Tài liệu Quá trình đô thị hóa trên địa bàn tỉnh bình dương (1986 2010)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------- LÊ VY HẢO QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH DƯƠNG (1986 - 2010) Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 62.22.03.13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC - PGS. TS. Tôn Nữ Quỳnh Trân CÁN BỘ PHẢN BIỆN ĐỘC LẬP - Phản biện độc lập 1: PGS. TS. Nguyễn Đình Lê - Phản biện độc lập 2: GS. TS. Nguyễn Ngọc Cơ CÁN BỘ PHẢN BIỆN - Phản biện 1: PGS. TS. Hồ Sơn Đài - Phản biện 2: PGS. TS. Huỳnh Thị Gấm - Phản biện 3: PGS. TS. Trần Thị Thái Hà Thành phố Hồ Chí Minh - năm 2019 I LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của cá nhân. Các số liệu sử dụng trong luận án là trung thực; các trích dẫn đều có chú thích rõ ràng. Các kết quả phân tích, kết luận đều được rút ra từ nội dung nghiên cứu chính của luận án. Tác giả luận án Lê Vy Hảo II MỤC LỤC DẪN LUẬN ................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu ................................................1 1.1. Lý do chọn đề tài ................................................................................1 1.2. Mục đích nghiên cứu ..........................................................................4 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..............................................................5 2.1. Đối tượng nghiên cứu .........................................................................5 2.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................5 3. Cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu ........................7 3.1. Cơ sở lý luận.......................................................................................7 3.2. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................7 3.3. Nguồn tài liệu .....................................................................................8 4. Những đóng góp của luận án .....................................................................9 4.1. Về phương diện khoa học...................................................................9 4.2. Về phương diện thực tiễn ...................................................................9 5. Cấu trúc của luận án.................................................................................10 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI ............................................................................................................12 1.1. Lý luận về đô thị và đô thị hóa .............................................................12 1.1.1. Đô thị .............................................................................................12 1.1.2. Đô thị hóa ......................................................................................15 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài .................................................22 1.2.1. Những công trình nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa tại Việt Nam ..........................................................................................................................22 1.2.2. Những công trình nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa trên địa bàn tỉnh Bình Dương...............................................................................................26 1.2.3. Đánh giá, nhận xét các công trình đã công bố và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu.................................................................................36 III CHƯƠNG 2: BỐI CẢNH CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH DƯƠNG (1986 - 2010)........................................................................40 2.1. Giới thiệu về tỉnh Bình Dương .............................................................40 2.1.1. Vị trí địa lí, đơn vị hành chính và dân số.......................................40 2.1.2. Điều kiện tự nhiên .........................................................................41 2.2. Khái quát quá trình phát triển và thực trạng đô thị trên địa bàn tỉnh Bình Dương đến trước năm 1986 ..................................................................44 2.2.1. Giai đoạn từ khi hình thành đến năm 1862 ...................................44 2.2.2. Giai đoạn từ năm 1867 đến năm 1954...........................................47 2.2.3. Giai đoạn từ năm 1956 đến trước năm 1975 .................................51 2.2.4. Giai đoạn từ năm 1975 đến năm 1985 và thực trạng đô thị Bình Dương trước năm 1986 ....................................................................................53 2.3. Bối cảnh và chính sách thúc đẩy đô thị hóa của tỉnh Bình Dương (1986 - 2010) ........................................................................................................58 2.3.1. Giai đoạn từ năm 1986 đến năm 1996...........................................58 2.3.2. Giai đoạn từ năm 1997 đến năm 2005...........................................59 2.3.3. Giai đoạn từ năm 2006 đến năm 2010...........................................61 CHƯƠNG 3: QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA TRONG LĨNH VỰC KINH TẾ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH DƯƠNG (1986 - 2010)...........................................67 3.1. Sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010) ........................................................................................................67 3.1.1. Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế.................................................67 3.1.2. Chuyển dịch cơ cấu vùng kinh tế ..................................................70 3.1.3. Chuyển dịch cơ cấu thành phần kinh tế.........................................72 3.2. Sự tăng trưởng của các ngành kinh tế phi nông nghiệp trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010) .....................................................................77 3.2.1. Kinh tế công nghiệp.......................................................................77 3.2.2. Kinh tế thương mại - dịch vụ.........................................................84 IV 3.3. Những biến đổi của kinh tế nông nghiệp trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010) ............................................................................................90 3.3.1. Sự thu hẹp của diện tích đất nông nghiệp......................................90 3.3.2. Sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp .................................91 3.3.3. Sự phát triển của các mô hình sản xuất nông nghiệp hiện đại.......94 CHƯƠNG 4: QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA TRONG LĨNH VỰC XÃ HỘI TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH DƯƠNG (1986 - 2010).........................................101 4.1. Những biến động về dân số và sự phát triển của dân số đô thị trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010) .............................................................101 4.1.1. Quá trình gia tăng dân số và sự tập trung dân cư ........................101 4.1.2. Sự phát triển của dân số đô thị ....................................................111 4.2. Những biến đổi của lao động trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010).................................................................................................................115 4.2.1. Quá trình gia tăng lực lượng lao động .........................................115 4.2.2. Sự chuyển đổi cơ cấu lao động....................................................120 4.2.3. Sự biến đổi của lao động trong các ngành kinh tế.......................123 4.3. Sự tăng trưởng của thu nhập và thay đổi trong lối sống dân cư trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010) .............................................................129 4.3.1. Sự tăng trưởng của thu nhập........................................................129 4.3.2. Sự thay đổi trong lối sống dân cư ................................................134 CHƯƠNG 5: TÁC ĐỘNG CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA ĐẾN NHỮNG CHUYỂN BIẾN VỀ VĂN HÓA TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH DƯƠNG (1986 - 2010)...........................................................................................................139 5.1. Những chuyển biến về văn hóa vật chất trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010) ..........................................................................................139 5.1.1. Văn hóa làng nghề thủ công ........................................................139 5.1.2. Văn hóa ở.....................................................................................141 5.1.3. Văn hóa ẩm thực..........................................................................143 5.1.4. Văn hóa mặc ................................................................................145 V 5.1.5. Văn hóa đi lại...............................................................................146 5.2. Những chuyển biến về văn hóa tinh thần trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010) ..........................................................................................148 5.2.1. Phong tục tập quán ......................................................................148 5.2.2. Lễ hội, tín ngưỡng .......................................................................150 5.2.3. Hoạt động giải trí.........................................................................153 CHƯƠNG 6: TÁC ĐỘNG CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA ĐẾN NHỮNG CHUYỂN BIẾN VỀ CƠ SỞ HẠ TẦNG VÀ CẢNH QUAN, MÔI TRƯỜNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH DƯƠNG (1986 - 2010).........................................156 6.1. Những chuyển biến về cơ sở hạ tầng trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010) ..........................................................................................156 6.1.1. Hạ tầng kỹ thuật...........................................................................156 6.1.2. Hạ tầng xã hội..............................................................................167 6.2. Những chuyển biến về cảnh quan và môi trường trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010) .................................................................................176 6.2.1. Cảnh quan ....................................................................................176 6.2.2. Môi trường...................................................................................183 KẾT LUẬN.............................................................................................................187 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................196 PHỤ LỤC................................................................................................................220 VI DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ 1. BẢNG Bảng 2.1.1: Diện tích và dân số các tỉnh, thành khu vực Đông Nam Bộ năm 2015.....................................................................................................21 Bảng 2.2.1: Diện tích và dân số Bình Dương (1962 - 1971) ...................................52 Bảng 2.3.1: Thực trạng đô thị trên địa bàn tỉnh Bình Dương năm 2005 .................60 Bảng 2.3.2: Thay đổi đơn vị hành chính tỉnh Bình Dương giai đoạn 2006 2011.....................................................................................................63 Bảng 2.3.3: Định hướng phát triển đô thị trên địa bàn tỉnh Bình Dương đến năm 2020.............................................................................................64 Bảng 3.1.1: Chuyển biến cơ cấu ngành kinh tế (1986 - 1996).................................68 Bảng 3.1.2: Giá trị và cơ cấu các khu vực kinh tế trên địa bàn tỉnh Bình Dương (2000 - 2010) ..........................................................................69 Bảng 3.1.3: Cơ cấu tổng sản phẩm của Bình Dương theo giá trị thực tế phân theo thành phần kinh tế (1996 - 2010) .......................................73 Bảng 3.1.4: Đầu tư nước ngoài được cấp giấy phép trực tiếp tại khu vực Đông Nam Bộ đến năm 2010..............................................................74 Bảng 3.1.5: Vốn đầu tư xây dựng cơ bản trên địa bàn tỉnh Bình Dương phân theo nguồn vốn (1997 - 2000)....................................................75 Bảng 3.2.1: Cơ sở công nghiệp tư nhân của Bình Dương so với các tỉnh Đông Nam Bộ (1986 - 1990) ..............................................................78 Bảng 3.2.2: Tốc độ tăng trưởng công nghiệp của Bình Dương so với một số tỉnh, thành vùng Kinh tế trọng điểm phía Nam và cả nước (1997 - 2000).......................................................................................80 Bảng 3.2.3: Sự gia tăng của số lượng cơ sở sản xuất công nghiệp trên địa bàn tỉnh Bình Dương (2000 - 2010)....................................................82 Bảng 3.2.4: Số lượng đơn vị kinh doanh thương mại, du lịch, khách sạn, nhà hàng và dịch vụ phân theo huyện, thị của Bình Dương (2006 - 2010).......................................................................................87 VII Bảng 3.2.5: Thống kê chợ trên địa bàn tỉnh Bình Dương năm 2010 .......................88 Bảng 3.3.1: Giá trị sản xuất ngành nông nghiệp trên địa bàn tỉnh Bình Dương theo giá so sánh (2000 - 2009)................................................92 Bảng 4.1.1: Dân số trung bình các tỉnh, thành khu vực Đông Nam Bộ năm 1996.....................................................................................................102 Bảng 4.1.2: Tỷ lệ tăng dân số tự nhiên và cơ học của Bình Dương (1996 2010) ...................................................................................................103 Bảng 4.1.3: Dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh Bình Dương năm 2009 ...................105 Bảng 4.1.4: Chênh lệch dân số của tỉnh Bình Dương qua số liệu thống kê năm 2008 và điều tra dân số năm 2009...............................................107 Bảng 4.1.5: Phân bố dân số theo huyện, thị trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1995 - 2010).......................................................................................111 Bảng 4.1.6: Dân số đô thị và tỷ lệ đô thị hóa trên địa bàn tỉnh Bình Dương năm 1995.............................................................................................112 Bảng 4.1.7: Quy mô dân số các đô thị trên địa bàn tỉnh Bình Dương năm 2009.....................................................................................................113 Bảng 4.1.8: Dân số và mật độ dân số các đơn vị hành chính của huyện Dĩ An năm 2010.......................................................................................115 Bảng 4.2.1: Phân bố lao động nông nghiệp trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1991 - 1995).......................................................................................116 Bảng 4.2.2: Số lượng lao động tư trong lĩnh vực thương mại, dịch vụ trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1991 - 1995)..............................................117 Bảng 4.2.3: Phân bố lao động trên địa bàn tỉnh Bình Dương phân theo ngành kinh tế (1996 - 2010)................................................................121 Bảng 4.2.4: Cơ cấu lao động của tỉnh Bình Dương so với cả nước (1990 2010) ...................................................................................................122 Bảng 4.2.5: Số lượng lao động trong các khu công nghiệp trên địa bàn tỉnh Bình Dương.........................................................................................124 VIII Bảng 4.2.6: Tranh chấp lao động tập thể trên địa bàn tỉnh Bình Dương (2003 - 2007).......................................................................................126 Bảng 4.2.7: Sự phát triển của lao động ngành thương mại - dịch vụ trên địa bàn tỉnh Bình Dương phân theo huyện, thị (2000 - 2010) ..................127 Bảng 4.3.1: GDP bình quân đầu người trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1992 - 1995) ........................................................................................130 Bảng 4.3.2: Thu nhập bình quân nhân khẩu một tháng của tỉnh Bình Dương chia theo nguồn thu (1996 - 2006) (Đơn vị: nghìn VNĐ) ..................131 Bảng 4.3.3: Thu nhập bình quân đầu người một tháng các tỉnh, thành khu vực Đông Nam Bộ (1996 - 2010) .......................................................132 Bảng 4.3.4: So sánh thu nhập bình quân đầu người hàng tháng giữa thành thị và nông thôn trên địa bàn tỉnh Bình Dương (2002 - 2010) ...........133 Bảng 5.1.1: Kiểu nhà phổ biến trên địa bàn tỉnh Bình Dương.................................141 Bảng 5.2.1: Quan hệ thăm hỏi của người dân trên địa bàn tỉnh Bình Dương..........149 Bảng 6.1.1: Khối lượng xây dựng cầu đường của các huyện, thị trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1988 - 1990) ..........................................................156 Bảng 6.1.2: Tổng hợp hệ thống đường bộ trên địa bàn tỉnh Bình Dương năm 2010.............................................................................................158 Bảng 6.1.3: Phương tiện giao thông vận tải trên địa bàn tỉnh Bình Dương năm 1986.............................................................................................159 Bảng 6.1.4: Tình hình sản xuất và tiêu thụ điện của tỉnh Bình Dương (tính đến tháng 6/2010) ...............................................................................162 Bảng 6.1.5: Phân bố công ty, nhà máy cấp nước trên địa bàn tỉnh Bình Dương .................................................................................................164 Bảng 6.1.6: Thống kê nhà ở trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1975 - 2009) ..............168 Bảng 6.1.7: Thống kê phòng học trên địa bàn tỉnh Bình Dương .............................171 Bảng 6.1.8: Tổng hợp nguồn lực thông tin của Thư viện tỉnh Bình Dương năm 2004.............................................................................................175 IX Bảng 6.2.1: Quy hoạch đất công viên cây xanh tại một số dự án khu dân cư trên địa bàn tỉnh Bình Dương .............................................................179 Bảng 6.2.2: Sự thay đổi cơ cấu sử dụng đất trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1997 - 2010).......................................................................................181 2. BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1.1: Giá trị và cơ cấu ngành kinh tế các huyện, thị trên địa bàn tỉnh Bình Dương năm 2005 ............................................................72 Biểu đồ 3.2.1: Tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ trên địa bàn tỉnh Bình Dương (2001 - 2010) ......................................................85 Biểu đồ 3.2.2: Tổng mức bán lẻ hàng hóa và dịch vụ của các huyện, thị trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1996 - 2010) .........................................86 Biểu đồ 3.3.1: Biến đổi diện tích cây trồng hàng năm và lâu năm trên địa bàn tỉnh Bình Dương (2001 - 2010) ...............................................92 Biểu đồ 4.1.1: Dân số trung bình của tỉnh Bình Dương (1996 - 2010)....................102 Biểu đồ 4.1.2: Tăng dân số cơ học vào địa bàn tỉnh Bình Dương (2000 2010)...............................................................................................104 Biểu đồ 4.1.3: Xu hướng biến đổi chỉ số đô thị - nông thôn (Urban - Rural Rate) của tỉnh Bình Dương (1996 - 2011) .....................................114 Biểu đồ 4.2.1: Số người trong độ tuổi lao động trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1996 - 2010) ........................................................................119 Biểu đồ 4.2.2: Thay đổi cơ cấu lao động trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1996 - 2000) ....................................................................................121 Biểu đồ 4.3.1: Tăng trưởng GDP bình quân đầu người của tỉnh Bình Dương so với cả nước (2000 - 2010) .......................................................................132 1 DẪN LUẬN Comment [u]: Bộ Xây dựng (2014), Báo cáo của Bộ 1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu 1.1. Lý do chọn đề tài Việc chọn đề tài “Quá trình đô thị hóa trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 2010)” xuất phát từ một số lý do sau: trưởng Trịnh Đình Dũng về tình hình thực hiện nhiệm vụ năm 2014 và phương hướng, nhiệm vụ Thứ nhất, đô thị hóa là xu hướng phổ biến trong quá trình phát triển của bất kỳ năm 2015 của ngành Xây quốc gia nào trên thế giới trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay. Trong khoảng hai dựng, Báo cáo tại Hội nghị thập niên trở lại đây, quá trình đô thị hóa của Việt Nam diễn ra với tốc độ khá trực tuyến ngành Xây dựng nhanh. Nếu như vào năm 1990, tỷ lệ đô thị hóa của Việt Nam chỉ là 20,3% (United ngày 16/01/2015, Hà Nội. Nations, Economic & Social Affairs, 2008), thì đến năm 2014 tỷ lệ này đã đạt 34,5% (Bộ Xây dựng, 2014, tr.2); số lượng đô thị trong các mức phân loại đều tăng lên đáng kể, nhất là các thị trấn (đô thị loại V). Đô thị hóa đã tạo ra những chuyển biến tích cực trên nhiều lĩnh vực. Thông qua quá trình này, không những đời sống người dân được cải thiện mà cơ sở hạ tầng kỹ thuật cũng như hạ tầng xã hội cũng được nâng cấp một cách cơ bản. Đánh giá vai trò của đô thị hóa, trong báo cáo năm 2012 của Ngân hàng Thế giới về tình hình đô thị hóa ở Việt Nam, giám đốc Victoria Kwakwa nhận xét: “Quá trình đô thị hóa sẽ là một phần quan trọng trong tương lai của Việt Nam và đảm bảo có thành phố dễ sống và có khả năng cạnh tranh trong khu vực và trên toàn cầu sẽ là một phần cần thiết trong chiến lược phát triển kinh tế của Việt Nam” (Ngân hàng thế giới, 2011b). Cũng theo nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới, quá trình đô thị hóa tạo điều kiện cho một quốc gia tăng trưởng kinh tế nhanh và đạt mức thu nhập cao. Phạm vi tác động của đô thị hóa không chỉ dừng lại ở khu vực nội thị mà còn xâm nhập vào nông thôn, làm biến đổi những giá trị văn hóa truyền thống và tác động lớn tới cuộc sống của người dân. Sức ảnh hưởng của đô thị hóa không chỉ làm thay đổi kiến trúc, cảnh quan mà còn tác động đến lối sống, thị hiếu thẩm mỹ,… của cư dân ở các vùng phụ cận, tạo nên “chất xúc tác” thúc đẩy quá trình đô thị hóa nông thôn diễn ra nhanh chóng, làm cho nông thôn xích lại gần hơn với thành thị. 2 Tuy nhiên, đô thị hóa chỉ thực sự mang lại hiệu quả tích cực khi được tiến hành một cách khoa học, đúng đắn. Điều này đã được nguyên Phó Thủ tướng Nguyễn Sinh Hùng khẳng định tại Hội nghị đô thị toàn quốc năm 2009: “Việt Nam sẽ chỉ có một cơ hội duy nhất để đô thị hóa đúng đắn. Nếu thất bại trong đô thị hóa, chúng ta cũng sẽ thất bại trong công nghiệp hóa và hiện đại hóa”. Vì vậy, việc nghiên cứu một cách toàn diện về quá trình đô thị hóa hết sức cần thiết, nhất là đối với các địa phương đang có tốc độ đô thị hóa nhanh, nhằm tìm ra “con đường đúng đắn” đảm bảo tính bền vững trong quá trình phát triển đô thị. Thứ hai, tỉnh Bình Dương nằm ở khu vực miền Đông Nam Bộ, giáp ranh với các tỉnh Bình Phước, Đồng Nai, Tây Ninh và thành phố Hồ Chí Minh; vốn là địa bàn thuộc tỉnh Sông Bé trước đây. Sau khi miền Nam được hoàn toàn giải phóng năm 1975, cùng với việc xây dựng và bảo vệ chính quyền, chính quyền tỉnh đã tiến hành khôi phục kinh tế, khắc phục hậu quả chiến tranh. Tuy nhiên, sau một thập niên phát triển, nơi đây vẫn là một địa phương nghèo: kinh tế chủ yếu là nông nghiệp, cơ sở hạ tầng yếu kém, thu nhập bình quân đầu người thấp, đời sống nhân dân gặp nhiều khó khăn. Trong những năm đầu thập niên 1990, cùng với việc đẩy mạnh kinh tế công nghiệp, quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên địa bàn tỉnh diễn ra một cách nhanh chóng. Từ sau khi được tái lập năm 1997, tỉnh Bình Dương có những bước tiến dài trong phát triển về kinh tế - xã hội, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình đô thị hóa. Tốc độ tăng trưởng kinh tế của Bình Dương luôn được duy trì ở mức cao, gấp đôi so với tốc độ tăng trưởng bình quân của cả nước. Cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng công nghiệp - dịch vụ - nông nghiệp (năm 2015 tỷ lệ này là 60,3% - 37% - 2,7% (Ủy Ban Nhân dân tỉnh Bình Dương, 2015, tr.1). Song hành với phát triển về kinh tế, Bình Dương cũng nhanh chóng quy hoạch, xây dựng và mở rộng hệ thống đô thị. Đến năm 2015, Bình Dương là một trong những tỉnh có tỷ lệ đô thị hóa cao của cả nước (76,9%) (Ủy Ban Nhân dân tỉnh Bình Dương, 2015, tr.4), diện tích đất đô thị chiếm 15% (40.251 ha). Về cơ cấu hành chính - đô thị, tỉnh đã có 01 thành phố Thủ Dầu Một (đô thị loại II) và 04 thị 3 xã (Dĩ An, Thuận An, Bến Cát, Tân Uyên - đô thị loại IV). Mật độ dân cư trong các đô thị ngày càng tăng; số lượng lao động trong ngành công nghiệp - dịch vụ chiếm tỷ trọng cao. Chất lượng đô thị của tỉnh cũng không ngừng được nâng lên với sự xuất hiện của những khu dân cư và khu đô thị được quy hoạch kiểu mẫu; cơ sở hạ tầng dần được hoàn thiện theo hướng hiện đại hóa. Trong quá trình đô thị hóa, Bình Dương đã tạo ra dấu ấn riêng biệt. Điển hình như việc tiến hành xây dựng Khu Liên hợp Công nghiệp - Dịch vụ và Đô thị Bình Dương. Trong đó, khu đô thị mới sẽ có diện tích khoảng 1.000 ha, được quy hoạch theo hướng văn minh, hiện đại; đóng vai trò là quận trung tâm của thành phố Bình Dương trực thuộc Trung ương theo định hướng quy hoạch phát triển đô thị của tỉnh đến năm 2020. Tóm lại, từ một địa phương nghèo, Bình Dương đã có những bước tiến vượt bậc về kinh tế - xã hội. Đóng góp vào thành tựu trên, không thể phủ nhận vai trò của quá trình đô thị hóa. Chính vì vậy, đô thị hóa là một chủ đề cần thiết trong chuỗi nghiên cứu khoa học nhằm góp phần làm sáng tỏ nguyên nhân của sự phát triển của tỉnh thời gian qua; bên cạnh đó, tìm ra những giải pháp hợp lý để thúc đẩy sự tăng trưởng nhanh và bền vững của Bình Dương trong thời gian tới. Thứ ba, cùng với những tác động tích cực, nhiều vấn đề tiêu cực đã nảy sinh và trở thành thách thức đối với chính quyền tỉnh Bình Dương như ô nhiễm môi trường, mất cân bằng sinh thái; sự tăng nhanh của dân số cơ học gây khó khăn cho việc giải quyết an sinh xã hội và duy trì an ninh trật tự. Đô thị hóa còn làm mờ nhạt những giá trị truyền thống như tính cộng đồng, các sinh hoạt lễ hội truyền thống,… Nghiên cứu quá trình đô thị hóa là cơ hội để tìm ra các giải pháp nhằm hạn chế, khắc phục những hệ lụy phát sinh trong quá trình đô thị hóa trên địa bàn tỉnh Bình Dương. Thứ tư, nằm ở khu vực Đông Nam Bộ, quá trình đô thị hóa của Bình Dương có nhiều điểm chung của quá trình đô thị hóa ở một số tỉnh lân cận như Đồng Nai, Bà Rịa - Vũng Tàu, vốn cùng hệ thống đô thị thuộc Vùng đô thị Thành phố Hồ Chí Minh. Trước tiên là sự chuyển dịch nhanh chóng của nền kinh tế từ nông nghiệp 4 sang công nghiệp trong thời kỳ Đổi mới. Bên cạnh đó, hiện tượng tự động nhập cư cũng rất phổ biến trong quá trình đô thị hóa ở Đông Nam Bộ. Về mô hình phát triển, đặc trưng chung của khu vực này là hệ thống quần cư của các đô thị rải ra trên toàn vùng rộng lớn; là một sự pha trộn, đan xen chặt chẽ giữa các hoạt động nông nghiệp và phi nông nghiệp được bố trí bên nhau, trên một mặt bằng kinh tế - xã hội duy nhất. Từ những điểm tương đồng trên, việc nghiên cứu về quá trình đô thị hóa trên địa bàn tỉnh Bình Dương sẽ góp phần nhận thức tổng quan về đô thị hóa của khu vực Đông Nam Bộ và rộng hơn là Nam Bộ. Kết quả nghiên cứu không chỉ hữu ích cho việc định hướng quá trình phát triển của Bình Dương mà còn có thể trở thành cơ sở cho việc quy hoạch đô thị của các tỉnh, thành Đông Nam Bộ và trên phạm vi cả nước. 1.2. Mục đích nghiên cứu Thông qua việc thực hiện đề tài “Quá trình đô thị hóa trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010)”, tác giả mong muốn cung cấp góc nhìn toàn cảnh và sâu sắc hơn về quá trình đô thị hóa của tỉnh Bình Dương trong giai đoạn 1986 - 2010. Để đạt được mục đích nêu trên, luận án cần giải quyết những nhiệm vụ cơ bản sau: Thứ nhất, phân tích quá trình phát triển đô thị của tỉnh Bình Dương từ khi mới hình thành cho đến trước năm 1986 cũng như trình bày việc thực thi chính sách thúc đẩy và điều chỉnh quá trình đô thị hóa của tỉnh trong giai đoạn 1986 - 2010 để làm rõ bối cảnh và động lực của quá trình đô thị hóa trên địa bàn tỉnh Bình Dương. Thứ hai, làm rõ quá trình đô thị hóa trong lĩnh vực kinh tế thông qua việc phân tích sự chuyển dịch kinh tế của tỉnh Bình Dương trên các phương diện cơ cấu ngành kinh tế, cơ cấu vùng kinh tế và cơ cấu thành phần kinh tế; cũng như những chuyển biến theo chiều hướng đô thị hóa của các ngành kinh tế công nghiệp, thương mại - dịch vụ, nông nghiệp. Thứ ba, làm rõ quá trình đô thị hóa trong lĩnh vực xã hội thông qua việc phân tích những chuyển biến trên về xã hội như sự gia tăng dân số, tập trung dân cư và quá trình “thị dân hóa” dân cư; sự chuyển đổi cơ cấu nghề nghiệp lao động,… 5 Thứ tư, làm rõ những chuyển biến trên lĩnh vực văn hóa thông qua việc phân tích những chuyển biến đặc trưng trong đời sống văn hóa vật chất và tinh thần của cư dân trên địa bàn tỉnh Bình Dương dưới tác động của quá trình đô thị hóa trong các lĩnh vực kinh tế và xã hội. Bên cạnh đó, luận án cũng làm rõ những chuyển biến về cơ sở hạ tầng cũng như cảnh quan và môi trường của tỉnh Bình Dương trong quá trình đô thị hóa. Qua đó, luận án góp phần chỉ ra những mặt tích cực cũng như các tiêu cực phát sinh trong quá trình đô thị hóa của tỉnh. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là quá trình đô thị hóa diễn ra trên địa bàn tỉnh Bình Dương từ năm 1986 đến năm 2010. Cụ thể là quá trình chuyển biến từ một tỉnh có kinh tế thuần nông nghiệp với hình thái tổ chức xã hội nông thôn truyền thống sang một tỉnh phát triển mạnh kinh tế công nghiệp - dịch vụ cùng một hình thái tổ chức xã hội đô thị hiện đại. 2.2. Phạm vi nghiên cứu 2.2.1. Về không gian Không gian nghiên cứu của luận án là tỉnh Bình Dương, tính theo mốc địa giới hành chính được thiết lập từ ngày 01/01/1997. Cụ thể, tỉnh Bình Dương là phần phía nam của tỉnh Sông Bé cũ, có diện tích 2.718,50 km2 với số dân 646.317 người, gồm bốn đơn vị hành chính: thị xã Thủ Dầu Một, ba huyện gồm Thuận An, Tân Uyên, Bến Cát. Đến tháng 7 năm 1999, Chính phủ đã ra Nghị quyết số 58/1999/NĐ-CP về việc điều chỉnh địa giới hành chính, tái lập thêm các huyện Dầu Tiếng, Phú Giáo, Dĩ An. Địa giới và đơn vị hành chính Bình Dương từ sau điều chỉnh năm 1999 đến năm 2010 có một số thay đổi theo hướng chuyển đổi một phần diện tích và dân số giữa các xã, phường; thành lập một số xã, thị trấn, phường mới trên cơ sở chia tách hoặc nâng cấp từ đơn vị hành chính cũ, nhưng về cơ bản tổng diện tích và đơn vị hành chính cấp tỉnh vẫn được giữ nguyên. Trong quá trình nghiên cứu, đối với những số liệu trong giai đoạn trước khi tách tỉnh (1986 - 1996), luận án xử lý các số liệu theo hai cách: 1. Cộng dồn số liệu 6 các huyện, thị tương đương với địa bàn tỉnh Bình Dương sau khi tái lập; 2. Ghi rõ số liệu theo từng huyện, thị. Trong trường hợp không bóc tách được số liệu, phải sử dụng số liệu chung của tỉnh Sông Bé, tác giả sẽ ghi chú cụ thể để tránh sự nhầm lẫn. 2.2.2. Về thời gian Nội dung đề tài tìm hiểu và nghiên cứu về quá trình phát triển đô thị của Bình Dương từ 1986 đến 2010 (25 năm), trong đó có hai giai đoạn chính: Từ 1986 đến 1996: Đây là giai đoạn địa bàn Bình Dương còn thuộc phạm vi hành chính của tỉnh Sông Bé. Do dư âm của chiến tranh vẫn còn tồn tại, kinh tế lạc hậu, tốc độ tăng trưởng thấp, tiến trình đô thị hóa vì thế diễn ra tương đối chậm chạp. Đến giữa những năm 1980, Bình Dương bước vào con đường đổi mới, phát triển nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa. Trong giai đoạn này Bình Dương bắt đầu triển khai thực hiện chính sách “trải thảm đỏ” thu hút đầu tư nước ngoài. Cùng với việc chuyển đổi từ nền kinh tế nông nghiệp sang công nghiệp theo hướng hiện đại hóa, đến giữa thập niên 90 của thế kỷ XX, quá trình đô thị hóa trên địa bàn tỉnh trở nên sôi động với những dấu hiệu ngày càng rõ nét hơn. Từ 1997 đến 2010: Sau khi được tái lập, với những tiền đề sẵn có, Bình Dương có những bước tiến mạnh mẽ trong quá trình công nghiệp hóa. Năm 1997 cũng là bước ngoặt đánh dấu một giai đoạn vượt bậc trong quá trình đô thị hóa của tỉnh. Trên nền tảng kinh tế phát triển mạnh mẽ, Bình Dương tiếp tục hoàn thiện cơ sở hạ tầng; quy hoạch lại nông thôn, chỉnh trang đô thị; xây dựng và mở rộng các khu liên hợp công nghiệp - đô thị - dịch vụ; tiến hành quy hoạch xây dựng nhiều khu đô thị kiểu mẫu. Dân số đô thị của Bình Dương tăng lên nhanh chóng, đến 2010 tỷ lệ dân số đô thị của Bình Dương đã đạt 31,7% (Cục Thống kê tỉnh Bình Dương, 2011, tr.20). Chất lượng sống của người dân trong khu vực đô thị cũng như nông thôn được cải thiện. Mạng lưới đô thị Bình Dương không ngừng tăng lên về số lượng và chất lượng, bao phủ khắp các huyện, thị trong tỉnh. Trên cơ sở những thành tựu quan trọng đã đạt được giai đoạn này, Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Dương đã đề nghị Chính phủ công nhận huyện Dĩ An và huyện Thuận An là thị xã (đô thị loại IV). Đề nghị này đã được Thủ tướng Chính phủ chấp 7 thuận bằng việc ban hành Nghị quyết số 04/NQ-CP ngày 13 tháng 01 năm 2011 thành lập hai thị xã Dĩ An và Thuận An. Với sự kiện này, tỷ lệ đô thị hóa của tỉnh đã đạt 64,1% (Cục Thống kê tỉnh Bình Dương, 2012, tr.20). Đây là thành tựu đáng ghi nhận trong quá trình trình đô thị hóa từ năm 1997 đến năm 2010 của Bình Dương, mở ra một giai đoạn mới đầy triển vọng về phát triển đô thị. 3. Cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu 3.1. Cơ sở lý luận Luận án được thực hiện trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng, Nhà nước về sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội, sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Nhà nước Xã hội Chủ nghĩa. Bên cạnh đó, để đảm bảo tính kế thừa của đề tài nghiên cứu, tác giả cũng bám sát vào các học thuyết kinh tế - xã hội; các lý thuyết về đô thị hóa phổ biến trên thế giới. 3.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện luận án, tác giả sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu để bổ sung, hoàn thiện cho nhau nhằm đạt được mục đích cao nhất trong việc làm sáng tỏ quá trình đô thị hóa diễn ra trên địa bàn tỉnh Bình Dương. Trong đó, các phương pháp được sử dụng nhiều nhất là: - Phương pháp lịch sử: Luận án xem xét quá trình đô thị hóa của tỉnh Bình Dương dưới góc độ khoa học lịch sử, bám sát diễn trình của hiện tượng này trong thời gian từ 1986 đến năm 2010 với những chuyển biến đặc trưng trong các lĩnh vực khác nhau qua từng giai đoạn cụ thể. Qua đó, trình bày quá trình đô thị hóa của Bình Dương gắn trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội của Tỉnh; chịu sự tác động, chi phối liên tục của những điều kiện nội lực cũng như ngoại lực, các nhân tố chủ quan lẫn những yếu tố khách quan. Các thành tố này đều được xem xét, đánh giá với vai trò là những động lực quan trọng của quá trình đô thị hóa. - Phương pháp logic: Trong quá trình nghiên cứu, bằng việc kết hợp các công cụ phân tích, so sánh, tổng hợp,… chúng tôi cố gắng tìm hiểu bản chất, quy luật, xu hướng vận động của 8 quá trình đô thị hóa. Đô thị hóa trên địa bàn tỉnh Bình Dương có những nét chung mang tính quy luật của quá trình phát triển đô thị Việt Nam và thế giới, đồng thời có những đặc trưng do tình hình của địa phương quy định. Phương pháp logic yêu cầu nhận thức tổng quan mang tính phổ quát, quy luật nhưng cũng không thể bỏ qua những ngẫu nhiên, cá biệt nhất là khi nghiên cứu những vấn đề phức tạp như đô thị hóa. - Phương pháp liên ngành: Trên cơ sở nhận thức đô thị hóa là quá trình chuyển đổi với những dấu hiệu đặc trưng trên nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống kinh tế - xã hội, việc áp dụng phương pháp liên ngành là điều kiện tối cần thiết là có thể dựng lại được sự đa dạng, phong phú, muôn màu muôn vẻ của “bức tranh” đô thị hóa. Trong luận án, tác giả tiếp cận quá trình đô thị hóa trên cơ sở nhiều bộ môn khoa học cơ bản như kinh tế học, địa lí học, văn hóa học,… nhằm đảm bảo tính tổng quan của vấn đề nghiên cứu. 3.3. Nguồn tài liệu Trong quá trình thực hiện đề tài, để làm sáng tỏ vấn đề cần nghiên cứu, tác giả sử dụng một cách chọn lọc các nguồn tài liệu sau: - Các Nghị quyết Đại hội Trung ương Đảng, Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Sông Bé, Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Bình Dương; - Các văn bản pháp quy của Chính phủ và các cơ quan trực thuộc Chính phủ; - Các văn bản pháp quy của Ủy Ban Nhân dân tỉnh Bình Dương và các Sở, Ban, Ngành, các đơn vị quản lý và quy hoạch đô thị trong và ngoài tỉnh; - Các ấn phẩm thống kê của Cục thống kê tỉnh Sông Bé, Cục thống kê tỉnh Bình Dương, Tổng Cục thống kê Việt Nam; số liệu báo cáo, thống kê của các sở, Ban, Ngành của tỉnh; số liệu từ các cuộc điều tra kinh tế - xã hội chính thức trong và ngoài tỉnh; - Thông tin thu thập được qua việc khảo sát thực địa trên địa bàn các huyện, thị xã, thành phố trên địa bàn tỉnh Bình Dương; 9 - Các công trình khoa học nghiên cứu về đô thị, các bài viết trên các tạp chí nghiên cứu chuyên ngành; bài viết trích từ kỷ yếu các hội thảo, hội nghị về đô thị và đô thị hóa; - Bài viết, ký sự, phóng sự trên các báo phát hành trong và ngoài nước, đặc biệt là báo Bình Dương; - Các luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ, khóa luận tốt nghiệp có nội dung liên quan đến đề tài; - Các nguồn tư liệu trên các website của các cơ quan chính phủ, các tổ chức kinh tế, chính trị, văn hóa - xã hội của Việt Nam. 4. Những đóng góp của luận án 4.1. Về phương diện khoa học Luận án phác thảo một cách tương đối toàn diện, hệ thống quá trình đô thị hóa diễn ra trên địa bàn tỉnh Bình Dương từ năm 1986 đến năm 2010, qua đó góp phần làm sáng tỏ chặng đường 25 năm đổi mới và phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Bình Dương. Luận án giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về bản chất của đô thị hóa. Đó là quá trình biến đổi một cách cơ bản từ hình thái nông thôn sang hình thái đô thị thông qua những chuyển biến đặc trưng của nó. Từ đó, phân biệt được quá trình đô thị hóa với những quá trình chuyển biến kinh tế - xã hội thông thường khác. Từ kết quả nghiên cứu về thực tiễn đô thị hóa tại tỉnh Bình Dương, luận án đối chiếu với các những lý thuyết, mô hình đô thị hóa phổ biến để soi rọi thêm những đặc trưng của quá trình này. Đồng thời, làm rõ những đặc điểm nổi bật của quá trình đô thị hóa của tỉnh so với một số địa phương khác của Việt Nam. 4.2. Về phương diện thực tiễn Kết quả nghiên cứu chính của luận án là cơ sở cho việc hoạch định kế hoạch phát triển và quản lý đô thị trên địa bàn tỉnh Bình Dương. Thông qua việc đánh giá thành quả cũng như hạn chế trong quá trình đô thị hóa của Bình Dương, luận án cung cấp căn cứ để chính quyền tỉnh Bình Dương tiếp tục phát huy những điểm 10 mạnh, đồng thời đưa ra những biện pháp hữu hiệu nhằm khắc phục những tiêu cực phát sinh trong quá trình đô thị hóa của tỉnh. Trong bối cảnh đô thị hóa đang có chiều hướng diễn ra nhanh tại Việt Nam, kết quả của luận án còn có thể trở thành nguồn tham khảo cho chiến lược phát triển đô thị của các tỉnh, thành khác trong cả nước. Hơn thế, với xu thế liên kết vùng ngày càng rõ nét, nghiên cứu về đô thị hóa của tỉnh Bình Dương sẽ góp phần mở ra triển vọng hợp tác, phát triển trong lĩnh vực đô thị trên quy mô khu vực Đông Nam Bộ và Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam. Các nội dung của luận án góp thêm nguồn tài liệu phục vụ cho việc học tập và nghiên cứu của sinh viên, giảng viên, những người quan tâm vấn đề đô thị hóa cũng như công việc của cán bộ ngành đô thị. Luận án cũng cung cấp nền tảng lý thuyết, gợi mở những chủ đề mới cho việc nghiên cứu về quá trình đô thị hóa trên địa bàn tỉnh Bình Dương. 5. Cấu trúc của luận án Luận án có 5 phần: - Phần Dẫn luận có 5 mục. - Phần Kết quả nghiên cứu gồm 6 chương: + Chương I: Cơ sở lý luận và tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài; + Chương II: Bối cảnh của quá trình đô thị hóa trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010); + Chương III: Quá trình đô thị hóa trong lĩnh vực kinh tế trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010); + Chương IV: Quá trình đô thị hóa trong lĩnh vực xã hội trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010). + Chương V: Tác động của quá trình đô thị hóa đến những chuyển biến về văn hóa trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 - 2010). + Chương VI: Tác động của quá trình đô thị hóa đến những chuyển biến về cơ sở hạ tầng và cảnh quan, môi trường trên địa bàn tỉnh Bình Dương (1986 2010).