Tài liệu Phong cách nghệ thuật truyện ngắn thạch lam

®¹i häc quèc gia hµ néi Tr-êng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n ---------------------------------------------lª thanh h¶i Phong c¸ch nghÖ thuËt truyÖn ng¾n th¹ch lam chuyªn ngµnh : V¨n häc viÖt nam M· sè: 60 22 34 LuËn v¨n th¹c sÜ v¨n häc Ng-êi h-íng dÉn khoa häc: PGS.TS. Hµ V¨n §øc Hµ Néi-2010 PhÇn më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi Trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i, Th¹ch Lam chØ hiÖn diÖn chõng non m-êi n¨m, nh-ng «ng vÉn ®-îc xem lµ t¸c gi¶ v¨n xu«i cã tÇm vãc. Nh÷ng s¸ng t¸c cña «ng kh¸ ®a d¹ng vÒ thÓ lo¹i: C¸c tËp truyÖn ng¾n Giã l¹nh ®Çu mïa‛ (1937); N¾ng trong v-ên (1938); Sîi tãc (1942); tiÓu thuyÕt Ngµy míi (1939); tiÓu luËn Theo dßng (1941); bót ký Hµ Néi b¨m s¸u phè ph-êng (1943); truyÖn viÕt cho thiÕu nhi : QuyÓn s¸ch; H¹t ngäc…Trong sè ®ã truyÖn ng¾n chiÕm mét vÞ trÝ quan träng. Nh÷ng s¸ng t¸c cña «ng kh«ng chØ cã kh¼ng ®Þnh sù nghiÖp v¨n häc cña mét nhµ v¨n mµ nã cßn cã ý nghÜa to lín ®èi víi viÖc ph¸t triÓn cña lÞch sö v¨n häc nãi chung vµ thÓ lo¹i truyÖn ng¾n nãi riªng. Nhµ v¨n Th¹ch Lam cã mét phong c¸ch riªng ‚mét lèi riªng‛ trong Tù lùc v¨n ®oµn. ¤ng còng lµ c©y bót truyÖn ng¾n hiÖn ®¹i mµ sù ®éc ®¸o cña phong c¸ch ®Õn nay vÉn ®Çy søc hÊp dÉn. Phong c¸ch ®éc ®¸o thÓ hiÖn qua nhiÒu yÕu tè tõ néi dung ®Õn h×nh thøc nghÖ thuËt. Nghiªn cøu phong c¸ch nghÖ thuËt truyÖn ng¾n Th¹ch Lam chóng t«i muèn gãp phÇn t×m ra c¸i riªng, c¸i ®éc ®¸o trong phong c¸ch nghÖ thuËt cña nhµ v¨n vµ nh÷ng ®ãng gãp cña nhµ v¨n trong v¨n häc ViÖt Nam 19301945.Tõ ®ã cã c¬ së ®Ó lÝ gi¶i nh÷ng ®ãng gãp cã gi¸ trÞ vµ søc sèng cña v¨n nghiÖp Th¹ch Lam cïng vÞ trÝ xøng ®¸ng cña «ng trong nÒn v¨n häc d©n téc. 2. LÞch sö vÊn ®Ò Th¹ch Lam lµ nhµ v¨n ‚cã tµi nhÊt trong Tù lùc v¨n ®oµn‛ (NhÊt Linh). Ngay khi tËp truyÖn ®Çu tay cña «ng ra ®êi, giíi nghiªn cøu phª b×nh ®· quan t©m chó ý. TÝnh ®Õn nay ®· h¬n s¸u m-¬i n¨m tr«i qua, qu¸ tr×nh nghiªn cøu t×m hiÓu v¨n ch-¬ng Th¹ch Lam cã lóc rÇm ré s«i næi, cã lóc yªn ¶ lÆng lÏ. C¸c ý kiÕn ®¸nh gi¸ kh«ng khái kh¸c nhau, nh-ng nh×n chung lµ thèng nhÊt. 2.1 Tr-íc n¨m 1945 Ngay khi tËp truyÖn ®Çu tay ‚ Giã l¹nh ®Çu mïa‛ ra ®êi, Kh¸i H-ng ®· ®¸nh gi¸ rÊt cao v¨n phong cña Th¹ch Lam. Víi kh¶ n¨ng c¶m nhËn tinh tÕ chÝnh x¸c, Kh¸i H-ng ®· chØ ra c¸c ®Æc ®iÓm næi bËt nhÊt, h¬n ng-êi cña Th¹ch Lam lµ sù thµnh thùc “§äc nhiÒu ®o¹n v¨n cña Th¹ch Lam, t«i rïng rîn c¶ t©m hån v× sù can ®¶m‛, sù thµnh thùc mµ Kh¸i H­ng tõng ao ­íc ‚nh-ng kh«ng sao cã ®-îc‛. ¤ng ®¸nh gi¸ sù can ®¶m Êy t-¬ng ®-¬ng víi sù can ®¶m ë Tolst«i. Kh¸i H-ng lµ ng-êi ®Çu tiªn nhËn ra nhµ v¨n Th¹ch Lam lµ nhµ v¨n cña c¶m gi¸c, t- duy nghÖ thuËt cña Th¹ch Lam lµ t­ duy nghiªng vÒ c¶m gi¸c: ‚NÕu ta cã thÓ chia ra hai d¹ng nhµ v¨n: nhµ v¨n thiªn vÒ t- t-ëng vµ nhµ v¨n thiªn vÒ c¶m gi¸c, th× t«i qña quyÕt ®Æt Th¹ch Lam vµo h¹ng d-íi‛. Vò Ngäc Phan trong Nhµ v¨n hiÖn ®¹i ®· cã c«ng kh¶o s¸t vµ ph©n tÝch mét c¸ch c«ng phu däc theo chiÒu dµi s¸ng t¸c vµ ph¸t hiÖn nh÷ng nÐt ®Æc s¾c c¬ b¶n cña Th¹ch Lam. ¤ng võa nhÊn m¹nh vµo nh÷ng ph¸t hiÖn cña Kh¸i H-ng võa chØ ra cô thÓ h¬n.Theo nhµ nghiªn cøu, Th¹ch lam cã së tr-êng lµ truyÖn ng¾n. ¤ng ‚cã mét ngßi bót lÆng lÏ vµ ®iÒm tÜnh v« cïng, ngßi bót ®ã chuyªn t¶ tØ mØ nh÷ng c¸i rÊt nhá vµ rÊt ®Ñp, nh÷ng t×nh c¶m, nh÷ng c¶m gi¸c con con n¶y në vµ biÓu lé ë ®ñ c¸c h¹ng ng-êi mµ «ng t¶ mét c¸ch tinh vi‛. Tõ Giã ®Çu mïa ®Õn Sîi tãc, Th¹ch Lam ®· cã mét b-íc tiÕn dµi vÒ nghÖ thuËt miªu t¶ c¶m gi¸c, nghÖ thuËt viÕt truyÖn ng¾n. ¤ng nhÊn m¹nh ‚ngßi bót Th¹ch Lam ghi c¶m gi¸c rÊt tµi t×nh‛, ‚c¶m gi¸c chiÕm h¼n mét phÇn quan träng‛; ‚c¶m gi¸c rÊt nhá mµ ¶nh h-ëng cña nã ®· rÊt lín‛. Nhµ nghiªn cøu còng ®-a ra nh÷ng nhËn xÐt vÒ nghÖ thuËt viÕt v¨n cña Th¹ch Lam, ‚c¸i lèi viÕt nhÑ nhµng, kÝn ®¸o vµ xinh t-¬i trªn nµy thËt lµ mét lèi v¨n ®Æc biÖt cña Th¹ch Lam, lèi v¨n rÊt hîp víi nh÷ng truyÖn t©m t×nh‛. Tuy nhiªn «ng còng tá ra thiÕu c«ng b»ng khi chª mét sè truyÖn lµ ‚tÇm th-êng‛, “®¬n gi¶n”, “nh¹t nhÏo vµ rêi r¹c‛ nh­ N¾ng trong v-ên, Hai ®øa trÎ, §øa con ®Çu lßng, D-íi bãng hoµng lan, Bªn kia s«ng, Ng-êi ®Çm, Bãng ng-êi x-a Nh©n ngµy giç ®Çu cña nhµ v¨n Th¹ch Lam, ThÕ L÷, ng-êi b¹n t©m giao cña «ng ®· viÕt rÊt hay vÒ ‚TÝnh c¸ch t¹o t¸c cña Th¹ch Lam‛. Bªn c¹nh nh÷ng hoµi niÖm vÒ cè nhµ v¨n, ThÕ L÷ kh¼ng ®Þnh: ‚Kh«ng mét s¸ng t¸c nµo cña Th¹ch Lam mµ kh«ng cã rÊt nhiÒu Th¹ch Lam trong ®ã‛; ‚Th¹ch Lam sèng hÕt c¶ tõng ý v¨n, tõng c©u v¨n anh viÕt trªn giÊy‛. Cuèi cïng «ng kÕt luËn: ‚Sù thùc t©m hån mµ Th¹ch Lam diÔn trong lêi cña v¨n ch-¬ng phøc t¹p nhiÒu vÎ, nh-ng bao giê còng ®»m th¾m, còng nh©n hËu, còng nghÑn ngµo mét chót lÖ thÇm kÝn cña t×nh th-¬ng‛. Nh- vËy theo ThÕ L÷, ë Th¹ch Lam, v¨n chÝnh lµ ng-êi. Nh×n chung tr-íc n¨m 1945 nh÷ng bµi viÕt vÒ Th¹ch Lam ®Òu lµ nh÷ng lêi tri ©m, nh÷ng c¶m nhËn tinh tÕ. C¸c nhµ nghiªn cøu ®Òu thèng nhÊt cho r»ng Th¹ch Lam cã mét phong c¸ch riªng trong Tù lùc v¨n ®oµn. 2.2 Tõ 1945 ®Õn n¨m 1986. Sau n¨m 1975, nh÷ng bµi nghiªn cøu vÒ Th¹ch Lam kh«ng cã nhiÒu. Trong ®ã ®¸ng chó ý nhÊt lµ ý kiÕn cña NguyÔn Tu©n trong bµi giíi thiÖu riªng vÒ Th¹ch lam. Nhµ v¨n næi tiÕng vµ tµi hoa nµy ®· giµnh cho Th¹ch Lam nh÷ng lêi thËt tr©n träng. ¤ng rÊt kh©m phôc nghÖ thuËt viÕt truyÖn cña Th¹ch Lam. ¤ng cho r»ng ‚ Th¹ch Lam hay ®i vµo kh¸m ph¸ nh÷ng c¶nh ngé tr¸i nghÞch mµ ®ång thêi còng lµ ®i s©u vµo nh÷ng t©m tr¹ng, t©m t×nh, c¶m xóc, c¶m gi¸c‛. Nhµ v¨n ®¸nh gi¸ cao c¸ch bè côc, kÕt cÊu, giäng ®iÖu, ng«n ng÷ c¸ch t¶ ng­êi t¶ viÖc …¤ng chØ ra mét sè truyÖn kh«ng nÆng vÒ cèt truyÖn mµ ‚nÆng vÒ biÓu hiÖn mÆt bªn trong cña suy nghÜ h¬n lµ diÔn t¶ c¸i bªn ngoµi‛.Vµ ‚ B»ng s¸ng t¸c v¨n häc Th¹ch Lam ®· lµm cho TiÕng ViÖt gän ghÏ ®i, co duçi thªm, mÒm m¹i vµ t-¬i ®Ëm h¬n. Th¹ch Lam cã ®em sinh s¾c vµo tiÕng ta‛. Theo NguyÔn Tu©n, ®©y lµ c«ng lao lín nhÊt cña Th¹ch Lam ®èi víi nÒn v¨n xu«i n-íc nhµ. So víi Vò Ngäc Phan, «ng ®· cã b-íc tiÕn ®¸ng kÓ khi nh×n l¹i vµ nh×n ®óng gi¸ trÞ v¨n ch-¬ng ë mét sè truyÖn thuéc lo¹i ‚truyÖn kh«ng cã chuyÖn‛, ®· bÞ nhµ nghiªn cøu chª lµ tÇm th-êng nh¹t nhÏo nh- Hai ®øa trÎ, D-íi bãng hoµng lan. Tuy vËy, ®«i chç «ng còng h¬i khiªn c-ìng, cùc ®oan khi ®¸nh gi¸ nh÷ng truyÖn nh- Nhµ mÑ Lª, Ng-êi ®Çm… Trong hai thËp kû s¸u m-¬i vµ b¶y m-¬i, viÖc nghiªn cøu Th¹ch Lam r¬i vµo im lÆng dÌ dÆt. ë miÒn B¾c, trong khi Tù lùc v¨n ®oµn hÇu nh- kh«ng ®-îc nh¾c ®Õn, cã mét sè t¸c gi¶ nh- Vò §øc Phóc, NguyÔn §øc §µn, Lª ThÞ §øc H¹nh, Hµ Minh §øc…®· cã mét vµi bµi b¸o ®¨ng trªn c¸c b¸o vµ c¸c t¹p chÝ chuyÖn ngµnh. PhÇn lín c¸c ý kiÕn chØ dõng l¹i ë viÖc ®¸nh gi¸ t- t-ëng, lËp tr-êng quan ®iÓm cña nhµ v¨n mµ Ýt chó ý ®Õn nghÖ thuËt viÕt v¨n cña «ng .Tuy vËy nh÷ng s¸ng t¸c cña Th¹ch Lam vÉn ®-îc xem xÐt víi th¸i ®é tr©n träng (mÆc dï dÌ dÆt), thËm chÝ «ng ®-îc xem lµ hiÖn t-îng rÊt ®Æc biÖt, t¸ch ra khái Tù lùc v¨n ®oµn. Nh×n chung nh÷ng ý kiÕn ®¸nh gi¸ ë giai ®o¹n nµy kh«ng cã ph¸t hiÖn g× míi ®ãng gãp vµo viÖc nghiªn cøu Th¹ch Lam vµ v¨n nghiÖp cña «ng. ë miÒn Nam, trong thêi gian nµy, giíi s¸ng t¸c phª b×nh v¨n häc ®· ®-a ra hai t¹p chÝ chuyªn vÒ Th¹ch Lam: NguyÖt san V¨n sè 36 (ra ngµy 15.6.1965) vµ t¹p chÝ Giao ®iÓm (sè ra 12.12.1971). PhÇn lín bµi viÕt ë hai t¹p chÝ nµy lµ nh÷ng håi kÝ cña b¹n bÌ vµ ng-êi th©n viÕt vÒ Th¹ch Lam, song còng cã bµi ®i s©u vµo t×m hiÓu nh÷ng nÐt ®Æc s¾c cña v¨n ch-¬ng Th¹ch Lam. Cã thÓ kÓ tíi c¸c bµi viÕt nh-: Thêi cña Th¹ch Lam cña D-¬ng Nghiªm MËu; Th¹ch Lam: nh÷ng lêi thñ thØ cña truyÖn ng¾n cña §µo Tr-êng Phóc; H-¬ng th¬m vµ nçi u hoµi cña NguyÔn NhËt DuËt; Th¹ch Lam tiÓu thuyÕt gia cña Huúnh Phan Anh… §©y lµ nh÷ng bµi viÕt ®· ®i th¼ng vµo v¨n b¶n ®Ó t×m kiÕm nh÷ng nÐt ®Æc s¾c, ®éc ®¸o cña t¸c phÈm Th¹ch Lam, nhê vËy mµ kh«ng Ýt nh÷ng nhËn xÐt ®Òu cã tÝnh thuyÕt phôc. Tuy nhiªn nh÷ng bµi viÕt nµy chØ mang tÝnh ph¸t hiÖn, gîi më mét sè nÐt ®éc ®¸o vÒ phong c¸ch nghÖ thuËt cña Th¹ch Lam. Chóng ch-a cã tÇm vãc nh- mét c«ng tr×nh nghiªn cøu thùc sù. Trong suèt h¬n 40 n¨m giíi phª b×nh, nghiªn cøu vÉn ch-a cã mét chuyªn luËn hay mét tiÓu luËn nµo thùc sù ®i s©u vµo xem xÐt, nghiªn cøu vÒ Th¹ch Lam mét c¸ch ®Çy ®ñ. 2.3 Tõ nh÷ng n¨m 1986 ®Õn nay. B¾t ®Çu nh÷ng n¨m t¸m m-¬i, hoµ chung kh«ng khÝ ®æi míi cña v¨n häc, viÖc ®¸nh gi¸ vÒ vai trß vµ vÞ trÝ cña Tù lùc v¨n ®oµn vµ viÖc nghiªn cøu Th¹ch Lam dÇn trë l¹i s«i næi. Trong lêi giíi thiÖu vÒ Giã ®Çu mïa (Tõ ®iÓn v¨n häc, TËp I; 1988), NguyÔn Ph-¬ng Chi vµ NguyÔn Hôª Chi ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng hai yÕu tè hiÖn thùc vµ thi vÞ “®an cµi xen kÏ víi nhau‛ trong truyÖn ng¾n Th¹ch Lam. Th¹ch Lam ‚thuéc sè nh÷ng nhµ v¨n cã kh¶ n¨ng ®i s©u khai th¸c thÕ giíi néi t©m nh©n vËt mét c¸ch tinh tÕ vµ ph¸t hiÖn ®-îc trong nh÷ng c¸i b×nh th-êng nh÷ng ®iÒu s©u xa thÇm kÝn‛. Giã ®Çu mïa lµ tËp truyÖn ng¾n ®Çu tiªn song còng lµ tËp truyÖn ng¾n béc lé râ phong c¸ch giµ dÆn vµ ®iªu luyÖn cña Th¹ch Lam. Còng trong tËp truyÖn ng¾n nµy th× chóng ta cã thÓ thÊy mét Th¹ch Lam víi phong c¸ch nhÑ nhµng, rÊt riªng so víi c¸c nhµ v¨n trong Tù lùc v¨n ®oµn. NguyÔn Hoµng Khung trong môc Th¹ch Lam (Tõ ®iÓn v¨n häc. TËp II, 1988) ®· kh¼ng ®Þnh thªm mét lÇn n÷a khuynh h-íng ®i vµo thÕ giíi bªn trong cña Th¹ch Lam. T¸c gi¶ còng cho r»ng: ‚V¨n cña «ng gi¶n dÞ, trong s¸ng nhiÒu khi nhÑ mµ s©u s¾c th©m trÇm. D-êng nh- «ng lµ ng-êi ®Çu tiªn biÕt khai th¸c chÊt th¬ trong ®êi sèng hµng ngµy”. VÒ mÆt phong c¸ch nghÖ thuËt nhµ nghiªn cøu nhËn xÐt “ TruyÖn cña Th¹ch Lam xa l¹ víi mäi thø hÊp dÉn bÒ ngoµi, nhiÒu truyÖn d-êng nh- kh«ng cã cèt truyÖn, song v·n cã søc l«i cuèn riªng‛ [10. tr 347] Trong TuyÓn tËp Th¹ch Lam(1988), Phong Lª viÕt lêi giíi thiÖu kh¸ dµy dÆn. §Æt Th¹ch Lam trong Tù lùc v¨n ®oµn, nhµ nghiªn cøu ®· xem xÐt truyÖn ng¾n Th¹ch Lam ‚ë gi¸ trÞ hiÖn thùc trªn mét sè c¶nh ®êi, ë t×nh th-¬ng vµ lßng tr©n träng ng-êi nghÌo, ë ý vÞ vµ mµu s¾c d©n téc, mµ Th¹ch Lam kh«ng nÆng v× nh÷ng ch÷ dïng to t¸t, hoÆc nh÷ng cÊu tróc g¸p g¸p, véi vµng. C©u ch÷ chØ cÇn ®ñ cho ph« diÔn, vµ «m s¸t nh÷ng c¶nh ngé, nh÷ng t©m tr¹ng cÇn ph« diÔn‛. C©u v¨n cña Th¹ch Lam ‚mÒm m¹i, uyÓn chuyÓn, giµu h×nh ¶nh, nh¹c ®iÖu mµ kh«ng mÊt ®i vÎ gi¶n dÞ, tinh gän, kh«ng thõa th·i lêi, ch÷, kh«ng lµm duyªn d¸ng mét c¸ch uèn Ðo, cÇu kú‛. Tãm l¹i, Phong Lª ®· kh¼ng ®Þnh Th¹ch Lam cã ‚ nh÷ng ®ãng gãp cho c©u v¨n xu«i TiÕng ViÖt gi÷ ®-îc vÎ ®Ñp riªng t-¬i ®Ëm vµ l©u bÒn cña nã‛ [17. tr 28] T¸c gi¶ NguyÔn Hoµng Khung trong Lêi giíi thiÖu v¨n xu«i l·ng m¹n ViÖt nam 1930-1945 (1989) tiÕp tôc ®-a ra nh÷ng nhËn xÐt x¸c ®¸ng vÒ nghÖ thuËt, vÒ phong c¸ch giµu chÊt nh©n b¶n, chÊt th¬ cña truyÖn ng¾n Th¹ch Lam. Theo «ng ‚nhiÒu truyÖn ng¾n Th¹ch Lam kh«ng cã truyÖn mµ man m¸c nh­ mét bµi th¬”; “ngßi bót gi¶n dÞ tinh tÕ l¹ th­êng, ng«n ng÷ ®Æc biÖt trong s¸ng ®Çy chÊt th¬…”… Th¹ch Lam ®· gãp phÇn n©ng cao tr×nh ®é truyÖn ng¾n ViÖt Nam lªn mét b-íc míi. Trong luËn ¸n PTS cña TrÇn Ngäc Dung (1992) víi ®Ò tµi ‚Ba phong c¸ch v¨n häc ViÖt Nam thêi kú ®Çu nh÷ng n¨m 1930 ®Õn 1945: NguyÔn C«ng Hoan, Th¹ch Lam, Nam Cao‛ cho r»ng: Th¹ch Lam ®· x©y dùng nh÷ng t×nh huèng tr÷ t×nh víi nhiÒu c¸ch thøc kh¸c nhau; kÕt c©u truyÖn ‚nãi chung ®¬n gi¶n”. “kÕt cÊu dùa theo tÝnh chÊt vµ diÔn biÕn t©m tr¹ng cña nh©n vËt‛. Th¹ch Lam cã “giäng ®iÖu trÇn thuËt nhá nhÑ, dÞu dµng, chËm r·i.”. “TruyÖn cña Th¹ch Lam lµ tiÕng nãi tr÷ t×nh, chñ yÕu diÔn t¶ nh÷ng t×nh c¶m, c¶m xóc tinh vi, tÕ nhÞ cña con ng-êi‛ C¸c t¸c gi¶ cuèn T¸c gi¶ v¨n häc ViÖt Nam tËp II (1993) cho r»ng ‚ PhÇn lín truyÖn cña Th¹ch Lam thuéc lo¹i truyÖn kh«ng cã chuyÖn. Mçi truyÖn lµ mét t©m t×nh, mét t©m tr¹ng, nghÜa lµ mét bµi th¬ tr÷ t×nh‛ [24.tr 118] N¨m 1995, kØ yÕu Héi th¶o khoa häc kû niÖm n¨m m-¬i n¨m ngµy mÊt cña Th¹ch Lam do ViÖn V¨n häc tæ chøc ®-îc xuÊt b¶n víi tªn gäi Th¹ch Lam v¨n ch-¬ng vµ c¸i ®Ñp. Víi h¬n ba m-¬i bµi viÕt cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu cã uy tÝn, truyÖn ng¾n Th¹ch Lam ®­îc tiÕp cËn tõ ‚mét c¸i nh×n x· héi vµ con ng­êi”, “v¨n ch-¬ng vµ c¸i ®Ñp‛, tõ ‚thi ph¸p vµ thÓ lo¹i‛. N¨m 2001, cuèn Th¹ch Lam vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm do hai t¸c gi¶ Vò TuÊn Anh vµ Lª Dôc Tó ®· tuyÓn chän, giíi thiÖu vµ tËp hîp phÇn lín c¸c bµi nghiªn cøu vÒ Th¹ch Lam tõ cuèi nh÷ng n¨m 1930 ®Õn nay, cung cÊp nh÷ng tµi liÖu cÇn thiÕt vÒ cuéc ®êi vµ sù nghiÖp cña Th¹ch Lam. Sù xuÊt hiÖn cña t¸c phÈm ®· chøng tá viÖc nghiªn cøu Th¹ch Lam vµ nh÷ng s¸ng t¸c cña «ng ®· cã mét b-íc tiÕn dµi, vµ Th¹ch Lam ®· ®-îc xÕp vµo hµng nh÷ng nhµ v¨n lín trong tiÕn tr×nh cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, vËn dông lÝ thuyÕt vÒ thi ph¸p häc, nhiÒu luËn ¸n tiÕn sÜ, luËn v¨n th¹c sÜ ®· cã nh÷ng kh¸m ph¸ vÒ nh÷ng s¸ng t¸c cña Th¹ch Lam ë mäi ph-¬ng diÖn. LuËn ¸n tiÕn sÜ cña Ph¹m ThÞ Thu H-¬ng (1995) kh¼ng ®Þnh ng«n ng÷ cña Th¹ch Lam tËp trung diÔn t¶ t©m tr¹ng c¶m gi¸c trªn nhiÒu cÊp ®é. Thuéc thÓ lo¹i truyÖn ng¾n tr÷ t×nh, nªn truyÖn cña «ng cã c¸ch miªu t¶ hoµ hîp gi÷a néi t©m vµ ngo¹i c¶nh vµ kÕt cÊu theo dßng t©m tr¹ng nh©n vËt. LuËn ¸n tiÕn sÜ cña NguyÔn Thµnh Thi (2000) nghiªn cøu kh¸ s©u s¾c vÒ phong c¸ch v¨n xu«i nghÖ thuËt cña Th¹ch Lam. Theo t¸c gi¶ nh÷ng yÕu tè nh- cèt truyÖn, kÕt cÊu, t×nh huèng, ®-îc nhµ v¨n s¸ng t¹o ®Ó kh¾c häa nh©n vËt. Ng«n ng÷ v¨n xu«i nghÖ thuËt cña Th¹ch Lam lµ ‚ Ng«n ng÷ cña ®êi sèng vµ cña t©m hån. NÐt næi bËt ë ®©y lµ tÝnh hiÖn ®¹i vµ søc tËp trung gîi t¶ c¶m gi¸c‛ LuËn v¨n th¹c sÜ ph¶i kÓ ®Õn: Thi ph¸p truyÖn ng¾n Th¹ch Lam, cña NguyÔn BÝch Th¶o; Th¹ch Lam tõ quan niÖm nghÖ thuËt ®Õn s¸ng t¸c cña NguyÔn ThÞ Thuý; ThÕ giíi nghÖ thuËt trong truyÖn ng¾n Th¹ch Lam cña Vò ThÞ Mü H¹nh; H×nh tù¬ng nh©n vËt n÷ trong truyÖn ng¾n cña Th¹ch Lam cña Hµ Thuý Nga, Phong c¸ch nghÖ thuËt Th¹ch Lam cña Vâ ThÞ Hång Thu, Quan niÖm nghÖ thuËt cña Th¹ch Lam cña §µo ThÞ YÕn…Nh×n chung c¸c luËn v¨n trªn kh¸c nhau vÒ gãc nh×n, quy m« nghiªn cøu, nh-ng trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp ®Òu gãp mét tiÕng nãi cã ý nghÜa cho viÖc nghiªn cøu phong c¸ch nghÖ thuËt truyÖn ng¾n cña Th¹ch Lam. Bªn c¹nh ®ã trong nh÷ng n¨m qua c¸c tr-êng §¹i häc tæng hîp, tr-êng §¹i häc s- ph¹m trong c¶ n-íc ®· cã nhiÒu gi¸o tr×nh nghiªn cøu, gi¶ng d¹y cho sinh viªn khoa v¨n. Tãm l¹i viÖc xem xÐt kÕt qu¶ nghiªn cøu trong h¬n s¸u m-¬i n¨m ‚t×m kiÕm Th¹ch Lam‛ cã thÓ rót ra nh÷ng ý kiÕn ®· ®­îc thèng nhÊt nh- sau: Nhµ v¨n Th¹ch Lam ®øng gi÷a ranh giíi v¨n häc hiÖn thùc vµ v¨n häc l·ng m¹n. ¤ng cã së tr-êng vÒ truyÖn ng¾n, ®Æc biÖt lµ truyÖn ng¾n tr÷ t×nh vµ cã kh¶ n¨ng diÔn t¶ nh÷ng c¶m xóc kú diÖu trong t©m hån con ng-êi. TruyÖn ng¾n cña Th¹ch Lam Ýt hµnh ®éng, vµi trß cña tÊt c¶ c¸c yÕu tè, ng«n ng÷, cèt truyÖn, kÕt cÊu, lêi v¨n, giäng ®iÖu, hÖ thèng nh©n vËt ®· gãp phÇn lµm nªn mét Th¹ch Lam rÊt riªng, ®Æc s¾c so víi Tù lùc v¨n ®oµn. Tuy nhiªn nh÷ng ý kiÕn ®ã míi chØ dõng l¹i ë viÖc nhËn xÐt vÒ c¸c ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt cã ý nghÜa gãp phÇn lµm ®Çy ®Æn thªm néi dung. §ång thêi còng ch-a cã mét ®Ò tµi nµo ®i s©u vµo nghiªn cøu phong c¸ch nghÖ thuËt truyÖn ng¾n cña Th¹ch Lam mét c¸ch s©u s¾c vµ cô thÓ. ChÝnh v× vËy mµ trong luËn v¨n nµy chóng t«i sÏ kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng nghiªn cøu cña nh÷ng ng-êi ®i tr-íc, ®ång thêi còng tr¸nh sù trïng lÆp trong nghiªn cøu chóng t«i ®· chän ®Ò tµi : Phong c¸ch nghÖ thuËt truþªn ng¾n Th¹ch Lam, ®Ó gãp thªm mét tiÕng nãi khiªm nh-êng bæ sung vµo chç khiÕm khuyÕt ®ã. 3. Môc ®Ých nghiªn cøu Trong khu«n khæ cña luËn v¨n nµy chóng t«i ®Æt ra nh÷ng môc ®Ých sau: -Kh¶o s¸t toµn bé nh÷ng bµi tiÓu luËn phª b×nh vÒ Th¹ch Lam, ®Ó thÊy ®-îc vÞ trÝ vai trß cña nhµ v¨n trong Tù lùc v¨n ®oµn. Kh¶o s¸t toµn bé truyÖn ng¾n cña Th¹ch Lam ®Ó nghiªn cøu, t×m ra nh÷ng nÐt ®Æc s¾c vÒ phong c¸ch nghÖ thuËt cña nhµ v¨n. Tõ ®ã còng hiÓu ®-îc qu¸ tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña nhµ v¨n, thÊy ®-îc nÐt ®éc ®¸o trong phong c¸ch nghÖ thuËt qua nh÷ng t¸c phÈm cña «ng. MÆt kh¸c luËn v¨n còng lÝ gi¶i cho sù thµnh c«ng, vµ søc sèng cña v¨n nghiÖp Th¹ch Lam cïng vÞ trÝ cña «ng trong tiÕn tr×nh v¨n häc ViÖt Nam. -So s¸nh ®èi chiÕu phong c¸ch nghÖ thuËt truyÖn ng¾n Th¹ch Lam víi phong c¸ch nghÖ thuËt cña c¸c nhµ v¨n ®-¬ng thêi ®Ó thÊy ®-îc nÐt riªng biÖt trong phong c¸ch cña «ng - mét nhµ v¨n víi phong c¸ch nhÑ nhµng mµ thÊm ®-îm t×nh ng-êi. 4. §èi t-îng vµ ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu. 4.1 §èi t-îng nghiªn cøu. -Lý thuyÕt vÒ phong c¸ch nghÖ thuËt . -Phong c¸ch nghÖ thuËt truyÖn ng¾n Th¹ch Lam -Kh¶o s¸t nh÷ng t¸c phÈm truyÖn ng¾n cña nhµ v¨n Th¹ch Lam ®Ó thÊy ®-îc nÐt riªng biÖt ,®Æc s¾c trong phong c¸ch nghÖ thuËt truyÖn ng¾n Th¹ch Lam 4.2 ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu lÞch sö, ph-¬ng ph¸p lo¹i h×nh Ph-¬ng ph¸p nghiªn tõ gãc nh×n thi ph¸p häc Ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp Ph-¬ng ph¸p so s¸ch ®èi chiÕu , ®©y lµ ph-¬ng ph¸p quan träng nh»m xö lÝ kÕt qu¶ thèng kª, ph©n lo¹i, ®i ®Õn nhËn xÐt ®¸nh gi¸ ®èi chiÕu phong c¸ch nghÖ thuËt cña Th¹ch Lam víi c¸c nhµ v¨n ®-¬ng thêi. 5. KÕt cÊu cña luËn v¨n LuËn v¨n gåm 4 ch-¬ng. Ch-¬ng 1 : Phong c¸ch nghÖ thuËt vµ hành tr×nh s¸ng t¸c cña Th¹ch Lam Ch-¬ng 2 : Nh÷ng kiÓu nh©n vËt trong truyÖn ng¾n Th¹ch Lam Ch-¬ng 3 : Kh«ng gian -thêi gian nghÖ thuËt truyÖn ng¾n Th¹ch Lam Ch-¬ng 4 : Ng«n ng÷ vµ giäng ®iÖu trong t¸c phÈm truyÖn ng¾n Th¹ch Lam. PhÇn néi dung Ch-¬ng 1 Phong c¸ch nghÖ thuËt vµ hµnh tr×nh s¸ng t¸c cña Th¹ch Lam 1. 1 Kh¸i niÖm phong c¸ch nghÖ thuËt nhµ v¨n MÆc dï xuÊt hiÖn tõ rÊt sím nh-ng ®Õn nay, phong c¸ch vÉn lµ mét kh¸i niÖm réng vµ ®a nghÜa. HiÖn nay ®ang tån t¹i mét sè l-îng rÊt lín ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ phong c¸ch, mçi mét ®Þnh nghÜa ®Òu ®em ®Õn cho ng-êi nghiªn cøu nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau. Trong khoa nghiªn cøu v¨n häc, ng-êi ta th-êng dïng thuËt ng÷ phong c¸ch ®Ó x¸c ®Þnh ®Æc tr-ng phÈm chÊt cña c¸c hiÖn t-îng: t¸c phÈm v¨n häc, nhµ v¨n, trµo l-u hay tr-êng ph¸i v¨n häc. NhiÒu nhÊt lµ kh¸i niÖm phong c¸ch nghÖ thuËt nhµ v¨n. Cã nh÷ng nhµ nghiªn cøu v¨n häc tiÕp cËn phong c¸ch häc tõ phÝa ng«n ng÷ häc,cã ng-êi l¹i ®-a vµo phong c¸ch c¶ t- t-ëng, ®Ò tµi, tÝnh c¸ch vµ ng«n ng÷ hay còng cã ng-êi xem, phong c¸ch lµ sù thèng nhÊt h÷u c¬ cña tÊt c¶ c¸c thµnh tè t¹o nªn t¸c phÈm v¨n häc. ViÖc nghiªn cøu phong c¸ch nhµ v¨n lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò lÝ luËn ®· vµ ®ang g©y nhiÒu tranh c·i, kh«ng chØ ë Liªn X« cò mµ cßn ë nhiÒu n-íc kh¸c trªn thÕ giíi. Cã thÓ kÓ ra mét sè nh÷ng nhµ nghiªn cøu ®· trë nªn quen thuéc víi ®éc gi¶ ViÖt Nam nh-: Khrachenko M.V; Tritrerin A.V; Tim«phªep L.I; Paxpelop G.N; X«l«khèp A.N…ë ViÖt Nam, còng cã mét sè nhµ nghiªn cøu bµn s©u vÒ vÊn ®Ò phong c¸ch nh-: NguyÔn §¨ng M¹nh, Lª §×nh Ky, Phan Cù §Ö, Phan Ngäc…víi nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cã gi¸ trÞ. Trong thêi kú hiÖn ®¹i, d-íi quan ®iÓm cña c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc, phong c¸ch ®-îc xem nh- mét ph¹m trï thÈm mü, mét hiÖn t-îng v¨n häc nghÖ thuËt, bao gåm trong ®ã tÊt c¶ sù ®a d¹ng vµ phøc t¹p cña nã. Phong c¸ch giê ®©y ®-îc nghiªn cøu trong mèi quan hÖ víi t- t-ëng, víi nhµ v¨n, víi thêi ®¹i hay ‚gi÷a qu¸ tr×nh phong c¸ch vµ truyÒn thèng phong c¸ch‛ gi÷a ‚phong c¸ch, ph-¬ng ph¸p, cuéc sèng‛ hay gi÷a ‚cèt truyÖn vµ phong c¸ch‛… Phæ biÕn nhÊt, phong c¸ch ®-îc hiÓu theo 2 c¸ch : thø nhÊt, phong c¸ch lµ tÝnh c¸ thÓ hoÆc tÝnh ®éc ®¸o; thø hai phong c¸ch lµ hÖ thèng c¸c ph-¬ng tiÖn biÓu ®¹t, lµ h×nh thøc nghÖ thuËt ®-îc xem xÐt trong quy luËt vµ c¸c nguyªn t¾c hµi hoµ. Qua c¸c tµi liÖu bµn vÒ lÝ thuyÕt phong c¸ch, chóng t«i thÊy næi bËt lªn ba vÊn ®Ò sau ®©y: 1 .1 Phong c¸ch nghÖ thuËt nhµ v¨n ;lµ sù thèng nhÊt c¸c ®Æc tÝnh vèn cã cña tÊt c¶ c¸c t¸c phÈm cña nhµ v¨n ®ã. Trong thùc tÕ cho thÊy, phong c¸ch võa cã mÆt thèng nhÊt, võa cã mÆt ®a d¹ng. Phong c¸ch lµ mét c¸i g× ®ã rÊt chung mµ kh«ng trõu t-îng, cã thÓ th©u tãm tÊt c¶ nh-ng l¹i lµ h×nh ¶nh sinh ®éng cña nhµ v¨n, lµ thÇn th¸i lµ linh hån cña t¸c phÈm nh-ng còng lµ t©m tr¹ng, c¸ch nh×n, giäng ®iÖu, nô c-êi quen thuéc cña ng-êi nghÖ sÜ. Cho nªn, x¸c ®Þnh phong c¸ch nÕu chØ sa vµo ph©n tÝch nh÷ng chi tiÕt, nh÷ng yÕu tè riªng rÏ th× kh«ng h×nh dung ®-îc phong c¸ch. Ng-îc l¹i, nÕu t×m hiÓu phong c¸ch mµ chØ tËp trung vµo mét vµi nÐt thèng nhÊt nµo ®ã th× cuèi cïng kh«ng nãi ®-îc mét ®iÒu g× vÒ phong c¸ch. V× vËy, nãi ®Õn phong c¸ch tr-íc hÕt ph¶i nãi ®Õn tÝnh thèng nhÊt cña nã nhmét chØnh thÓ nghÖ thuËt. ë mét nhµ v¨n lín, sù thèng nhÊt vÒ phong c¸ch ®-îc thÊy râ ë hµng lo¹t c¸c t¸c phÈm. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, chóng ta cã thÓ nhËn ra phong c¸ch cña nhµ v¨n khi ®· biÕt tõ tr-íc qua c¸c t¸c phÈm kh¸c cña «ng ta. Phong c¸ch lµ sù thèng nhÊt cuèi cïng c¸c yÕu tè trong t¸c phÈm tõ ®Ò tµi, chñ ®Ò, kÕt cÊu, h×nh t­îng, giäng ®iÖu… 1 .2 Phong c¸ch lµ kh¸i niÖm bao gåm c¶ h×nh thøc néi dung vµ nghÖ thuËt. Nãi phong c¸ch lµ nãi phÈm chÊt thÈm mü cña t¸c phÈm v¨n häc, nãi tíi nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña nhµ v¨n theo quy luËt c¸i ®Ñp trong ®ã cã mang dÊu Ên d©n téc vµ thêi ®¹i. Bëi vËy phong c¸ch tr-íc hÕt thÓ hiÖn ë h×nh thøc nghÖ thuËt. Nh-ng nÕu nh- kh«ng n¾m ®-îc tÝnh ®éc ®¸o cña nhµ v¨n vµ t¸c phÈm nghÖ thuËt th× còng khã quan niÖm ®-îc phong c¸ch mét c¸ch s©u s¾c. Nhµ v¨n NguyÔn §¨ng M¹nh ®· nãi ‚Kh«ng t×m ra c¬ së t- t-ëng cña phong c¸ch th× kh«ng ph¸t hiÖn ra quy luËt nghÖ thuËt vµ tÝnh thèng nhÊt bªn trong cña phong c¸ch‛[21, tr.76 ]. Phong c¸ch cã thÓ nãi râ h¬n ë néi dung t- t-ëng hoÆc ®Ëm nÐt h¬n ë h×nh thøc nghÖ thuËt. Tuy nhiªn, trªn c¬ së thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a néi dung vµ h×nh thøc, mét phong c¸ch thiªn vÒ néi dung vÉn cã liªn quan ®Õn h×nh thøc nghÖ thuËt vµ mét phong c¸ch thiªn vÒ h×nh thøc vÉn cã gèc rÔ ë néi dung. Nh- vËy khi nãi ®Õn phong c¸ch ph¶i nãi ®Õn sù thèng nhÊt gi÷a h×nh thøc vµ néi dung, t- t-ëng vµ nghÖ thuËt ‚Phong c¸ch liªn hÖ h×nh thøc víi néi dung, c¸i biÓu ®¹t víi c¸i ®-îc biÓu ®¹t. Phßng c¸ch lµ chÊt liÖu nghÖ thuËt trong ®ã ®-îc thÓ hiÖn t- t-ëng cña ng-êi nghÖ sÜ. ChÝnh ë ®©y bé lé sù phô thuéc cña phong c¸ch vµo t- duy h×nh t-îng, thÕ giíi quan‛(X«k«lèp A.N). Nh­ vËy phong c¸ch nghÖ thuËt biÓu hiÖn c¶ trong néi dung vµ h×nh thøc, t¹o ®-îc mét chØnh thÓ hoµn chØnh vµ bÒn v÷ng, thÓ hiÖn ®-îc c¶ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. 1 .3 Phong c¸ch nghÖ thuËt tËp trung trong nh÷ng ®Æc ®iÓm mang gi¸ trÞ phÈm chÊt nghÖ thuËt cao, ®-îc kÕt tinh trong sù s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. Nãi ®Õn phong c¸ch lµ nãi ®Õn tÝnh ®éc ®¸o cña phÈm chÊt thÈm mÜ - nghÜa lµ ph¶i ®em l¹i cho ng-êi ®äc mét sù h-ëng thô thÈm mÜ khiÕn cho hä t×m thÊy sù kh¸c biÖt gi÷a tµi n¨ng nµy víi tµi n¨ng kh¸c. §ã lµ mét sù khã kh¨n ®èi víi qu¸ tr×nh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. ChÝnh v× thÕ kh«ng ph¶i nhµ v¨n nµo còng cã phong c¸ch, mÆc dï xÐt cho cïng, nhµ v¨n nµo còng cã ®Æc ®iÓm riªng. §Æc ®iÓm mê nh¹t th× ch-a thÓ cã ý nghÜa g× víi nghÖ thuËt ph¶i lµ chç ®éc ®¸o kh«ng thÓ thay thÓ ®-îc míi lµm nªn phong c¸ch cña nhµ v¨n. ChØ cÇn cã sù lÆp ®i lÆp l¹i trong s¸ng t¸c nghÖ thuËt ®· ®-îc gäi lµ ®Æc ®iÓm, nh-ng phong c¸ch ph¶i lÆp ®i lÆp l¹i mét c¸ch ®æi míi, ph¶i lµ nh÷ng s¸ng t¹o cã gi¸ trÞ bÒn v÷ng, kh«ng bÞ phai mê. Mçi mét nhµ v¨n ®Òu cã Ýt nhiÒu nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng trong s¸ng t¸c, nh-ng nh÷ng ®Æc ®iÓm Êy ph¶i ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh ®é nghÖ thuËt nµo ®ã vµ hîp thµnh mét chØnh thÓ thèng nhÊt, ®éc ®¸o vµ bÒn v÷ng th× míi trë thµnh phong c¸ch. Cho nªn, qu¸ tr×nh kh¼ng ®Þnh phong c¸ch cña mét nhµ v¨n lµ qu¸ tr×nh tu d-ìng nghÖ thuËt, qu¸ tr×nh nhµ v¨n tù t×m hiÓu chç m¹nh, chç yÕu vµ b¶n s¾c cña m×nh. Cã thÓ nãi, phong c¸ch lµ dÊu hiÖu tr-ëng thµnh cña mét nhµ v¨n, h¬n thÕ n÷a nã ph¸t triÓn në ré th× ®ã lµ b»ng chøng cña mét nÒn v¨n häc ®ang ph¸t triÓn vµ tr-ëng thµnh. Phong c¸ch nghÖ thuËt ®éc ®¸o gióp cho s¸ng t¸c cña ng-êi nghÖ sÜ cã ®-îc b¶n s¾c riªng. ChÝnh c¸i míi l¹ c¸i ®éc ®¸o trong phong c¸ch nghÖ thuËt gióp cho t¸c phÈm v¨n ch-¬ng lay ®éng ®-îc lßng ng-êi, t¹o cho b¹n ®äc høng thó khi ®äc t¸c phÈm. Phong c¸ch nghÖ thuËt riªng ®éc ®¸o còng lµ yÕu tè míi l¹ kÝch thÝch b¹n ®äc, nh- c¸i duyªn ®Ó hä bÞ cuèn hót bëi giäng v¨n, mét bót ph¸p, hay bÞ ¸m ¶nh bëi h×nh t-îng nghÖ thuËt nµo ®ã, ®Ó råi c¸i giäng v¨n, h×nh t-îng nghÖ thuËt ®ã sèng m·i trong t©m hån ng-êi ®äc. Tãm l¹i xung quanh kh¸i niÖm phong c¸ch nghÖ thuËt nhµ v¨n, cã nhiÒu vÊn ®Ò ®ang cÇn ph¶i bµn luËn. Tuy nhiªn ®Ó cã mét kh¸i niÖm thÝch ®¸ng cho viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña luËn v¨n, chóng t«i x¸c ®Þnh néi hµm kh¸i niÖm phong c¸ch nghÖ thuËt nh- sau: -Nãi ®Õn phong c¸ch nghÖ thuËt cña nhµ v¨n, tr-íc hÕt ph¶i nãi ®Õn tÝnh thèng nhÊt cña nã ®-îc béc lé ë hµng lo¹t c¸c t¸c phÈm vµ thÓ hiÖn ë mäi b×nh diÖn, tõ ®Ò tµi, chñ ®Ò, kÕt cÊu, h×nh t-îng, giäng v¨n, ng«n ng÷ vµ mäi chi tiÕt kh¸c cña t¸c phÈm. -Nãi phong c¸ch lµ nãi phÈm chÊt thÈm mÜ cña t¸c phÈm v¨n häc, nãi tíi nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña nhµ v¨n theo quy luËt cña c¸i ®Ñp, ®iÒu ®ã ®-îc lÆp ®i lÆp l¹i mét c¸ch cã hÖ thèng, t¹o ®-îc mét chØnh thÓ hoµn chØnh vµ bÒn v÷ng, thÓ hiÖn ®-îc c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. - Phong c¸ch tr-íc hÕt thÓ hiÖn ë h×nh thøc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm, nh-ng nÕu kh«ng n¾m ®-îc tÝnh ®éc ®¸o cña t- t-ëng nhµ v¨n vµ t¸c phÈm, ë ®©y lµ tt-ëng - nghÖ thuËt th× còng kh«ng quan niÖm phong c¸ch ®-îc mét c¸ch s©u s¾c. Nh- vËy phong c¸ch lµ kh¸i niÖm bao gåm c¶ néi dung lÉn h×nh thøc nghÖ thuËt, tuy nhiªn, phong c¸ch thÓ hiÖn mét c¸ch cô thÓ nhÊt, râ rÖt nhÊt ë h×nh thøc nghÖ thuËt. 1.2 Kh¸i niÖm truyÖn ng¾n. Víi kh¸i niÖm TruyÖn ng¾n, viÖc x¸c lËp l¹i mét kh¸i niÖm còng lµ vÊn ®Ò kh«ng dÔ ‚ThËt ra th× cho ®Õn b©y giê còng ch-a cã ai t×m ra ®-îc mét kh¸i niÖm thËt chuÈn vÒ tiÓu thuyÕt hay truyÖn ng¾n” [46, tr. 20 ], bëi truyÖn ng¾n còng nhtiÓu thuyÕt lu«n biÕn chuyÓn. TruyÖn ng¾n cã nguån gèc tiÕng italia, novella cã nghÜa ®Çu tiªn lµ ‚c¸i tin‛, ‚mét chuyÖn míi l¹” (TiÕng Ph¸p; Nouvelle, tiÕng Anh short story, tiÕng Trung Quèc; §o¶n thiªn tiÓu thuyÕt). Tr-íc ®Õn nay cã rÊt nhiÒu c¸ch ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ thÓ lo¹i truyÖn ng¾n ë kh¾p c¸c ch©u lôc. Nhµ th¬ §øc, Gít, x¸c ®Þnh Novella lµ ‚lµ mét c©u chuyÖn l¹ ®ang x¶y ra lµm ta kinh ng¹c‛ [35 tr,11 ]. Nhµ v¨n K. Pauxt«pxki (Nga) cho r»ng: ‚Thùc chÊt truyÖn ng¾n lµ gi? T«i nghÜ truyÖn ng¾n lµ mét truyÖn ng¾n gän trong ®ã c¸i kh«ng b×nh th-êng hiÖn ra nh- mét c¸i g× ®ã b×nh th-êng‛ [35 ,tr16]. D. Gr«n«pxki trong s¸ch §äc truyÖn ng¾n viÕt ‚TruyÖn ng¾n lµ mét thÓ lo¹i mu«n h×nh, mu«n vÎ, biÕn ®æi kh«ng cïng. Nã lµ mét vËt biÕn ho¸ nh- qu¶ chanh cña Lä Lem. BiÕn ho¸ vÒ kiÓu lo¹i: t×nh c¶m, trµo phóng, kú ¶o, h-íng vÒ biÕn cè thËt hay t-ëng t-îng, hiªn thùc hoÆc phãng tóng. BiÕn ho¸ vÒ néi dung: thay ®æi v« cïng tËn…Trong thÕ giíi cña truyÖn ng¾n, c¸i g× còng thµnh biÕn cè, thËm chÝ sù thiÕu v¾ng t×nh tiÕt, diÖn biÕn còng g©y hiÖu qu¶, v× nã lµm cho sù chê ®îi bÞ hÉng hôt‛ [35 , tr.12 ]. Nh- vËy qua c¸c tµi liÖu hiÖn hµnh vµ ý kiÕn cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu, phª b×nh vµ c¸c nhµ v¨n chóng t«i thÊy truyÖn ng¾n lµ mét kh¸i niÖm rÊt khã x¸c ®Þnh c¶ vÒ ph-¬ng diÖn néi dung vµ h×nh thøc. LÝ luËn vÒ truyÖn ng¾n trë nªn phong phó h¬n nhê ý kiÕn, kinh nghiÖm cña c¸c nhµ s¸ng t¸c tõ nh÷ng Sªkhèp, M«om M«ham, E.Hªminuª, An-t«-n«p.. ë n-íc ngoµi, ®Õn nh÷ng NguyÔn C«ng Hoan, Bïi HiÓn, NguyÔn Minh Ch©u, Nguyªn Ngäc, NguyÔn Kiªn… ë n­íc ta. Tuy nhiªn, qua c¸c tµi liÖu viÕt vÒ truyÖn ng¾n mµ chóng t«i tiÕp cËn ®-îc, chóng t«i thÊy ý kiÕn cña c¸c nhµ lÝ luËn nhÊt lµ ý kiÕn cña c¸c nhµ s¸ng t¸c qu¶ lµ cã nhiÒu ®iÓm kh«ng thèng nhÊt, ®Æc biÖt khi so s¸nh truyÖn ng¾n vµ tiÓu thuyÕt vÒ tÝnh chÊt (chø kh«ng ph¶i ®é ng¾n dµi)-mét vÊn ®Ò then chèt ®Ó x¸c ®Þnh thÓ lo¹i truyÖn ng¾n. Ch¼ng h¹n nhiÒu ý kiÕn cho r»ng, so víi tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n th-êng ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh thêi sù nãng hæi vµ thuéc vÒ vÊn ®Ò ®êi sèng hµng ngµy cña con ng-êi, néi dung truyÖn ng¾n ®¬n gi¶n h¬n, th-êng chØ cã mét chñ ®Ò, Ýt nh©n vËt h¬n, cèt truyÖn Ýt phøc t¹p, th-êng chØ lµ mét l¸t c¾t, mét khóc, hay mét kho¶nh kh¾c nµo ®ã cña cuéc ®êi nh©n vËt… MÆc dï ch-a ®i ®Õn thèng nhÊt vÒ ®Þnh nghÜa nh-ng phÇn lín c¸c nhµ v¨n vµ c¸c nhµ nghiªn cøu ®Òu ®ång ý cho r»ng, truyÖn ng¾n lµ mét h×nh thøc tù sù cì nhá, tËp trung m« t¶ mét m¶nh cuéc sèng, mét vµi biÕn cè trong ®êi sèng nh©n vËt, biÓu hiÖn mét mÆt nµo ®ã cña tÝnh c¸ch nh©n vËt, mét khÝa c¹nh nµo ®ã cña x· héi. TruyÖn ng¾n cã tÝnh quy ®Þnh vÒ dung l-îng, cèt truyÖn, nghÖ thuËt x©y dùng vµ kh¾c häa tÝnh c¸ch nh©n vËt còng nh- nhiÒu ®Æc ®iÓm kh¸c vÒ thêi gian, kh«ng gian, biÕn cè, chi tiÕt nghÖ thuËt. Trong ph¹m vi ®Ò tµi nghiªn cøu cña luËn v¨n nµy, chóng t«i kh«ng cã ý ®i t×m mét ®Þnh nghÜa chuÈn vÒ thÓ lo¹i truyÖn ng¾n còng nh- kh«ng cã tham väng x©y dùng khung ®Æc ®iÓm vÒ thÓ lo¹i v¨n häc nµy. Nh- vËy ®Ó kh¶o s¸t vÒ truyÖn ng¾n kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã mét ®Þnh nghÜa vÒ truyÖn ng¾n t-¬ng øng víi mäi tr-êng hîp trong thùc tÕ v¨n häc. §iÒu quan träng lµ x¸c ®Þnh ®©u lµ nh÷ng b×nh diÖn quan träng nhÊt xÐt vÒ thÓ lo¹i truyÖn ng¾n mµ c¸c phong c¸ch truyÖn ng¾n kh¸c nhau ®Òu béc lé nh÷ng ®Æc tr-ng c¬ b¶n. Nh÷ng b×nh diÖn nµy, mét mÆt ph¶i lµ chung cho c¸c lo¹i truyÖn ng¾n, hay nã lµ nh÷ng ‚linh kiÖn‛ kh«ng thÓ thiÕu cña c¬ chÕ truyÖn ng¾n, ®ång thêi lµ n¬i mµ c¸c phong c¸ch truyÖn ng¾n kh¸c thÓ hiÖn nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o nhÊt. Do vËy, xuÊt ph¸t tõ viÖc t×m hiÓu phong c¸ch nghÖ thuËt nhµ v¨n d-íi gãc ®é thÓ lo¹i nªn chóng t«i tËp trung vµo nh÷ng b×nh diÖn c¬ b¶n sau cña truyÖn ng¾n ®Ó t×m hiÓu vÒ phong c¸ch nghÖ thuËt nhµ v¨n: -Khuynh h-íng t- t-ëng nghÖ thuËt: c¶m quan vÒ thÕ giíi vµ con ng-êi -Sù s¸ng t¹o t×nh huèng truyÖn -KÕt thóc truyÖn, c¸ch më ®Çu, kÕt thóc -Nh©n vËt truyÖn -NghÖ thuËt trÇn thuËt -Ng«n ng÷ MÆc dï 6 b×nh diÖn trªn ®©y ch-a bao qu¸t ®-îc ®Çy ®ñ c¸c vÊn ®Ò cña phong c¸ch truyÖn ng¾n, nh-ng ®ã lµ 6 b×nh diÖn c¬ b¶n nhÊt, mµ trong khu«n khæ cña luËn v¨n, cÇn x¸c ®Þnh vµ t×m hiÓu. Bªn c¹ch ®ã kh«ng ph¶i mét phong c¸ch nhµ v¨n nµo còng cã nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o ë c¶ 6 b×nh diÖn trªn. ChÝnh v× vËy mµ trong giíi h¹n cña ®Ò tµi sÏ ®i ph©n tÝch b¸m vµo c¸c b×nh diÖn cña phong c¸ch nghÖ thuËt truyÖn ng¾n, dùa vµo ®Æc ®iÓm cña mçi t¸c phÈm, trong nh÷ng giai ®o¹n s¸ng t¸c nhÊt ®Þnh. 1. 3. Hµnh tr×nh s¸ng t¸c cña nhµ v¨n Th¹ch Lam. 1. 3.1. Con ng-êi vµ sù nghiÖp v¨n ch-¬ng cña Th¹ch Lam. Th¹ch Lam lµ nhµ v¨n ®· trë nªn th©n thiÕt víi bao thÕ hÖ b¹n ®äc, tõ khi ra ®êi cho ®Õn ngµy h«m nay. MÆc dï nhµ v¨n ®· qua ®êi khi tuæi cßn rÊt trÎ. ¤ng m¾c bÖnh lao vµ mÊt khi tuæi 32 (1942) c¸i tuæi mµ tµi n¨ng ®ang ®Õn ®é chÝn vµ næ ré vµ ®Ó l¹i cho b¹n bÌ niÒm th-¬ng tiÕc vÒ mét tµi nghÖ v¨n ch-¬ng. Dï thêi gian cÇm bót trong kho¶ng m-êi n¨m nh-ng Th¹ch Lam ®· ®Ó l¹i cho ®êi nh÷ng ¸ng v¨n ch-¬ng mµ cho ®Õn nay vÉn cßn sù hÊp dÉn víi b¹n ®äc. §ã lµ nh÷ng trang truyÖn ng¾n giµu chÊt tr÷ t×nh, giµu t×nh yªu th-¬ng, ®Ñp ®Ï vµ thÊm ®-îm t×nh ng-êi. Th¹ch Lam sinh ngµy 7/7/1910 t¹i Êp Th¸i Hµ- Hµ Néi. Khi míi sinh ®Æt tªn lµ NguyÔn T-êng S¸u, ®Õn khi ®i häc t¹i tr-êng huyÖn CÈm Giµng th× khai sinh l¹i lµ NguyÔn T-êng Vinh. N¨m m-êi l¨m tuæi v× cÇn thªm tuæi ®Ó thi v-ît cÊp «ng l¹i khai sinh l¹i vµ lÊy tªn lµ NguyÔn T-êng L©n vµ c¸i tªn ®ã gi÷ nguyªn cho ®Õn khi nhµ v¨n qua ®êi. Ngoµi bót hiÖu Th¹ch Lam «ng cßn mét sè bót danh kh¸c nhViÖt Sinh, ThiÖn SÜ. Cha Th¹ch Lam lµ cô NguyÔn T-êng Nhu quª ë lµng CÈm Phæ, Héi An (Qu¶ng Nam). ¤ng néi Th¹ch Lam nguyªn lµ tri huyÖn CÈm Giµng (H¶i D-¬ng), trong thêi gian lµm quan ®· cïng mét ng-êi ®ång sù trë thµnh th«ng gia. ¤ng NguyÔn T-êng Nhu thµnh th©n víi con g¸i cña «ng Lª Quang ThuËn lµ bµ Lª ThÞ S©m, sinh h¹ ®ù¬c b¶y anh em vµ Th¹ch Lam lµ con thø s¸u. Tuæi th¬ Th¹ch Lam sèng ë quª ngo¹i phè huyÖn CÈm Giµng, H¶i D-¬ng. C¶ thêi th¬ Êu cña «ng g¾n liÒn víi phè huyÖn nhá bÐ nµy vµ còng tõ nh÷ng kû niÖm nµy mµ nhµ v¨n ®· ®-a vµo trang v¨n cña m×nh nh÷ng truyÖn ng¾n thµnh c«ng. Vµ CÈm Giµng lµ quª h-¬ng v¨n häc cña «ng Trong gia ®×nh cña Th¹ch Lam cã b¶y anh em nh-ng chØ cã mét chÞ g¸i duy nhÊt lµ NguyÔn ThÞ ThÕ. ChÞ ë nhµ lo néi trî cßn s¸u anh em ®Òu ®-îc häc hµnh tö tÕ vµ ®ç ®¹t cao. Anh c¶ cña Th¹ch Lam lµ NguyÔn T-êng Thôy (1903) lµ chuyªn viªn cao cÊp cña ngµnh B-u ®iÖn. Anh thø hai lµ NguyÔn T-êng CÈm (1904) lµ kÜ s- canh n«ng. ¤ng CÈm lµ ng-êi sau nay gi÷ chøc qu¶n trÞ cho c¸c c¬ së v¨n hãa cña Tù lùc v¨n ®oµn. Anh trai thø ba lµ NguyÔn T-êng Tam (1905) cã bót danh lµ NhÊt Linh, lµ ng-êi s¸ng lËp ra Tù lùc v¨n ®oµn vµ tuÇn b¸o Phong Hãa, Ngµy Nay...NguyÔn T-êng Long (1907) lµ anh thø t-, cã bót danh lµ Hoµng §¹o, Tø Ly còng lµ thµnh viªn cña nhãm Tù lùc v¨n ®oµn. ng-êi thø n¨m lµ NguyÔn ThÞ ThÕ (1909) lµ mÑ cña nhµ v¨n ThÕ Uyªn t¸c gi¶ cña nh÷ng håi kÝ viÕt vÒ gia ®×nh NguyÔn T-êng. Th¹ch Lam lµ con thø s¸u vµ ng-êi em ót cña nhµ v¨n lµ b¸c sÜ NguyÔn T-êng B¸ch. Tªn cña b¶y anh em nhµ Th¹ch Lam ®­îc ®Æt theo bé ch÷ ‚ Thôy CÈm Tam Long Vinh B¸ch ThÕ‛, cã nghÜa lµ ba con rång b»ng ngäc lµm ®Ñp vinh hiÓn cho ®êi. Trong sè b¶y anh em th× ‚Th¹ch Lam lµ ng-êi th«ng minh nhÊt nhµ‛ ®ã lµ lêi nhËn xÐt cña chÞ g¸i nhµ v¨n. Nh-ng cuéc ®êi nhµ v¨n l¹i kh«ng su«n sÎ, lu«n gÆp nh÷ng bÊt tr¾c, nh÷ng trë ng¹i trong cuéc ®êi, tõ viÖc c«ng danh cho ®Õn gia ®×nh. N¨m lªn b¶y tuæi th× cha mÊt (khi ®ang lµm viÖc t¹i tßa c«ng sø bªn Lµo). Gia ®×nh b¾t ®Çu l©m vµo c¶nh khã kh¨n. MÑ nhµ v¨n ®· ph¶i ng-îc xu«i ®ñ nghÒ ®Ó kiÕm sèng nu«i c¸c anh em ¨n häc. C¸c anh cña Th¹ch Lam ®i häc trªn Hµ Néi thØnh tho¶ng míi vÒ, ë nhµ chØ cã hai chÞ em (nhµ v¨n vµ chi g¸i) tr«ng qu¸n hµng t¹p hãa cho me. Nh÷ng kØ niÖm ªm ®Òm thêi th¬ Êu cïng ng-êi chÞ g¸i bªn phè chî CÈm Giµng ®· theo nhµ v¨n vµo nh÷ng c©u truyÖn cña «ng sau nµy nh-: Giã l¹nh ®Çu mïa, Hai ®øa trÎ... Khi nhµ v¨n lªn m-êi l¨m tuæi «ng lµm l¹i giÊy khai sinh, t¨ng tuæi ®Ó vµo häc tr-êng Canh N«ng (Tuyªn Quang) vµ thi ®ç vµo tr-êng Cao §¼ng tiÓu häc. Sau mét thêi gian gia ®×nh rêi khái phè huyÖn CÈm Giµng lªn Hµ Néi, «ng th«i kh«ng theo häc tr-êng Canh N«ng vµ quyÕt ®Þnh theo häc tr-êng Albert Sarraut ®Ó thi tó tµi. §ç tó tµi mét phÇn, «ng kh«ng häc tiÕp n÷a mµ quay vÒ häc víi c¸c anh trai t¹i nhµ. Cã mét thêi gian «ng theo Hoµng §¹o vµo Sµi Gßn ë víi ng-êi anh thø hai lµ NguyÔn T-êng CÈm ®ang lµm Së Canh n«ng. Sau ®ã kho¶ng hai n¨m khi Hoµng §¹o bÞ ®æi sang Lµo th× «ng l¹i trë ra Hµ Néi. ¤ng sèng víi gia ®×nh vµ chuÈn bÞ ®i du häc bªn Ph¸p cïng NhÊt Linh, nh-ng chÝnh quyÒn Ph¸p chØ cho NhÊt Linh ®i. N¨m 1932, NhÊt Linh s¸ng lËp nªn Tù lùc v¨n ®oµn vµ kÓ tõ ®©y Th¹ch Lam b¾t ®Çu sù nghiÖp s¸ng t¸c v¨n ch-¬ng cña m×nh. N¨m «ng hai m-¬i l¨m tuæi «ng lËp gia ®×nh. Vî «ng lµ mét ng-êi con g¸i quª ë Ninh B×nh, bµ NguyÔn ThÞ S¸u lµ mét ng-êi phô n÷ hiÒn lµnh nÕt na, ®oan trang yªu th-¬ng chång con, khi Th¹ch Lam qua ®êi, bµ ®· ë vËy vµ nu«i con kh«n lín. Th¹ch Lam trong con m¾t cña ng-êi th©n lµ ng-êi ‚m¾t n©u vµ s©u, tãc h¬i ®á‛ [1. tr352]. Theo chÞ g¸i kÓ l¹i r»ng: Vinh cã mét c¸i ¸o mµ cËu rÊt thÝch ‚ Trong sè ®ã cã c¸i ¸o ma ga mµ bµ t«i bµo ng-êi ta dÖt b»ng tãc, mua cho th»ng c¶ tõ m-êi n¨m råi‛ Vinh rÊt thÝch lÊy ra sê ®i sê l¹i c¸i ¸o nµy råi hái: Bµ ¬i ng-êi ta lÊy tãc cña ai mµ dµi thÕ ? Vinh -a c¸i ¸o ®ã l¾m v× mÆc Êm mµ kh«ng bÈn v× bôi dÝnh vµo chØ ®Ëp mÊy c¸i lµ s¹ch. Tuy quý c¸i ¸o nh- thÕ nh-ng ®Õn mïa ®«ng thÊy con chÞ Lª bªn hµng xãm rÐt run c¶ ngµy kh«ng d¸m ra ®-êng ch¬i cø chói vµo æ r¬m Vinh ®· cëi ra cho nã mÆc.‛ Khi chÞ Lª mang sang tr¶ Vinh ®· nãi ‚ch¸u cho nã v× thÊy nã rÐt qu¸. Ch¸u kh«ng thÝch c¸i ¸o Êy n÷a v× nã lµm b»ng tãc, mÆc ngøa l¾m. Ch¸u ®· cã c¸i ¸o di lª nµy lµ ®ñ Êm råi‛ [1. tr 352] Vinh ®· biÕt nãi khÐo ®Ó chÞ Lª nhËn nã mµ kh«ng thÊy ¸y n¸y. Khi cßn nhá Th¹ch Lam lµ ng-êi cã niÒm say mª kh¸m ph¸ sù vËt, muèn n¾m b¾t ®-îc nh÷ng g× mµ m×nh c¶m thÊy thÝch thó. ChÞ g¸i cña nhµ v¨n kÓ l¹i r»ng «ng thÝch ng¾m tµu ch¹y qua phè ‚H«m nµo ®i häc, em t«i còng cè ®i sím ®Ó lªn cÇu ®øng lät vµo cét s¾t ®îi tµu ch¹y qua‛. Vinh cßn mª b¸nh xe tµu háa ®Õn møc m¹o hiÓm ‚Nã gi»ng tay t«i ch¹y vät lªn, bß tíi tr-íc b¸nh xe lÊy tay sê lÊy lµm thó l¾m. Nã vÉy tay t«i theo vµo gÇm toa víi nã: [46 . tr354]. HÕt say xe löa Vinh l¹i chuyÓn sang mª thá ‚suèt ngµy nã ngåi ng¾m hai con thá b¹ch m¾t ®á cña mét ng-êi quen cho‛ : [1. tr 354]. Sù say mª rÊt trÎ th¬ ®ã cã thÓ lµ nh÷ng khëi ®Çu cña nh÷ng t×nh c¶m víi thÕ giíi xung quanh vµ t¹o cho nhµ v¨n lßng yªu mÕn, say mª vµ n©ng niu cuéc sèng. Trong sè nh÷ng anh em trong gia ®×nh Th¹ch Lam lµ ng-êi cã cuéc sèng vÊt v¶ vÒ vËt chÊt. LÊy vî xong, «ng ra ë c¨n nhµ tranh ë ®Çu lµng Yªn Phô: ‚Nhµ m¸i tranh, cæng gç gi÷ nguyªn vÎ thanh s¬, tuy r»ng nÕu muèn chñ nh©n lîp m¸i ngãi, x©y t-êng g¹ch‛, nh­ng tuyªn bè ‚ë ®-îc nhµ l¸, n»m ®-îc gi-êng tre, ¨n ®-îc rau ®Ëu mµ vÉn t×m thÊy c¸i ®Ñp cña m¸i l¸, c¸i ªm cña gi-êng tre, c¸i ngon cña rau ®Ëu míi lµ biÕt sèng cã nghÖ thuËt‛ {46 .tr 391]. Cuéc sèng cña Th¹ch Lam nghÌo nh-ng thanh lÞch. ¤ng nghÌo nhÊt so víi mÊy anh em, l-¬ng lµm b¸o chØ cã ba m-¬i ®ång ‚kh«ng bao giê nhËn sù gióp ®ì cña ai, dï cña mÑ hay c¸c anh‛ [ 1 .tr 356]. Trong cuéc sèng ®êi th-êng Th¹ch Lam lµ mét ng-êi kh¸ Ýt nãi, rÊt ®iÒm ®¹m kh«ng bao giê to tiÕng víi bÊt cø ai. VÒ quan hÖ b¹n bÌ «ng Ýt giao du vµ Ýt b¹n. NÕp sèng cña Th¹ch Lam tuy thanh b¹ch, thÝch yªn tÜnh, nh-ng c¨n nhµ ë Hå T©y lu«n ®ãn nh÷ng ng-êi b¹n b¹n th©n thiÕt ®Õn víi t¸c gi¶. Th¹ch Lam nghÌo nªn cã