật đá đẽo thuộc giai đoạn văn hoá Sơn Vi, cách nay khoảng 2 vạn năm. Tiếp đó là các di tích thuộc giai đoạn văn hoá Phùng Nguyên – sơ kỳ thời đại đồ đồng, cách nay khoảng 4000 năm cũng đƣợc tìm thấy ở Mả Đống, ven dọc lƣu vực sông Đáy và sông Tích… Tại địa điểm gò Mả Đống còn phát hiện đƣợc nhiều dụng cụ lao động đồ đá và đồ gốm đƣợc làm cả bằng bàn xoay và cả bằng tay. Hoa văn trang trí đƣợc chia thành 8 loại khác nhau là văn thừng, văn chải, văn khuông nhạc, văn khắc vạch, văn đai đắp nổi, văn trổ lỗ, văn lỗ thủng, văn vỏ na. Chứng cứ khảo cổ học cho thấy ngƣời Mả Đống sinh sống chính bằng nghề nông. Những công cụ tìm thấy ở đây chủ yếu đƣợc dùng trong nông nghiệp. Sự phát triển của đồ gốm cũng chứng minh sự có mặt của biểu tƣợng sinh thực khí, phổ biến trong các tín ngƣỡng tôn giáo của ngƣời nông nghiệp nguyên thuỷ. Chủ nhân của di chỉ Mả Đống có quan hệ với chủ nhân của văn hoá Phùng Nguyên, Đồng Đậu. Chắc chắn họ là cƣ dân Văn Lang và văn hoá Mả Đống là bộ phận hợp thành văn hoá vật chất thời Hùng Vƣơng. Nhƣ vậy, “về mặt thời gian, cƣ dân Việt cổ đã tồn tại ở đây suốt từ văn hoá Sơn Vi, qua bốn giai đoạn văn hoá kế tiếp Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun, Đông Sơn” [12, tr.40]. Đây là vùng đất hợp lƣu giữa sông Đà và sông Hồng về phía Bắc đã tạo nên cảnh quan thích hợp cho ngƣời Việt cổ sinh sống. 13 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Vào cuối thiên niên kỷ thứ nhất, vùng đất Đƣờng Lâm đã sản sinh ra hai vị anh hùng là Bố Cái Đại Vƣơng Phùng Hƣng và Ngô Vƣơng Quyền. Công cuộc đấu tranh của nhân dân Đƣờng Lâm đều gắn liền với công cuộc đấu tranh bảo vệ Tổ quốc của các đời vua Việt Nam trong lịch sử . Cuộc khởi nghĩa do Phùng Hƣng lãnh đạo diễn ra vào năm 767 (Đinh Mùi). Sau một thời gian dài xây dựng lực lƣợng Phùng Hƣng quyết định mở một cuộc tổng công kích, tiêu diệt bọn giặc xâm lƣợc hoàn thành sự nghiệp giải phóng đất nƣớc. Phùng Hƣng lên ngôi vua đƣợc 7 năm thì mất, nhân dân tôn Phùng Hƣng là Bố Cái Đại Vƣơng. Năm 938, Ngô Quyền đánh tan quân Nam Hán, giết chết Hoằng Thao trên sông Bạch Đằng. Cuộc kháng chiến thắng lợi do Ngô Quyền lãnh đạo đã mở ra kỷ nguyên hoàn toàn độc lập cho dân tộc ta. Năm 939 Ngô Quyền xƣng Vƣơng đóng đô ở Cổ Loa. Đƣờng Lâm còn là quê hƣơng của Thám Hoa Giang Văn Minh - vị sứ thần đã làm vẻ vang cho đất nƣớc. Trong các giai đoạn sau này với các cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông khởi nghĩa Lam Sơn, chống Thanh, nhân dân Đƣờng Lâm đều có những đóng góp xứng đáng. Đến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, Đƣờng Lâm cũng nhƣ các vùng đất khác trên toàn lãnh thổ Việt Nam đã liên tiếp chứng kiến nhiều biến động lịch sử. Những biến động đã tác động tới đời sống văn hoá Việt Nam nói chung và Đƣờng Lâm nói riêng. Ngày nay vùng đất Đƣờng Lâm xƣa đã đƣợc sáp nhập với nhiều xã khác, nhƣng địa danh Đƣờng Lâm vốn là một địa danh cổ trên vùng đất xứ Đoài vẫn đƣợc lƣu giữ làm tên gọi cho xã. Tên Đƣờng Lâm đƣợc nhắc đến sớm nhất là trong sách Việt điện u linh”, trong đó có chép rằng: Ông cha Phùng Hƣng đời đời làm tù trƣởng ở châu Đƣờng Lâm. Có thể châu Đƣờng Lâm thuở ấy rộng hơn xã Đƣờng Lâm bây giờ rất nhiều. Lần giở cuốn sử ca bằng chữ Nôm ở thế kỷ XVII thì tên gọi Đƣờng Lâm đã xuất hiện gắn liền với lịch sử lừng lẫy của hai vị anh hùng dân tộc Phùng Hƣng, Ngô Quyền. 14