Tài liệu Quá trình đô thị hóa ở quận tân phú, thành phố hồ chí minh từ năm 2003 đến năm 2015

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN BÁ CƯỜNG QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở QUẬN TÂN PHÖ, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TỪ NĂM 2003 ĐẾN NĂM 2015 Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 92 29 013 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SỬ HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. ĐINH QUANG HẢI 2. PGS.TS TRẦN VĂN THỨC HÀ NỘI - 2021 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các tài liệu, số liệu đƣợc sử dụng trong luận án là trung thực, có nguồn gốc và đƣợc trích dẫn rõ ràng theo quy định. Những kết luận của luận án chƣa đƣợc công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác. Tác giả Nguyễn Bá Cường DANH MỤC CHỮ CÁI VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ CNH, HĐH Công nghiệp hóa, Hiện đại hóa Nxb Nhà xuất bản UBND Ủy ban nhân dân MTTQ Mặt trận Tổ Quốc XĐGN Xóa đói giảm nghèo MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1 Chư ng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHI N CỨU LI N QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .............................................................................................................. 6 1.1. Các công trình nghiên cứu về đô thị và đô thị hoá ở Việt Nam ......................... 6 1.1.1. Những nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở Việt Nam ......................................... 6 1.1.2. Những nghiên cứu về đô thị hóa ở Thành phố Hồ Chí Minh và quận Tân Phú . 10 1.1.3. Những nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở nước ngoài có liên quan đến đề tài luận án ..................................................................................................................... 14 1.2. Kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học đã công bố và những vấn đề luận án tiếp tục giải quyết.......................................................................................................... 19 1.2.1. Kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học đã công bố ............................ 19 1.2.2. Những vấn đề luận án tiếp tục giải quyết ........................................................... 20 Chư ng 2: QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA QUẬN TÂN PHÖ TỪ NĂM 2003 ĐẾN NĂM 2010 .................................................................................................................... 22 2.1. Khái niệm đô thị, đô thị hóa và tiêu chí đánh giá đô thị hóa ........................... 22 2.1.1. Khái niệm đô thị, đô thị hóa ................................................................................ 22 2.1.2. Tiêu chí đánh giá đô thị hóa ............................................................................... 23 2.2. Khái quát về sự ra đời và những yếu tố tác động đến quá trình đô thị hóa quận Tân Phú .............................................................................................................. 24 2.2.1. Sự thay đổi về địa giới hành chính, tên gọi của quận Tân Phú trước khi tách khỏi quận Tân Bình và việc thành lập quận Tân Phú ................................................... 24 2.2.2. Điều kiện tự nhiên, kinh tế và văn hoá, xã hội trước khi quận Tân Phú ra đời . 27 2.2.3. Chủ trư ng, chính sách về đô thị hóa của Đảng, Chính phủ, Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh và quận Tân Phú .............................................................................. 31 2.3. Quá trình quy hoạch đô thị quận Tân Phú........................................................ 35 2.3.1. Quy hoạch mở rộng không gian đô thị quận ...................................................... 35 2.3.2. Xây dựng c sở vật chất và hạ tầng đô thị .......................................................... 37 2.3.3. Phát triển công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, thư ng mại và dịch vụ ............... 41 2.3.4. Dân cư đô thị ....................................................................................................... 47 2.4. Quản lý đô thị quận Tân Phú.............................................................................. 48 2.4.1. Sự quản lý của chính quyền quận Tân Phú ............................................................. 48 2.4.2. Công tác quản lý đất đai, nhà ở, sở hữu tài sản và c sở hạ tầng đô thị ........... 50 2.4.3. Quản lý về cảnh quan, tài nguyên, môi trường đô thị ........................................ 52 2.4.4. Công tác thông tin tuyên truyền .......................................................................... 54 2.4.5. Giám sát quy hoạch và trật tự đô thị .................................................................. 57 2.4.6. Đảm bảo đời sống nhân dân và phát triển văn hóa, giáo dục ............................ 60 Tiểu kết ......................................................................................................................... 63 Chư ng 3: QUẬN TÂN PHÖ ĐẨY MẠNH QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA TỪ NĂM 2010 ĐẾN NĂM 2015 ....................................................................................... 64 3.1. Những yếu tố mới tác động đến quá trình đô thị hóa của quận Tân Phú ............64 3.2. Công tác quy hoạch đô thị ............................................................................................67 3.2.1. Mở rộng không gian đô thị ...........................................................................................67 3.2.2. C sở vật chất và hạ tầng đô thị ..................................................................................69 3.2.3. Phát triển công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, thư ng mại và dịch vụ ......................72 3.2.4. Dân cư đô thị .................................................................................................................81 3.3. Công tác quản lý đô thị quận Tân Phú .............................................................. 83 3.3.1. Sự quản lý của chính quyền quận Tân Phú......................................................... 83 3.3.2. Quản lý đất đai, nhà ở, sở hữu tài sản, c sở hạ tầng đô thị .............................. 85 3.3.3. Quản lý về cảnh quan, tài nguyên, môi trường đô thị ........................................ 88 3.3.4. Đẩy mạnh công tác thông tin tuyên truyền, vận động nhân dân tham gia xây dựng đô thị .................................................................................................................... 89 3.3.5. Giám sát quy hoạch và trật tự đô thị .................................................................. 91 3.3.6. Sự chuyển biến về lối sống dân cư đô thị và công tác quản lý, đảm bảo đời sống dân cư ................................................................................................................... 93 Tiểu kết ......................................................................................................................... 96 Chư ng 4: NHẬN XÉT VỀ QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA QUẬN TÂN PHÖ VÀ MỘT SỐ KINH NGHIỆM ......................................................................................... 97 4.1. Thành tựu, hạn chế và nguyên nhân .................................................................. 97 4.1.1. Thành tựu ........................................................................................................... 97 4.1.2. Hạn chế ............................................................................................................ 124 4.2. Đặc điểm của quá trình đô thị hóa quận Tân Phú .......................................... 129 4.3. Một số kinh nghiệm............................................................................................ 135 Tiểu kết ....................................................................................................................... 141 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 142 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LI N QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .............................................................................. 147 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 148 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 162 DANH MỤC BẢNG BIỂU, BẢN ĐỒ Tên bảng biểu, bản đồ Trang Biểu đồ 2.1. Giá trị sản xuất công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp quận Tân Phú (2003-2010) 43 Biểu đồ 2.2. Tổng doanh thu thƣơng mại - dịch vụ quận Tân Phú (20032010) 46 Bảng 2.1. Dân số và biến động dân số ở quận Tân Phú từ năm 2004 đến năm 2010 47 Bảng 3.1. Cơ sở hạ tầng giao thông quận Tân Phú đến năm 2015 70 Biểu đồ 3.1. Giá trị sản xuất công nghiệp - thủ công nghiệp, xây dựng quận Tân Phú (2011-2015) 74 Biểu đồ 3.2. Tổng doanh thu thƣơng mại - dịch vụ quận Tân Phú (20112015) 81 Bảng 3.2. Dân số trung bình năm của quận Tân Phú chia theo phƣờng 82 Bảng 4.1. Thu nộp ngân sách của quận Tân Phú từ năm 2003 đến năm 2010 102 Bảng 4.2. Thu nộp ngân sách của quận Tân Phú từ năm 2011 đến năm 2015 103 Bảng 4.3. Dân số và biến động dân số ở quận Tân Phú (2008-2012) 110 Bảng 4.4. Số liệu công tác xóa đói giảm nghèo ở quận Tân Phú đến năm 2012 117 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Dƣới tác động của cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật và sự phát triển nhanh của kinh tế công - thƣơng nghiệp, đặc biệt là cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 hiện nay đã làm thay đổi nhiều mặt của đời sống xã hội, ảnh hƣởng mạnh mẽ đến quá trình đô thị hóa đã và đang diễn ra trên toàn thế giới, trong đó có Việt Nam. Đô thị hóa là một trong những giải pháp quan trọng trong chiến lƣợc phát triển kinh tế, xã hội của Việt Nam nhằm chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hƣớng phát triển mạnh các ngành công nghiệp, thƣơng mại - dịch vụ, du lịch, thu hẹp dần tỷ trọng nông nghiệp, đáp ứng mục tiêu CNH, HĐH do Đảng và Nhà nƣớc Việt Nam đề ra trong giai đoạn 2000-2020, qua đó góp phần đẩy nhanh quá trình phát triển kinh tế, xã hội và từng bƣớc nâng cao đời sống nhân dân. Quận Tân Phú nằm ở phía Tây của Thành phố Hồ Chí Minh, đƣợc thành lập từ năm 2003 trên cơ sở tách ra từ quận Tân Bình. Nằm ở vị trí cửa ngõ và là một quận tƣơng đối lớn, nên sự phát triển của quận Tân Phú gắn bó mật thiết với sự phát triển chung của Thành phố Hồ Chí Minh là địa phƣơng có tốc độ phát triển kinh tế xã hội và quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ nhất cả nƣớc. Chịu tác động bởi quá trình đô thị hóa, cùng với chủ trƣơng mở rộng, phát triển nội thị của Thành phố Hồ Chí Minh, quá trình đô thị hóa ở quận Tân Phú đã diễn ra nhanh chóng và đạt đƣợc nhiều thành tựu quan trọng. Nghiên cứu đô thị hoá của quận Tân Phú để thấy rõ bƣớc khởi đầu của việc quy hoạch và xây dựng đô thị của một quận mới - quận nội thành và nội dung xây dựng đối với một đô thị ở thời điểm hiện tại của Việt Nam. Cũng giống nhƣ sự phát triển chung của nhiều đô thị khác trong cả nƣớc, quá trình đô thị hóa ở quận Tân Phú đã và đang đặt ra nhiều vấn đề cần đƣợc quan tâm giải quyết. Bên cạnh những mặt tích cực, đô thị hóa ở quận Tân Phú cũng có bất cập và đặt ra nhiều vấn đề cần giải quyết nhƣ: Lao động và việc làm, nhất là việc làm cho ngƣời nông dân không còn đất để sản xuất nông nghiệp; áp lực tăng nhanh của dân số đối với các vấn đề xã hội; tác động của đô thị hóa đến môi trƣờng sinh thái. Bên cạnh đó, một đô thị hiện đại cần có một hệ thống hạ tầng tốt, việc này không chỉ thúc đẩy đô thị phát triển về cấu trúc đô thị mà các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, đời sống nhân dân cũng phải đƣợc nâng cao, văn minh, hiện đại hơn. Phƣơng thức phát triển hạ tầng hợp lý có vai trò quyết định tới sự phát triển bền vững của đô thị chứ không chỉ nhìn nhận trên giải pháp thiết kế hay quy hoạch. Đây 1 chính là khâu còn thiếu và yếu trong các chính sách quản lý phát triển đô thị, định hƣớng thiết kế, quy hoạch. Nghiên cứu quá trình đô thị hóa ở quận Tân Phú cần có cái nhìn cụ thể và khách quan, xem xét quá trình đô thị hóa diễn ra nhƣ thế nào, những nhân tố khách quan, chủ quan tác động, chi phối ra làm sao. Trên cơ sở đó rút ra những thành công và hạn chế để tham khảo góp phần vào công cuộc phát triển đô thị bền vững ở Thành phố Hồ Chí Minh nói chung và quận Tân Phú nói riêng trong các thời kỳ tiếp theo. Nghiên cứu về đô thị hóa đã thu hút sự quan tâm nghiên cứu của các chuyên gia, các nhà quản lý và nhiều nhà nghiên cứu ở những chuyên ngành khác nhau. Cũng đã có những nghiên cứu chuyên sâu và các bài viết đăng trên các tạp chí khoa học chuyên ngành theo từng lĩnh vực về quá trình đô thị hóa ở Việt Nam. Nhƣng đến nay vẫn chƣa có một nghiên cứu chuyên sâu, toàn diện, có hệ thống về quá trình đô thị hóa quận Tân Phú, Thành phố Hồ Chí Minh. Do đó, việc nghiên cứu quá trình đô thị hóa của quận Tân Phú nhằm hiểu rõ hơn về những thuận lợi, khó khăn trong quá trình đô thị hóa và rút ra những kinh nghiệm cần thiết, góp phần cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn giúp cho các cơ quan chức năng trong việc hoạch định chủ trƣơng, chính sách về đô thị hóa và cung cấp những kinh nghiệm bổ ích cho các địa phƣơng khác. Do đó kết quả nghiên cứu đề tài là cần thiết và có ý nghĩa khoa học. Trên những ý nghĩa đó, tôi quyết định chọn nghiên cứu về “Quá trình đô thị hoá ở Quận Tân Phú, Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2003 đến năm 2015” làm đề tài Luận án Tiến sĩ Lịch sử. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu toàn diện và hệ thống về quá trình đô thị hóa ở quận Tân Phú, Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2003 đến năm 2015; đánh giá những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân, làm rõ một số đặc điểm đặt trong sự so sánh với một số quận khác; đồng thời đúc rút một số kinh nghiệm. 2.2. hi m vụ nghiên cứu - Làm rõ chủ trƣơng, chính sách của Đảng, Nhà nƣớc và của Thành phố Hồ Chí Minh về vấn đề đô thị hóa; - Phân tích những yếu tố tác động tới quá trình đô thị hóa ở Quận Tân Phú từ năm 2003 đến năm 2015; - Làm rõ quá trình chuyển biến về quy hoạch đô thị và công tác quản lý đô thị ở quận Tân Phú từ sau khi thành lập (năm 2003); 2 - Làm rõ những chuyển biến trên các lĩnh vực kinh tế, cơ sở hạ tầng, văn hóa, xã hội, đời sống của dân cƣ quận Tân Phú trong quá trình đô thị hóa (2003-2015); - Đƣa ra những nhận xét, đánh giá khách quan, khoa học về quá trình đô thị hóa quận Tân Phú trong hơn 10 năm (2003-2015). 3. Đối tư ng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. ối t ng nghiên cứu Quá trình đô thị hóa quận Tân Phú từ năm 2003 đến năm 2015 3.2. Ph m vi nghiên cứu Về phạm vi không gian: Toàn bộ địa bàn Quận Tân Phú từ năm 2003-2015, bao gồm 11 phƣờng: Hiệp Tân, Hòa Thạnh, Phú Thạnh, Phú Thọ Hòa, Phú Trung, Sơn Kỳ, Tân Quý, Tân Sơn Nhì, Tân Thành, Tân Thới Hòa, Tây Thạnh. Về phạm vi thời gian: Từ năm 2003 đến năm 2015. Luận án chọn mốc năm 2003 bắt đầu nghiên cứu vì năm 2003 quận Tân Phú đƣợc thành lập. Năm 2015 là năm kết thúc nghiên cứu của luận án vì quận Tân Phú đã trải qua hơn 10 năm đô thị hóa, đã đủ thời gian để tống kết, đánh giá tuy mới chỉ đạt bƣớc đầu về những thành công quan trọng và những tồn tại hạn chế trong quá trình quy hoạch, quản lý đô thị và ổn định đời sống nhân dân trên địa bàn quận. Ngoài ra, để có cái nhìn toàn diện và có thêm những cơ sở để đánh giá về quá trình đô thị hoá quận Tân Phú, trong quá trình thực hiện luận án, tác giả đã đề cập đến một số vấn đề có liên quan đến đề tài trƣớc năm 2003 và sau năm 2015. Về phạm vi nội dung: Đô thị hóa là một vấn đề rộng lớn, trong khuôn khổ của bản luận án này, phạm vi nội dung của luận án tập trung nghiên cứu các vấn đề sau: Những yếu tố tác động đến sự chuyển biến quá trình đô thị hóa quận Tân Phú từ năm 2003 đến năm 2015; Quá trình chuyển biến về quy hoạch đô thị, sự thay đổi diện mạo của quận Tân Phú trên nhiều khía cạnh từ chủ trƣơng, chính sách xây dựng và phát triển đô thị, quy hoạch về kiến trúc đến thay đổi về địa giới hành chính và môi trƣờng đô thị; Quá trình chuyển biến về công tác quản lý đô thị quận Tân Phú (quản lý nhà đất, xây dựng đô thị, đƣờng xá giao thông, quản lý vệ sinh môi trƣờng đô thị, an ninh trật tự); Quá trình chuyển biến về sinh hoạt đô thị (dân cƣ đô thị, đời sống dân cƣ, lao động việc làm, các ngành kinh tế đô thị, văn hóa, xã hội, y tế, giáo dục). 4. C sở lý luận, phư ng pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu Cơ sở lý luận Luận án dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh và quan điểm, đƣờng lối của Đảng, chính sách của Nhà nƣớc về 3 phát triển kinh tế, xã hội nói chung, về quy hoạch xây dựng và phát triển đô thị trong thời kỳ CNH, HĐH và hội nhập quốc tế ở Việt Nam. Luận án sử dụng phƣơng pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin làm cơ sở phƣơng pháp luận nghiên cứu. Phƣơng pháp luận duy vật biện chứng nhằm nghiên cứu những biến chuyển về kinh tế - xã hội và những thay đổi trong lối sống của dân cƣ dƣới tác động của đô thị hóa của quận Tân Phú, Thành phố Hồ Chí Minh. Phƣơng pháp luận duy vật lịch sử nhằm xem xét những chuyển biến đó trong những điều kiện lịch sử cụ thể và theo trình tự thời gian phù hợp với tiến trình phát triển của lịch sử, làm rõ mối quan hệ chặt chẽ giữa phƣơng pháp tiếp cận lịch sử với các phƣơng pháp tiếp cận liên ngành và đa ngành. Ph ơng pháp nghiên cứu Luận án sử dụng hai phƣơng pháp nghiên cứu chủ yếu là phƣơng pháp lịch sử và phƣơng pháp logic. Với phư ng pháp lịch sử, luận án trình bày quá trình đô thị hóa ở quận Tân Phú trải qua các giai đoạn phát triển theo lịch đại và đồng đại từ năm 2003 đến năm 2015 trên các chiều cạnh khác nhau. Phư ng pháp logic để xem xét các vấn đề, các nội dung nghiên cứu theo một trật tự đảm bảo sự hợp lý và chiều hƣớng phát triển tất yếu của quá trình đô thị hóa. Bên cạnh đó, luận án còn sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành, đa ngành nhƣ: phân tích, tổng hợp, so sánh đối chiếu, phân tích, xử lý thông tin để thẩm định làm phong phú thêm nguồn tƣ liệu của luận án. Ngoài ra, luận án còn sử dụng phƣơng pháp khác nhƣ: khu vực học, điền dã, khảo sát thực địa. guồn tài li u Trước hết là các văn kiện, chỉ thị, nghị quyết của Đảng, Nhà nƣớc và của Thành ủy, UBND Thành phố Hồ Chí Minh, Tổng cục thống kê, các sở Ban ngành thuộc Thành phố Hồ Chí Minh về những vấn đề có liên quan đề tài luận án. Thứ hai là các tài liệu, báo cáo tổng kết các ngành, các lĩnh vực hàng năm của Quận Tân Phú từ năm 2003 đến năm 2015, số liệu thống kê hàng năm của quận Tân Phú và các phòng chuyên môn trực thuộc quận Tân Phú. Thứ ba là các công trình nghiên cứu, sách, bài tạp chí, kỷ yếu hội thảo khoa học, luận văn, luận án có liên quan về đô thị, đô thị hóa. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Luận án tập hợp và hệ thống hóa khối lƣợng tài liệu về đô thị hóa nói chung và đô thị hóa ở Thành phố Hồ Chí Minh, quận Tân Phú nói riêng, trên cơ sở đó dựng lại một cách toàn diện, có hệ thống về quá trình đô thị hóa ở quận Tân Phú, Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2003 đến năm 2015. 4 - Luận án phân tích và làm rõ quá trình đô thị hóa quận Tân Phú từ năm 2003 đến năm 2015 trên các nội dung: Quá trình chuyển biến về quy hoạch đô thị trên nhiều khía cạnh từ chủ trƣơng, chính sách xây dựng và phát triển đô thị, kiến trúc đến thay đổi về địa giới hành chính và môi trƣờng đô thị; Quá trình chuyển biến về công tác quản lý đô thị nhƣ: quản lý nhà đất, xây dựng đô thị, giao thông, quản lý vệ sinh môi trƣờng đô thị, an ninh trật tự; Quá trình chuyển biến về sinh hoạt đô thị gồm: dân cƣ đô thị, đời sống dân cƣ, lao động việc làm, các ngành kinh tế đô thị, văn hóa, xã hội, y tế, giáo dục. - Luận án làm rõ đặc điểm, thành tựu, hạn chế và nguyên nhân, nêu lên một số kinh nghiệm trong quá trình đô thị hóa ở quận Tân Phú từ năm 2003 đến năm 2015. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Ý nghĩa lý luận: Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ cung cấp thêm luận cứ khoa học cho các nhà quản lý và các nhà hoạch định chính sách trong xây dựng cũng nhƣ tổ chức thực hiện có hiệu quả chủ trƣơng đô thị hóa đối với các địa phƣơng trong thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH và hội nhập quốc tế. Ý nghĩa thực tiễn: Cung cấp thêm cơ sở thực tiễn cho các nhà quản lý và các nhà hoạch định chính sách đề ra chủ trƣơng và chỉ đạo thực hiện có hiệu quả trong quá trình xây dựng và phát triển đô thị ở Việt Nam hiện nay. Luận án làm tài liệu tham khảo phục vụ cho công tác nghiên cứu, giảng dạy học tập về lịch sử Việt Nam hiện đại nói chung, về quá trình đô thị hóa và văn hóa đô thị ở Việt Nam nói riêng. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội dung luận án đƣợc bố cục thành 4 chƣơng: Chư ng 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án Chư ng 2. Quá trình đô thị hóa quận Tân Phú từ năm 2003 đến năm 2010 Chư ng 3. Quận Tân Phú đẩy mạnh quá trình đô thị hóa từ năm 2010 đến năm 2015 Chư ng 4. Một số nhận xét về quá trình đô thị hóa quận Tân Phú và một số kinh nghiệm 5 Chư ng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHI N CỨU LI N QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Các công trình nghiên cứu về đô thị và đô thị hoá ở Việt Nam 1.1.1. hững nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở Vi t am Ở Việt Nam vấn đề đô thị và đô thị hóa đã đƣợc nhiều nhà nghiên cứu ở trong và ngoài nƣớc nghiên cứu tiếp cận dƣới nhiều góc độ khác nhau nhƣ: Sử học, kinh tế học, xã hội học, nhân học, địa lý học, kiến trúc,… Nghiên cứu về vấn đề dân số và nhà ở đô thị đáng chú ý là cuốn Dân số và nhà ở đô thị của Phạm Văn Trình (Nxb Xây dựng, Hà Nội, 1987). Trong đó, tác giả nghiên cứu về chính sách, biện pháp và phƣơng hƣớng kỹ thuật nhằm giải quyết vấn đề nhà ở đô thị, môi trƣờng đô thị và vấn đề dân số. Tác giả Trƣơng Quang Thao trong công trình nghiên cứu về Đô thị hôm qua, hôm nay và ngày mai (Nxb Xây dựng, Hà Nội, 1988), tác giả đã nghiên cứu làm rõ một số vấn đề về đô thị trong quá khứ, hiện tại và tƣơng lai với một số nội dung nhƣ: Đô thị hoá, sự bùng nổ dân số, cuộc sống trong đô thị, sự phát triển và tàn tạ của đô thị... Trên cơ sở đó, tác giả nghiên cứu tìm ra những phƣơng hƣớng và giải pháp cho việc điều chỉnh, quy hoạch xây dựng đô thị trong tƣơng lai. Ở góc độ sử học, đáng chú ý là công trình nghiên cứu Đô thị cổ Việt Nam do Viện Sử học xuất bản năm 1989. Đây là một công trình tập hợp nhiều bài viết của các nhà nghiên lịch sử về các đô thị cổ trong tiến trình phát triển của lịch sử Việt Nam. Các tác giả nhận định, thế kỷ XVII - XVIII là thời kỳ hƣng khởi của đô thị cổ Việt Nam. Thời kỳ này, nhiều đô thị Việt Nam xuất hiện và đạt đƣợc những thành tựu đáng kể. Hàng loạt các đô thị trở nên nổi tiếng, trong đó phải kể đến Thăng Long - Kẻ Chợ, Thanh Hà, Phố Hiến, Hội An... Một thời, Phố Hiến là một đô thị thƣơng cảng phát triển rực rỡ, một trung tâm đô hội với rất nhiều ngành nghề, nơi tụ hội buôn bán giữa các vùng miền. Đại Nam nhất thống chí mô tả: N i đây phong vật phồn thịnh, nhà ngói như bát úp. Trong đó, có nhiều bài viết nghiên cứu sâu về quá trình hình thành, phát triển của các đô thị nhƣ Thăng Long, Hoa Lƣ, Phố Hiến, Hội An. Các nghiên cứu về văn hóa đô thị và lối sống đô thị đã ngày càng thu hút đƣợc sự quan tâm nghiên cứu của nhiều học giả , trong số đó có thể kể đến cuốn Lối sống trong đời sống đô thị hiện nay của tác giả Lê Nhƣ Hoa (Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 1993). Sách là tập hợp những bài viết nghiên cứu về lối sống đô thị. Theo nhận 6 định của các tác giả thì lối sống đô thị là nhân tố quy định nét đặc thù của đô thị, nội dung của lối sống đô thị rất rộng gồm: nếp sống văn hóa đô thị, lối sống tiểu nông thực dụng trong xã hội đô thị, giao tiếp văn hóa hay giao lƣu văn hóa ở đô thị, quản lý đô thị, lối sống vùng ngoại vi, văn hóa gia đình, giáo dục thẩm mỹ, nghệ thuật, tuổi trẻ đô thị, giáo dục trẻ em, tiêu dùng văn hóa, thời trang, nhà ở,... Nghiên cứu về đô thị hóa đáng chú ý là công trình Đô thị Việt Nam gồm tập 1 và tập 2 của tác giả Đàm Trung Phƣờng (Nxb Xây Dựng, Hà Nội, 1995). Công trình này đã tập trung giải quyết hai vấn đề chính là: Đánh giá thực trạng mạng lƣới đô thị Việt Nam và Nghiên cứu - định hƣớng phát triển trong bối cảnh đô thị hoá thế giới và bƣớc sang CNH, HĐH của thời kỳ đổi mới. Bên cạnh đó, tác giả cũng mở rộng những khái niệm về đô thị học có quan hệ với những tiến bộ của khoa học thế giới. Đây là một trong những công trình quan trọng góp phần gợi mở cho các nhà nghiên cứu khác và bạn đọc hƣớng tiếp cận các vấn đề lý luận về đô thị nói chung cũng nhƣ đại cƣơng về đô thị hoá ở Việt Nam nói riêng. Tuy nhiên, nhƣ chính tác giả của công trình đã giới thiệu, cuốn sách cũng chƣa có điều kiện đi sâu vào từng đô thị, mà mới dừng ở những cấp vĩ mô. Tác giả Trần Cao Sơn trong cuốn Dân số và tiến trình đô thị hóa - Động thái phát triển và triển vọng (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1995) đã đề cập đến mức độ đô thị hóa, quy mô dân số đô thị, các tụ điểm đô thị lớn nhất thế giới, cấu trúc hệ thống đô thị, đặc điểm và triển vọng đô thị hóa ở Việt Nam. Một điểm lƣu ý trong công trình này là tác giả đã nêu đặc điểm hệ thống cấu trúc đô thị theo “không gian chùm”, “đô thị chuỗi”, “cấu trúc đô thị theo không gian điểm”. Bên cạnh đó vấn đề nhà ở cũng là một trong những nội dung của vấn đề của đô thị hóa. Nghiên cứu vấn đề này có thể kể đến các công trình nhƣ: Vấn đề nhà ở đô thị trong nền kinh tế thị trường của thế giới thứ ba (1996), Các đô thị lớn của Việt nam và trên thế giới (1998), Tác động kinh tế - xã hội của Đổi mới trong lĩnh vực nhà ở đô thị (1998)… Công trình Lối sống đô thị miền Trung, mấy vấn đề lý luận và thực tiễn của tác giả Lê Nhƣ Hoa (Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 1996) là tập hợp các bài viết về nhiều vấn đề của đời sống văn hóa đô thị miền Trung nhƣ: Vai trò của nhân cách trong lối sống đô thị, tính hai mặt trong sự phát triển nhân cách; môi trƣờng sinh thái; phân tầng xã hội và phân tầng về văn hóa; lối sống đô thị, nếp sống Thiên chúa giáo; văn hóa cảng đô thị miền Trung, ảnh hƣởng của đạo Phật với lối sống; trang phục Huế; giá trị văn hóa của cƣ dân đô thị cổ Hội An... 7 Tác giả Nguyễn Viết Chức có nhiều công trình nghiên cứu, bài viết về Hà Nội. Tác giả đã dành nhiều quan tâm, nghiên cứu về đời sống văn hóa, tinh thần của ngƣời dân Hà Nội. Trong cuốn Nếp sống người Hà Nội (Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2001) của Nguyễn Viết Chức (Chủ biên) đã không bàn trực tiếp vào văn hóa đô thị, mà xem xét nếp sống ngƣời Hà Nội trong các mối quan hệ “lẽ sống” và “lối sống”. Theo các tác giả thì lẽ sống là mặt ý thức của lối sống, còn nếp sống là mặt ổn định của lối sống. Nói cách khác, lối sống là cơ sở đầu tiên để hình thành nếp sống và lẽ sống thì dẫn dắt lối sống. Lối sống đƣợc hình thành trên cơ sở những điều kiện sinh hoạt vật chất nhất định. Nếp sống vừa phản ánh nhu cầu khách quan của đời sống xã hội, vừa thể hiện ý chí chủ quan của con ngƣời. Nếp sống bao gồm những cách thức hay những quy ƣớc đã trở thành thói quen trong sản xuất nhƣ: săn bắn, trồng cây; trong sinh hoạt nhƣ: ăn, mặc, ở; trong tổ chức đời sống xã hội nhƣ: phong tục, lễ nghi, đạo đức, pháp luật... Cuốn Ảnh hưởng của đô thị hóa đến nông thôn ngoại thành Hà Nội: thực trạng và giải pháp tác giả Lê Du Phong (Chủ biên) (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2002) đã trình bày về tốc độ đô thị hóa tại khu vực ngoại thành Hà Nội trong giai đoạn 19912000. Quá trình đô thị hóa một mặt góp phần làm thay đổi diện mạo của các làng quê trƣớc đó của khu vực ngoại thành, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội và nâng cao đời sống của nhân dân. Mặt khác, cũng chính do tốc độ đô thị hóa nhanh chóng đã phát sinh nhiều vấn đề cần phải giải quyết. Nội dung cuốn sách còn phân tích, nhận xét thực trạng ảnh hƣởng tích cực và những hạn chế vƣớng mắc trong quá trình đô thị hóa nông thôn ngoại thành Hà Nội, đồng thời nêu những bức xúc trong quá trình giải quyết đền bù khi bị thu hồi đất. Từ đó các tác giả đã đƣa ra những kiến nghị đề xuất các giải pháp chủ yếu nhằm giải quyết những khó khăn bất cập do quá trình đô thị hóa ở khu vực nông thôn hiện nay và những phƣơng án đền bù khi thu hồi đất sản xuất nông nghiệp. Năm 2005, tác giả Trịnh Duy Luân trong công trình nghiên cứu về Xã hội học đô thị (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2005) đã cho chúng ta cách tiếp cận nghiên cứu về các vấn đề xã hội trong khu vực đô thị. Trong công trình này, các vấn đề nhƣ: dân cƣ, đời sống, việc làm, lao động, kiến trúc, văn hóa, ứng xử, thƣơng mại... đã đƣợc tác giả trình bày và làm rõ, gợi mở những hƣớng tiếp cận vấn đề đặt ra những nội dung chủ yếu cần đi sâu nghiên cứu trong xã hội đô thị. Tác giả Hoàng Vinh trong công trình Những vấn đề văn hoá trong đời sống xã hội Việt Nam hiện nay (Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2006) đã cho rằng: văn hóa là toàn bộ sự hiểu biết của con ngƣời, đúc kết thành hệ giá trị xã hội, hình thành trong quá 8 trình hoạt động thực tiễn của xã hội loài ngƣời, nó có khả năng chi phối và điều tiết đời sống tâm lý cũng nhƣ các hoạt động xã hội của con ngƣời sống trong cộng đồng xã hội ấy. Từ quan niệm này, có thể hiểu văn hóa đô thị là toàn bộ sự hiểu biết của con ngƣời, đƣợc đúc kết thành hệ giá trị xã hội, hình thành trong quá trình hoạt động thực tiễn của xã hội, của cƣ dân đô thị; nó có khả năng chi phối và điều tiết đời sống tâm lý cũng nhƣ mọi hoạt động xã hội của cộng đồng cƣ dân đô thị. Tác giả Nguyễn Thanh Tuấn trong công trình nghiên cứu Biến đổi văn hóa đô thị Việt Nam hiện nay (Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2007) xác định 5 đặc trƣng của văn hóa đô thị so với văn hóa nông thôn là: 1. Lối sống văn hóa đô thị tùy thuộc vào các dịch vụ công; 2. Trong văn hóa đô thị, hệ số sử dụng các phƣơng tiện giao thông lớn và tăng lên không ngừng cùng với quá trình hiện đại hóa; 3. Văn hóa đô thị có tính phân hóa cao và rõ nét; 4. Hoạt động ứng xử đa phƣơng hóa, đa dạng hóa ngày càng rộng mở; 5. Là phức hợp văn hóa bác học (hàn lâm, chuyên nghiệp), văn hóa dân gian và văn hóa đại chúng. Từ các đặc trƣng trên, có thể thấy văn hóa đô thị là một phức hợp văn hóa bác học, dân gian và đại chúng với lối sống mang tính công cộng hay tính xã hội hóa cao, tính mở, đa phƣơng hóa, đa dạng hóa. Không thể kể đến bộ Lịch sử Việt Nam (15 tập) từ khởi thủy đến năm 2000 của Viện Sử học (Nxb Khoa học xã hội, 2017). Đây là bộ thông sử đồ sộ, không có riêng chuyên đề về đô thị và đô thị hóa, song từ tập 2 (từ thế kỷ X đến thế kỷ XIV) đến tập 15 (từ năm 1986 đến năm 2000) đều có các nội dung về đô thị, đô thị hóa đƣợc nghiên cứu rất sâu sắc, trình bày trong các chƣơng mục của các tập theo diễn trình lịch sử. Bên cạnh những công trình nghiên cứu trên còn có những bài viết, tham luận trên các tạp chí, hội thảo khoa học nhƣ: Lịch sử tụ cư, quá trình đô thị hóa và những đặc điểm dân số học: nghiên cứu trường hợp phường Phúc Xá, quận Ba Đình, Hà Nội của Nguyễn Thị Thùy Dƣơng trên Tạp chí Xã hội học số 2/2011; Từ làng đến phố: đô thị hóa và quá trình chuyển đổi lối sống ở một làng ven đô (trường hợp phường Nhân Chính, quận Thanh Xuân, Hà Nội) của tác giả Bùi Thị Kim Phƣợng; Nghiên cứu về đô thị còn có các Luận án đã bảo vệ thành công nhƣ: Đô thị Hải Dư ng thời kỳ thuộc địa (1883-1945) của Phạm Thị Tuyết bảo vệ ở Khoa Lịch sử trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội năm 2011; Luận án Tiến sĩ lịch sử của Nguyễn Thị Hoài Phƣơng về “Thành phố Hải Phòng từ năm 1888 đến năm 1945” bảo vệ năm 2015 tại trƣờng Đại học KHXH&NV, Đại học Quốc gia Hà Nội; Luận án Tiến sĩ lịch sử về đề tài “Thành phố Thanh Hóa từ năm 1804 đến năm 2010” của tác giả Nguyễn Thị Thu Hà, bảo vệ tại trƣờng Đại học KHXH&NV, Đại học Quốc gia Hà Nội năm 2015; Luận 9 án Tiến sĩ chuyên ngành Lịch sử Đảng với đề tài“Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo điều chỉnh địa giới hành chính Thành phố Hà Nội từ năm 1978 đến năm 2008” của Đỗ Thị Thanh Loan bảo vệ năm 2015; Luận án Tiến sĩ lịch sử của Đỗ Thị Hƣơng Liên về đề tài “Quá trình hình thành và phát triển thành phố Lạng S n từ năm 1925 đến năm 2012” đã bảo vệ thành công tại trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên năm 2018. Các công trình nghiên cứu, luận án, các bài viết trên đây đã đi sâu nghiên cứu làm sáng rõ đô thị hóa là một quá trình tất yếu diễn ra mạnh mẽ ngay từ cuối thế kỷ XIX và cho tới hiện nay ở Việt Nam cũng nhƣ các quốc gia đến đầu thế kỷ XX trên khắp thế giới. Quá trình đô thị hoá đã làm biến đổi mạnh mẽ và sâu sắc về đời sống chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, làm thay đổi từ diện mạo đô thị, cảnh quan môi trƣờng đến lối sống của cƣ dân đô thị… nhất là ở những đô thị lớn và tại những quốc gia đang phát triển, trong đó có Việt Nam. 1.1.2. hững nghiên cứu về đô thị hóa ở Thành phố Hồ Chí Minh và quận Tân Phú Từ trƣớc đến nay, nghiên cứu về đô thị hóa ở Thành phố Hồ Chí Minh và quận Tân Phú chƣa đƣợc quan tâm nghiên cứu nhiều, chỉ mới có một số công trình nghiên cứu chủ yếu sau đây: Trong công trình nghiên cứu Đô thị hóa và phát triển kinh tế xã hội ở Việt Nam 1954 đến 1989 do Viện Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh xuất bản năm 1991, trong đó đề cập đến tác động, ảnh hƣởng của đô thị hóa ở Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh trong gần 40 năm (từ năm 1954 đến năm 1989). Bài viết của tác giả Lê Hồng Liêm về Xu hướng phát triển đô thị, xu hướng gia tăng dân số và lao động ở các quận ven Thành phố Hồ Chí Minh trong cuốn Ngoại thành Thành phố Hồ Chí Minh những vấn đề lịch sử và truyền thống của các tác giả Lê Hồng Liêm, Lê Sơn, Trƣơng Minh Nhật, Quách Thu Nguyệt (Nxb Trẻ, Hồ Chí Minh, 1994), đã tập trung phân tích, làm rõ bối cảnh lịch sử thế giới và trong nƣớc, thực tiễn của Thành phố Hồ Chí Minh và yêu cầu đặt ra cũng nhƣ xu hƣớng tất yếu của quá trình đô thị hóa ở Thành phố Hồ Chí Minh. Hệ quả tất yếu là sự gia tăng dân số và nhu cầu phải giải quyết là vấn đề lao động và việc làm, tình trạng thất nghiệp, đời sống của ngƣời lao động và các vấn đề xã hội khác. Đó là những áp lực đối với không chỉ Thành phố Hồ Chí Minh mà nhất là đối với các quận vùng ven. Trong cuốn Những mặt tồn tại trong quá trình đô thị hóa ở Thành phố Hồ Chí Minh của tác giả Nguyễn Văn Tài (Nxb Nông nghiệp, Hà Nội,1995) đã tập trung đi sâu nghiên cứu những vấn đề bức xúc trong quá trình đô thị hóa nhƣ: sự gia tăng dân số 10 một cách nhanh chóng, vấn đề ô nhiễm môi trƣờng, khoảng cách giàu nghèo gia tăng, vấn đề lao động, giải quyết việc làm, sự gia tăng các loại hình tội phạm, tệ nạn xã hội… Công trình Quy hoạch xây dựng phát triển đô thị (Nxb Xây dựng, Hà Nội, 1997) của Nguyễn Thế Bá là công trình cơ bản trình bày về nguyên lý thiết kế và quy hoạch xây dựng đô thị; giúp chúng ta có hƣớng tiếp cận khi tìm hiểu, nghiên cứu về công tác quy hoạch trong việc phát triển đô thị hiện đại. Đây là một công trình rất có giá trị về vấn đề quy hoạch đô thị. Công trình đồ sộ Địa chí Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh (4 tập) do Trần Văn Giàu, Trần Bạch Đằng, Nguyễn Công Bình, (Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, Hồ Chí Minh, 1998) đã khảo cứu toàn diện về các mặt lịch sử, chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, nghệ thuật của Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh. Tác giả Tôn Nữ Quỳnh Trân có nhiều nghiên cứu về Thành phố Hồ Chí Minh, riêng về góc độ đô thị hóa, khổng thể không kể đến công trình Văn hóa làng xã trước sự thách thức của đô thị hóa tại Thành phố Hồ Chí Minh (Nxb Trẻ, Hà Nội, 1999). Công trình gồm có 3 chƣơng, trong đó đáng chú ý là nội dung chƣơng 1 trình bày về tình hình đô thị hóa tại quận Tân Bình. Tuy đƣợc trình bày ngắn gọn nhƣng nội dung này cũng đã giúp ích rất nhiều cho chúng tôi nắm bắt một cách khái quát những bƣớc phát triển đô thị của Tân Bình vào giai đoạn tiếp sau chính sách Đổi mới năm 1986. Đồng thời giúp cho nghiên cứu sinh có những hiểu biết rất chân xác về thực trạng của quận Tân Bình trƣớc khi tách thành hai quận Tân Bình và Tân Phú. Một trong những nghiên cứu tiêu biểu về mối quan hệ giữa vấn đề đô thị hóa và dân số là công trình hợp tác nghiên cứu về Dân số và di chuyển nội thị - trường hợp thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội của Viện Nghiên Cứu Phát triển Paris, Viện Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh, Trung tâm Dân số, Đại học Kinh tế Quốc dân, Hà Nội (2002). Nghiên cứu này đã chỉ ra một số điểm đáng chú ý nhƣ từ khi thực hiện các biện pháp tự do hóa kinh tế theo chính sách đổi mới vào năm 1986, Thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội, hai đô thị lớn nhất Việt Nam, đã bƣớc vào giai đoạn phát triển đô thị mạnh mẽ. Hiện nay, việc phát triển đô thị chủ yếu do làn sóng di dân từ nông thôn ra thành thị vì mức tăng trƣởng kinh tế cao ở thành thị, cộng với sự khác biệt nông thôn thành thị ngày càng lớn và việc quản lý hộ khẩu không còn chặt chẽ. Thứ hai là tỷ lệ dân số ở nông thôn hiện nay vẫn cao (hơn 75% dân số, theo điều tra dân số năm 1999), điều này cho phép chúng ta dự đoán rằng quá trình tăng trƣởng dân số đô thị sẽ còn tiếp tục diễn ra trong nhiều năm tới. Thứ ba là trong bối cảnh đó, sự tái cấu trúc nhà ở và dân cƣ đô thị diễn ra ngày càng mạnh mẽ, do giá nhà đất tăng cao ở trung 11 tâm thành phố, do có nhiều dự án phát triển đô thị và do sự xuất hiện các khu công nghiệp mới và do tiến trình phân tầng xã hội. Điều đó đặt ra nhiều vấn đề về hạ tầng kỹ thuật và phƣơng tiện giao thông đô thị. Luận án Tiến sĩ Tổ chức không gian quy hoạch - kiến trúc Trung tâm thư ng mại Dịch vụ tại Thành phố Hồ Chí Minh của Nguyễn Thanh Hà (Trƣờng Đại học Kiến trúc Thành phố Hồ Chí Minh, 2005) là một đề tài chuyên ngành Quy hoạch Không gian đô thị. Thông qua tổng quan đánh giá quy hoạch kiến trúc trung tâm thƣơng mại dịch vụ đô thị nói chung và của Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng, tác giả đề xuất các mô hình lý thuyết tổ chức không gian và đề xuất áp dụng cho Thành phố Hồ Chí Minh về quy hoạch và tổ chức không gian các trung tâm thƣơng mại dịch vụ. Đề tài không đề cập đến nghiên cứu về quản lý và kiểm soát phát triển đô thị và khu trung tâm. Trên cơ sở nghiên cứu tổng quan về xu thế đô thị hoá và phát triển các thành phố cực lớn thế kỷ 21 đáng chú ý là luận án Tiến sĩ “Giải pháp quy hoạch tổ chức không gian đô thị cực lớn theo hướng phát triển bền vững lấy thành phố Hồ Chí Minh làm ví dụ” của Nguyễn Tiến Thành (Trƣờng Đại học Kiến trúc, Thành phố Hồ Chí Minh, 2006). Các lý luận về quy hoạch cấu trúc không gian đô thị lớn trên thế giới, thực trạng và định hƣớng phát triển và quy hoạch phát triển không gian Thành phố Hồ Chí Minh, tác giả đề xuất các giải pháp tổ chức quy hoạch cấu trúc không gian Thành phố Hồ Chí Minh theo 2 phƣơng án (mô hình): Mô hình cấu trúc không gian xuyên tâm - vành đai (đây là phƣơng án hữu hiệu) có điều chỉnh hoàn thiện theo hƣớng lan toả ra ngoại thành theo một số trục lớn xuyên tâm. Mô hình tổ chức quy hoạch cấu trúc không gian Thành phố Hồ Chí Minh theo hƣớng “Đô thị trong đô thị” bằng việc xây dựng các đô thị vệ tinh, các đô thị đối trọng mới xung quanh Thành phố Hồ Chí Minh. Công trình nghiên cứu về Nông dân ngoại thành Thành phố Hồ Chí Minh trong quá trình đô thị hóa (Nxb Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh, 2007) tác giả Lê Văn Năm là công trình nghiên cứu khá công phu, viết về những “xáo trộn” trong đời sống của ngƣời nông dân ngoại thành Thành phố Hồ Chí Minh trong bối cảnh đô thị hóa, trong đó tập trung vào tình hình chuyển dịch đất đai và cơ cấu nghề nghiệp, cũng nhƣ sự thay đổi về môi trƣờng sống, trong đó có môi trƣờng văn hóa của họ. Theo tác giả, ở vùng ngoại thành thành phố, đang có sự chuyển dịch kinh tế từ nông nghiệp sang phi nông. Đó cũng là tiến trình ngƣời nông dân dần dần xa rời đồng ruộng để trở thành thị dân. Tác giả còn mô tả những thay đổi mạnh mẽ trong đời sống nông dân. Đô thị hóa làm cho họ dần dần rời bỏ ruộng đồng, chuyển sang những hoạt động kinh doanh, buôn bán, lao động bằng những ngành nghề khác hay rơi vào cảnh thất nghiệp. Tác giả Lê Văn Năm 12 còn đề cập tới những thuận lợi và khó khăn tiêu cực do quá trình đô thị hóa mang lại. Đây là công trình để chúng tôi nghiên cứu về những chuyển biến trên lĩnh vực xã hội ở quận Tân Phú trong quá trình đô thị hóa. Cuốn sách Tiềm năng cho kỳ tích sông Sài Gòn của Nguyễn Minh Hòa, (Nxb Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2008) đã nêu bật vai trò trung tâm kinh tế, văn hóa, xã hội của Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh. Tác giả Nguyễn Minh Hòa chứng minh thành phố này là nơi tiếp thu sớm nhất và mạnh mẽ nhất các khoa học công nghệ và kỹ thuật tiên tiến từ các nƣớc phƣơng Tây để phát triển cơ sở hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng xã hội, đến ứng dụng có hiệu quả các kiểu quy hoạch - kiến trúc phƣơng Tây vào thành phố. Tác giả cho rằng ở Sài Gòn đã hình thành nên một nền công nghiệp tiên tiến so với các nƣớc trong khu vực Đông Nam Á và sớm nhất so với những vùng miền khác trong cả nƣớc. Phân tích vấn đề đô thị dƣới góc nhìn quản lý có công trình Chính quyền đô thị tại Việt Nam: Nghiên cứu tình huống từ Thành phố Hồ Chí Minh và Đà Nẵng do trƣờng Đại học Kinh tế - Luật Thành phố Hồ Chí Minh và Qũy Châu Á thực hiện năm 2013. Công trình tập trung phân tích những tranh cãi đã và đang tồn tại về tính hiệu quả của hệ thống quản lý đô thị ba lớp (thành phố, quận, phƣờng) và những khó khăn trong việc áp dụng mô hình tổ chức chung này vào cả chính quyền đô thị và nông thôn. Nghiên cứu này đƣợc chia thành các giai đoạn khác nhau, trong đó giai đoạn đầu nghiên cứu xác định những điểm chính có đƣợc từ các nghiên cứu trƣớc và định vị những vấn đề liên quan đến quản lý đô thị, chính quyền đô thị tại Việt Nam. Giai đoạn thứ hai đề tài sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu định tính thông qua khảo sát thực tế, phỏng vấn sâu về nhìn nhận của các bên từ đó có cái nhìn so sánh, phân tích, tổng hợp về vấn đề quản lý đô thị tại Thành phố Hồ Chí Minh. Cũng bàn về vấn đề quản lý đô thị, tác giả Nguyễn Thanh Quang trong Luận án Tiến sĩ về Địa lý học Kiểm soát và phát triển trung tâm Thành phố Hồ Chí Minh trong bối cảnh hội nhập đã chỉ ra rằng: 1. Kinh tế thị trƣờng, hội nhập quốc tế cộng với việc đẩy mạnh tiến trình CNH, HĐH đã và đang tạo ra nhiều động lực mạnh mẽ cho phát triển kinh tế xã hội nói chung và các đô thị, nhất là khu trung tâm đô thị nƣớc ta nói riêng; 2. Với những ƣu thế vƣợt trội so với những khu vực khác, khu trung tâm đô thị là địa bàn mầu mỡ hấp dẫn và thu hút nhiều nhà đầu tƣ vào phát triển các lĩnh vực thƣơng mại, dịch vụ kéo theo các hoạt động xây dựng phát triển đô thị diễn ra rất sôi động, đa dạng cả về nội dung lẫn hình thức, làm cho công tác quản lý đô thị trở nên phức tạp hơn, nhiều khi vƣợt ra ngoài tầm kiểm soát của chính quyền và các cơ quan chức năng 13 ở địa phƣơng nhƣ: tác động phƣơng hại đến việc sử dụng đất, đến cơ cấu chức năng và tạo lập không gian của các khu trung tâm đô thị, bộc lộ nhiều vấn đề bức xúc, hạn chế; 3. Nhiều nhà hàng, siêu thị, khách sạn, văn phòng, ngân hàng, cao ốc đã và đang đƣợc xây dựng trong khu trung tâm các đô thị lớn không có sự phù hợp với quy hoạch xây dựng làm cho không gian đô thị trở nên chật trội, lộn xộn, chắp vá, thiếu cây xanh, giao thông ùn tắc. Đó là những vấn đề đang đặt ra cho chính quyền các đô thị, nhất là các đô thị lớn trong việc kiểm soát phát triển đô thị trong bối cảnh hội nhập; 4. Việc phát triển cân bằng và đồng bộ khu trung tâm thành phố là mục tiêu của thành phố để phấn đấu xây dựng nơi đây thành khu trung tâm đạt chuẩn quốc tế về chất lƣợng sống, môi trƣờng đô thị. Muốn đạt đƣợc mục tiêu đó, việc tăng cƣờng kiểm soát phát triển không gian khu trung tâm là giải pháp không thể thiếu và có vị trí then chốt trong các hoạt động quản lý đô thị của thành phố; 5. Luận án đã đánh giá tình hình phát triển và kiểm soát phát triển không gian đô thị khu trung tâm hiện hữu của Thành phố Hồ Chí Minh. Luận án đã làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản về kiểm soát phát triển không gian đô thị và đề xuất tổ chức hệ thống kiểm soát phát triển không gian đô thị Thành phố Hồ Chí Minh theo mô hình trực tuyến - chức năng, độc lập riêng và trực thuộc UBND thành phố; theo mô hình 3 cấp: Thành phố - Quận, Huyện - Phƣờng, Xã trực thuộc sự quản lý hành chính của UBND cấp tƣơng ứng; đề xuất Bộ tiêu chí kiểm soát phát triển không gian đô thị Thành phố Hồ Chí Minh với 8 nhóm tiêu chí tiêu biểu, bao quát các hoạt động cơ bản về phát triển và khai thác sử dụng không gian đô thị. Các công trình nghiên cứu và bài viết trên đây đã cung cấp nguồn sử liệu khá phong phú, đa dạng, trong đó đã trình bày khá cụ thể về vị trí địa lý, dân cƣ, truyền thống lịch sử, văn hóa và có những phân tích và đánh giá khá toàn diện trên các phƣơng diện: Kinh tế, chính trị, văn hóa xã hội, quân sự, quốc phòng an ninh của Thành phố Hồ Chí Minh nói chung, trong đó có đề cập đến quận Tân Phú. 1.1.3. hững nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở n ớc ngoài có liên quan đến đề tài luận án Cho đến nay cũng đã có ít nhiều công trình nghiên, bài viết của tác giả ở nƣớc ngoài nghiên cứu về đô thị, các vấn đề kinh tế, xã hội của đô thị và quá trình đô thị hóa, nhƣ: Tác giả Davis, K. trong cuốn World Urbanization 1950-1970 (Đô thị hoá thế giới 1950-1970), (Institute of International Studies, University of California at Berkeley, Berkeley, Califinia, 1972). Nội dung cuốn sách đã trình bày một phân tích mang tính truyền thống về đô thị hoá thế giới từ năm 1950-1970 và dự đoán cho hệ 14