Tài liệu Phong cách đạo diễn phim ký sự truyền hình của trần tuấn hiệp qua ký sự biên phòng, ký sự biển đảo, ký sự mùa thu vàng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------------------------- TRƢƠNG VĂN TRÍ PHONG CÁCH ĐẠO DIỄN PHIM KÝ SỰ TRUYỀN HÌNH CỦA TRẦN TUẤN HIỆP (QUA KÝ SỰ BIÊN PHÒNG, KÝ SỰ BIỂN ĐẢO, KÝ SỰ MÙA THU VÀNG) LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lí luận, lịch sử điện ảnh, truyền hình Hà Nội - 2020 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------------------------- TRƢƠNG VĂN TRÍ PHONG CÁCH ĐẠO DIỄN PHIM KÝ SỰ TRUYỀN HÌNH CỦA TRẦN TUẤN HIỆP (QUA KÝ SỰ BIÊN PHÒNG, KÝ SỰ BIỂN ĐẢO, KÝ SỰ MÙA THU VÀNG) LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lí luận, lịch sử điện ảnh, truyền hình Mã số: 8210232.01 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Vũ Ngọc Thanh Hà Nội - 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi dƣới sự hƣớng dẫn khoa học của PGS.TS Vũ Ngọc Thanh. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực, đảm bảo tính khách quan, khoa học, dựa trên kết quả khảo sát thực tế. Các số liệu, trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Tác giả luận văn Trƣơng Văn Trí LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc tới giáo viên hƣớng dẫn khoa học - PGS.TS Vũ Ngọc Thanh đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới các thầy, cô giáo thuộc Khoa Văn học, Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội, đặc biệt là các thầy, cô giáo trong Bộ môn Nghệ thuật học đã truyền đạt cho tôi những kiến thức quý báu trong thời gian học tập tại trƣờng. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè đã nhiệt tình động viên, tạo điều kiện tốt nhất để tôi hoàn thành luận văn này. Hà Nội, ngày tháng năm 2020 MỤC LỤC Trang PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 5 Chương 1: MỘT SỐ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHIM KÝ SỰ TRUYỀN HÌNH VÀ PHONG CÁCH ĐẠO DIỄN .................................... 11 1.1. Khái lƣợc về phim ký sự truyền hình ....................................................... 11 1.1.1. Đặc điểm phim ký sự truyền hình ................................................... 11 1.1.2. Thể loại phim ký sự truyền hình ..................................................... 15 1.1.3. Nguyên tắc làm phim ký sự truyền hình ......................................... 16 1.2. Phim tài liệu, ký sự truyền hình về biển đảo, biên phòng ........................ 18 1.2.1. Phản ảnh sâu sắc các vấn đề liên quan đến biển đảo ....................... 8 1.2.2. Thể hiện đƣợc sự quan tâm của dƣ luận về vấn đề biển đảo và chủ quyền biển đảo..................................................................................................... 19 1.2.3. Tuyên truyền về bảo vệ chủ quyền biển đảo, biên phòng ............. 20 1.2.4. Cung cấp cho công chúng một khối lƣợng lớn các kiến thức và dữ liệu lịch sử, các giá trị pháp lý về biển đảo, chủ quyền biển đảo ........................ 20 1.3. Phong cách đạo diễn................................................................................. 20 1.3.1. Khái lƣợc chung .............................................................................. 20 1.3.2. Khái lƣợc phong cách đạo diễn Trần Tuấn Hiệp ............................ 21 Tiểu kết chƣơng 1 .......................................................................................... 23 Chƣơng 2: ĐẶC ĐIỂM PHONG CÁCH ĐẠO DIỄN TRẦN TUẤN HIỆP TRONG PHIM KÝ SỰ TRUYỀN HÌNH................ 24 2.1. Quan niệm về phim tài liệu, ký sự truyền hình và về phong cách đạo diễn của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp ........................................ 29 2.1.1 .Quan niệm của Trần Tuấn Hiệp về phim tài liệu, ký sự truyền hình ....................................................................................... 24 2.1.2. Quan niệm của Trần Tuấn Hiệp về phong cách đạo diễn ............... 25 1 2.2. Phong cách kể chuyện .............................................................................. 26 2.2.1. Tính chuyện trong phim ký sự truyền hình ................................... 26 2.2.2. Phong cách phỏng vấn: Thƣờng dùng cách trò chuyện thay cho phỏng vấn 28 2.2.3. Phong cách phản ánh hiện thực hay cái đích của tất cả các bộ phim: con ngƣời 32 2.3. Phong cách sáng tạo ............................................................................... 36 2.3.1. Đảm nhiệm hầu hết các vai trò sáng tạo trong đoàn phim .............. 36 2.3.2. Đạo diễn là ngƣời dẫn chuyện .................................................. 38 2.3.3. Sử dụng duy nhất một ngƣời chuyên đọc lời bình .................... 42 2.3.4. Làm phim ký sự giống nhƣ thực hiện tùy bút, bút ký trong văn học ................................................................................................... 43 2.3.5. Kịch bản của tất cả các bộ phim đều đƣợc hình thành ngay ở nơi quay, trƣớc mỗi cuộc trò chuyện, gặp gỡ ...................................... 55 2.3.6. Tạo dấu ấn riêng cho thể loại ký sự truyền hình và tạo sự khác biệt giữa cách làm phim tài liệu ký sự truyền hình truyền thống so với hiện tại56 2.4. Phong cách trữ tình ................................................................................ 57 2.4.1. Phong cách tự nhiên đầy xúc cảm .................................................... 57 2.4.2. Phong cách duy tình và duy mỹ ....................................................... 60 Tiểu kết chƣơng 2 .......................................................................................... 60 Chƣơng 3: MỘT SỐ KINH NGHIỆM VÀ VẤN ĐỀ ĐẶT RA TỪ PHONG CÁCH ĐẠO DIỄNTRẦN TUẤN HIỆP ............................... 61 3.1. Một số kinh nghiệm từ các bộ phim ký sự truyền hình của Trần Tuấn Hiệp ............................................................................................. 61 3.1.1. Một số nguyên nhân thành công .................................................... 61 3.1.2. Một số kinh nghiệm và một số hạn chế ................................................ 63 3.2. Một số vấn đề đặt ra trong làm phim ký sự truyền hình của Việt Nam.................................................................................................. 65 3.2.1. Những điều mà phim tài liệu - ký sự truyền hình của 2 Việt Nam đang thiếu ...................................................................................... 65 3.2.2. Vấn đề sử dụng hình ảnh, tƣ liệu nƣớc ngoài ................................ 66 3.2.3. Vấn đề tìm kiếm đề tài ................................................................... 67 3.2.4. Những khó khăn và vƣớng mắc khi thực hiện một bộ phim tài liệu ký sự truyền hình hiện nay............................................. 67 Tiểu kết chƣơng 3 .......................................................................................... 68 KẾT LUẬN .................................................................................................... 70 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 74 PHIM MỤC ................................................................................................... 77 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 79 3 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT GS. : Giáo sƣ KHXH : Khoa học xã hội NS : Nghệ sĩ NSND : Nghệ sĩ Nhân dân NSƢT : Nghệ sĩ Ƣu tú Nxb : Nhà xuất bản PGS. : Phó Giáo sƣ Tp : Thành phố tr. : Trang TS. : Tiến sĩ XHCN : Xã hội chủ nghĩa 4 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong những năm gần đây, phim tài liệu truyền hình nói chung và ký sự truyền hình nói riêng tại Việt Nam đã có những bƣớc phát triển và tạo dƣợc những thành công nhất định. Nhiều nhà làm phim nhƣ Phạm Khắc, Trần Tuấn Hiệp đã có những tác phẩm tài liệu ký sự truyền hình tạo dƣ luận tốt, đƣợc ngƣời xem đón nhận. Trong số các đạo diễn đó, Trần Tuấn Hiệp là một trong những đạo diễn phim tài liệu ký sự truyền hình cũng đã tạo dƣợc phong cách riêng. Trong các bộ phim của mình, ông tạo nên sự khác biệt khiến ngƣời xem luôn bất ngờ bởi những cách xử lý mang tính đột phá cùng cách làm phim tạo đƣợc sức hấp dẫn nhờ dấu ấn riêng. Nghiên cứu về phong cách đạo diễn phim ký sự truyền hình của Trần Tuấn Hiệp trong một số phim tiêu biểu của ông sẽ góp phần tổng kết bƣớc đầu về quá trình làm phim ký sự truyền hình của Trần Tuấn Hiệp, đóng góp vào kho tàng lý luận về phim tài liệu ký sự truyền hình nói riêng và nâng cao chất lƣợng nghệ thuật của phim ký sự truyền hình Việt Nam nói chung. Chính vì vậy học viên nhận thấy rằng đây là một đề tài thiết thực, mới mẻ, mang tính lý luận và có tính thực tiễn. Cùng với tâm đắc về đề tài, với hiểu biết nhất định và căn cứ vào các tƣ liệu tham khảo về đạo diễn Trần Tuấn Hiệp và phong cách đạo diễn của ông, nên học viên chọn đề tài: Phong cách đạo diễn phim ký sự truyền hình của Trần Tuấn Hiệp (qua Ký sự biên phòng, Ký sự biển đảo, Ký sự mùa thu vàng) làm luận văn tốt nghiệp cao học của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Trong thời gian qua, đã có một số công trình, cuốn sách, bài viết trên báo, tạp chí về đạo diễn điện ảnh, phong cách đạo diễn, phim truyện điện ảnh, phim tài liệu điện ảnh, phim tài liệutruyền hình, phim ký sự truyền hình nói chung và về các phim, cách làm phim của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp. 5 2.1. Về đạo diễn điện ảnh, phong cách đạo diễn, phim truyện điện ảnh, phim tài liệu điện ảnh, phim tài liệutruyền hình, phim ký sự truyền hình: -Kristin Thompson, David Bordwell (2007), Lịch sử điện ảnh, giáo trình chuyên ngành điện ảnh, tập,2, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội. -David Bordwell, Kristin Thompson (2013), Nghệ thuật điện ảnh, giáo trình chuyên ngành điện ảnh, Nhã Nam-Nxb Thế giới. -Nhiều tác giả, Đạo diễn điện ảnh thế giới (1995), Viện Nghệ thuật và lƣu trữ điện ảnh. -Richard L. Bare (Đặng Minh liên dịch) (2017), Nghệ thuật đạo diễn phim truyện, Nxb Hội Nhà văn, Trƣờng Đại học Sân khấu - Điện ảnh TP.HCM. -Trần Thanh Hiệp (2017), Phim tài liệu, giáo trình hệ đại học, Nxb Hội Nhà văn, Trƣờng Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội. -Hoàng Hà (2013), Bài học làm phim từ Mark Jonathan Harris, Tạp chí Điện ảnh Việt Nam cuối tháng, số 11. 2.2. Về nghiên cứu phim, viết về phim: -Warren Buckland (2011), Nghiên cứu phim, Nhã Nam - Nxb Tri thức. -Vũ Ngọc Thanh (2014), Điện ảnh học-lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia - Sự Thật. -Lê Hồng Lâm (2018), 101 bộ phim Việt Nam hay nhất, Nhã Nam - Nxb Thế giới. 2.3. Về đạo diễn Trần Tuấn Hiệp: -Hoàng Tuấn, Đạo diễn Trần Tuấn Hiệp: Làm ký sự kiểu “tùy phim”, thegioidienanh.vn, 19/07/2012. -Tô Hoàng, Trần Tuấn Hiệp: Nhìn thấy vẻ đẹp từ người thật việc thật, lethieunhon.vn, 8/12/2013. -Nhật Lệ, Chuyện chưa kể về đoàn làm phim Ký sự Biển đảo,bienphong.com.vn,12/01/2012. 6 -Lê Minh Quốc, Ơ hay, nghe cũng được đấy chứ?, antgct.cand.com.vn, 05/12/2015. -Huy Hùng, Đạo diễn Trần Tuấn Hiệp: Nói ra là đụng chạm…, vtv.vn,11/10/2013. Nhìn chung, các công trình, cuốn sách, bài báo trên đã đề cập tới các nội dung nhƣ: -Khái niệm đạo diễn, phim tài liệu, phim ký sự truyền hình... -Phong cách đạo diễn, phim tài liệu, phim ký sự truyền hình, nghiên cứu phim, hƣớng dẫn viết về phim. -Quan điểm của các đạo diễn Việt Nam và thế giới về phong cách, quan điểm, truyền tải kinh nghiệm cá nhân trong quá trình thực hành nghề nghiệp, về phim tác giả, khán giả điện ảnh-truyền hình. -Quan điểm về cách làm phim tài liệu, ký sự truyền hình, king nghiệm, trải nghiệm làm phim, chuyện hậu trƣờng làm phim... của một số đạo diễn Việt Nam và đạo diễn Trần Tuấn Hiệp. Tuy vậy, chƣa có công trình nào nghiên cứu về phong cách đạo diễn của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp mang tính hệ thống và chuyên sâu, cũng nhƣ chƣa có công trình nào khảo sát, nghiên cứu các đặc điểm trong phong cách đạo diễn của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp trong các bộ phim tài liệu ký sự truyền hình cụ thể, nhất là những tác phẩm mà đạo diễn Trần Tuấn Hiệp đã đạt giải cao tại các kỳ Liên hoan phim quốc gia, Cánh Diều vàng của Việt Nam. 3. Mục đích nghiên cứu Nâng cao khả năng nghiên cứu khoa học của bản thân; kết hợp tốt hơn giữa học tập và nghiên cứu khoa học. Qua nghiên cứu 3 phim ký sự truyền hình của một đạo diễn cụ thể, hiểu nhiều hơn về một thể loại trong phim tài liệu truyền hình. 7 Qua kết quả nghiên cứu, ngƣời viết lĩnh hội cho bản thân những kinh nghiệm bổ ích từ phong cách làm phim của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp cũng nhƣ một số đạo diễn Việt Nam khác. 4. Đối tƣợng nghiên cứu Các đặc điểm trong phong cách đạo diễn của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp. Phong cách đạo diễn đƣợc thể hiện qua 3 bộ phim Ký sự biên phòng, Ký sự biển đảo, Ký sự mùa thu vàng. 5. Phạm vi nghiên cứu - 3 bộ phim Ký sự biên phòng (25 tập), Ký sự biển đảo (30 tập), Ký sự mùa thu vàng(18 tập) trong Ký sự những nẻo đường của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp. - Các phim khác trong Ký sự những nẻo đường của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp: Ký sự Đăk Lăk (12 tập) nói về không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên; Sài Gòn du ký (20 tập) đề cập, phản ánh đời sống văn hóa nghệ thuật, chân dung những gƣơng mặt văn nghệ sĩ tiêu biểu trên đất Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh; Được sống và kể lại (5 tập). - Một số phim tài liệu truyền hình, ký sự truyền hình của các đạo diễn Việt Nam và thế giới để so sánh. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu Khái lƣợc về phim ký sự truyền hình, về phong cách và phong cách đạo diễn, từ đó dùng là cơ sở lý thuyết để khảo sát 3 phim ký sự truyền hình của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp. Những ảnh hƣởng tạo nên phong cách và quan niệm làm phim ký sự truyền hình của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp. Xây dựng một hệ thống các đặc điểm tạo nên phong cách đạo diễn Trần Tuấn Hiệp; khảo sát và phân tích các đặc điểm đó. Nghiên cứu cách làm phim thông qua khảo sát và phân tích phong cách đạo diễn qua 3 bộ phim Ký sự biên phòng, Ký sự biển đảo, Ký sự mùa thu vàng của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp. 8 Kiến giải nguyên nhân thành công và một số hạn chế trong làm phim ký sự truyền hình của đạo diễn Trần Tuấn Hiệp. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu Nghiên cứu tài liệu: sách, tạp chí, báo cáo khoa học, luận văn liên quan đến đề tài. Nghiên cứu phim: Xem các phim trong phim mục, ghi chép về các vấn đề cần nghiên cứu, kiến giải của các phim. Viết về phim: Áp dụng các phƣơng pháp trong phân tích phim. Phỏng vấn chuyên gia: Phỏng vấn đạo diễn Trần Tuấn Hiệp và một số nhà làm phim, nhà nghiên cứu lý luận phê bình điện ảnh-truyền hình. Áp dụng các phƣơng pháp: Khái quát, tổng hợp; liên hệ, so sánh; diễn giải, quy nạp. 8. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn Góp phần khái quát về phim ký sự truyền hình, về phong cách và phong cách đạo diễn, những ảnh hƣởng tạo nên phong cách và quan niệm làm phim ký sự truyền hình. Tổng kết bƣớc đầu về một nhà làm phim theo cách thức nghiên cứu về chân dung tác giả, mối quan hệ tác giả-tác phẩm. Qua đó góp phần nâng cao chất lƣợng nghệ thuật của phim tài liệu truyền hình, phim ký sự truyền hình Việt Nam nói chung, công tác đạo diễn phim ký sự truyền hình nói riêng, nhằm đáp ứng nhu cầu thƣởng thức ngày càng cao của đông đảo quần chúng khán giả. Luận văn sau khi hoàn thành tốt, hy vọng sẽ trở thành tài liệu tham khảo cho những ai quan tâm, những ngƣời làm phim, yêu thích phim tài liệu và có thể đóng góp cho công tác đào tạo, giảng dạy và nghiên cứu khoa học. 9. Bố cục của luận văn 9 Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phim mục và phụ lục, nội dung của luận văn nhằm hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu đƣợc kết cấu thành 3 chƣơng. Chương 1: MỘT SỐ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHIM KÝ SỰ TRUYỀN HÌNH VÀ PHONG CÁCH ĐẠO DIỄN Chương 2: ĐẶC ĐIỂM PHONG CÁCH ĐẠO DIỄN TRẦN TUẤN HIỆP TRONG PHIM KÝ SỰ TRUYỀN HÌNH Chương 3: MỘT SỐ KINH NGHIỆM, VẤN ĐÊ ĐẶT RA TỪ PHONG CÁCH ĐẠO DIỄN TRẦN TUẤN HIỆP 10 Chương 1: MỘT SỐ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHIM KÝ SỰ TRUYỀN HÌNH VÀ PHONG CÁCH ĐẠO DIỄN 1.1. Khái lƣợc về phim ký sự truyền hình 1.1.1. Đặc điểm phim ký sự truyền hình Những năm gần đây, sau thành công của bộ phim dài tập Mê Kông ký sự do nhóm làm phim của Đài Truyền hình Thành phố Hồ Chí Minh thực hiện, trên sóng của các đài truyền hình trong cả nƣớc liên tục xuất hiện các tác phẩm thuộc thể loại ký sự truyền hình, có thể kể các phim tiêu biểu: Ký sự những nẻo đường, Ký sự Biên phòng, Ký sự biển đảo, Ký sự biển đảo quê hương, Ký sự Mùa thu vàng, Ký sự nước Lào, Ký sự Hỏa xa,… Đó là những phim có độ dài trên 50 tập, vài chục tập; hoặc là những phim có độ dài vừa phải, khoảng vài tập, có khi chỉ là một phim với dung lƣợng vừa phải. Trên sóng của VTV1, VTV2, VTV3 và nhiều đài truyền hình các địa phƣơng, tỉnh, thành,thời gian gần đây cũng thƣờng xuất hiện những đoạn phim ngắn giới thiệu về một khúc sông, một vùng đất, một khu rừng… rất ngắn gọn, cô đọng, nhƣng cũng rất trữ tình, làm cho ngƣời xem truyền hình thƣ thái, giãn bớt sự căng thẳng bởi các thông tin dồn dập đƣợc cung cấp bởi các bản tin, các chƣơng trình thời sự chính luận. Chẳng hạn, có thể kể phim Ký sự biên phòng (đạo diễn Trần Tuấn Hiệp) là bộ phim tài liệu - ký sự truyền hình dài 25 tập, đƣợc trình chiếu định kỳ 2 kỳ/tháng trên kênh VTV1 của Đài Truyền hình Việt Nam (từ ngày 13-7-2008 đến 28-62009), do Bộ tƣ lệnh Bộ đội Biên phòng, Báo Biên phòng và Ban Văn nghệ - Đài Truyền hình Việt Nam phối hợp sản xuất. Hoặc có thể kể các phim ký sự truyền hình Việt Nam khác nhƣ: Bên dòng Xà No, (Tập 1: Thủy lộ huyết mạch); Chuyện kể đất phương Nam: Dấu ấn Tri Tôn (Tập 1: Chuyện về ngọn đồi hai triệu đô); Chuyện những dòng sông (Tập 1: Xuôi dòng Cái Bè);Chuyện kể đất phương Nam - Đi tìm nhứt xứ Ba Xuyên(Tập 1: 11 Thương cảng Bãi Xàu);Trên vùng ranh mặn (Tập 1: Ranh mặn trên dòng Mỹ Tho);Vùng biên mùa nước về (Tập 1: Con nước sớm đầu nguồn)… Phim ký sự truyền hình là một thể loại của phim tài liệu truyền hình nói riêng và phim dài tập truyền hình nói chung. Đa phần các phim ký sự truyền hình cũng là những phim tài liệu sáng tạo, tức là những phim cần/ thƣờng/ phải có hình ảnh sinh động, tác động mạnh và biết cách sử dụng hình ảnh để kể chuyện. Nếu các phim tài liệu, phim tài liệu truyền hình, phim ký sự truyền hìnhđều là những thể loại của báo hình thì hai tiêu chí quan trọng nhất cần có là sự thật và hiện thực mang tính thời sự, mang hơi thở thời cuộc. Ngƣời làm phim có thể kể lại câu chuyện hay đƣa ra những tìm tòi, phát hiện mới, thậm chí là đƣa đƣợc ý kiến cá nhân mình trên cƣơng vị một nhà báo - công dân thì vẫn nên đặt hai tiêu chí đó lên hàng ƣu tiên. Với những thế mạnh riêng về đặc trƣng của một thể loại báo chí phản ảnh đa dạng, có chiều sâu, có khả năng phân tích, lý giải, xâu chuỗi các sự kiện, vấn đề... phim tài liệu truyền hình đã và đang có vài trò đáng kể trong việc phản ảnh nhiều vấn đề của xã hội.Phim ký sự truyền hình có các đặc điểm sau: Có đặc điểm, yếu tố báo chí, văn học về mặt thể tài (ký, ký sự, phỏng vấn, ghi chép...)... Có đặc điểm chung của ngôn ngữ điện ảnh và ngôn ngữ truyền hình (âm thanh, ánh sáng, nhân vật, bối cảnh, dàn dựng, dựng phim...). Có đoàn phim tƣơng tự nhƣ đoàn phim điện ảnh (với các thành phần nhƣ tác giả kịch bản, đạo diễn, quay phim, âm nhạc, nhân viên kỹ thuật, nhân viên hậu kỳ, dựng phim)... Trong các thành phần, đạo diễn có vai trò chính, là linh hồn của bộ phim (tác phẩm). Có đặc điểm sử dụng máy quay và đƣợc thực hiện bởi một tập thể sáng tác. Có đặc điểm đa phần phim ký sự truyền hình đƣợc quay bằng kỹ thuật số. 12 Phim ký sự thực chất là một thể loại của phim tài liệu. Đối với phim tài liệu thì yếu tố chân thực bao giờ cũng phải đƣợc đặt lên hàng đầu. Theo Đại Từ điển tiếng Việt xuất bản năm 2005, “Ký sự là loại ký ghi lại những diễn biến của cuộc sống xã hội, không hoặc rất ít xen vào những bình luận chủ quan của ngƣời viết. Ký sự là một thể loaị thuộc ký báo chí, trong đó các nhân vật sự kiện đƣợc khái quát điển hình thông qua sáng tạo của nhà báo, mang đến cho ngƣời đọc sự suy ngẫm và hƣớng tới tình cảm cao đẹp” [16, tr. 342]. Theo giáo trình Cơ sở lý luận Báo chí Truyền hình của nhà báo Dƣơng Xuân Sơn, “Ký sự phản ánh con ngƣời sự kiện thông qua các thủ pháp nghệ thuật, sức mạnh của nó cũng là ở chi tiết. Việc chọn nhân vật, sự kiện điển hình thông qua chi tiết có thật làm cho tác phẩm có sức truyền cảm mạnh mẽ” [10, tr. 132]. Trong ký sự, bố cục tuân theo logic của tình cảm, của sự sáng tạo mà không tuân theo quy luật của tƣ duy thực tế. Tôn trọng tuyệt đối tính chân thật của sự kiện, không hƣ cấu không dàn dựng. Hình ảnh trong phim ký sự là hình ảnh có thực nhƣ đang diễn ra trƣớc mắt khán giả. Đôi khi tác giả có thể tái hiện hiện thực bằng cách sử dụng các nhân vật, nhân chứng để hồi tƣởng hoặc kể lại. Phim ký sự truyền hình phản ánh hiện thực thông qua vai trò cái tôi trần thuật (đây là yếu tố cực kỳ quan trọng) giúp cho tác giả có điều kiện phản ánh hiện thực sinh động và sâu sắc. Cái tôi trong phim ký sự truyền hình là cái tôi tác giả. Phim ký sự truyền hình có kết cấu linh hoạt, giàu chất văn học. Ký sự đan xen nhiều mảng của hiện thực với những màu sắc, âm thanh, hoàn cảnh sinh động điển hình. Trên thực tế, ít ngƣời gọi đúng tên thể loại ký sự truyền hình và thƣờng hay bị gọi chung là phóng sự hoặc phim tài liệu, có lẽ vì giữa chúng có khá nhiều điểm tƣơng đồng về thủ pháp sáng tạo, về qui trình sáng tác thông thƣờng. Tuy nhiên ngay cả trong những điểm chung thông thƣờng này cũng vẫn tồn tại sự khác biệt. Nhìn chung, có thể xem xét những khác biệt giữa phóng sự truyền hình và ký sự truyền hình thể hiện trên các phƣơng diện sau: 13 Tác giả: Trong phóng sự truyền hình, tác giả có vai trò kể lại sự kiện, sự việc; trong ký sự truyền hình, tác giả không dừng lại ở kể mà còn suy ngẫm về sự kiện, sự việc. Chi tiết: Trong phóng sự truyền hình, chi tiết là bộ phận của sự kiện, nó làm cho khán giả hiểu về sự kiện; nhƣng trong ký sự truyền hình, chi tiết hƣớng tới việc trở thành hình tượng có sức tác động vào khán giả (việc chi tiết có trở thành hình tƣợng hay không còn phụ thuộc vào khả năng tìm tòi lựa chọn và sử dụng chi tiết trong tác phẩm, nhƣng việc tạo ra khả năng này của chi tiết trong ký sự đã làm cho tầm quan trọng của ký sự tăng lên). Bố cục: Trong phóng sự truyền hình, bố cục tuân theo qui trình một cách lần lƣợt, các sự kiện, các vấn đề đƣợc trình bày theo trình tự nhất định; trong ký sự truyền hình, bố cục tuân theo dòng suy nghĩ, sự liên tưởng và cảm xúc của tác giả. Trọng tâm: Trong phóng sự truyền hình, trọng tâm là sự việc, sự kiện với các chi tiết bản chất; trong ký sự truyền hình, các nhân vật với đời sống tinh thần ở dạng điển hình khác nhau là trọng tâm. Thông tin: Trong phóng sự truyền hình, thông tin luôn hƣớng tới bản chất sự kiện, sự việc, cùng với nó là thông tin về bản chất sự kiện, sự việc; trong ký sự truyền hình, thông tin tới việc làm toát ra từ sự kiện, sự việc đó các mối liên quan với sự kiện khác, hoặc một chủ đề khác mang tính nhân văn sâu sắc. Ngôn ngữ: Trong phóng sự truyền hình, thƣờng sử dụng ngôn ngữ tƣờng thuật cộng với sự phân tích để làm rõ sự kiện. Sự khác biệt ở chỗ tuy vẫn mang trong mình ngôn ngữ tƣờng thuật, phân tích nhƣng trong ký sự truyền hình còn sử dụng ngôn ngữ hình tượng, ẩn dụ hướng tới phản ánh nội tâm nhân vật. Xem xét sự khác biệt giữa ký sự và phim tài liệu có thể thấy mấy vấn đề sau: đa số phim Tài liệu có thể gọi là ký sự. Phim Ký sự có thể có thời lƣợng vài phút, nhƣng cũng có thể có độ dài ngang phim tài liệu. 1.1.2. Thể loại phim ký sự truyền hình 14 Phim ký sự truyền hình không chỉ tồn tại dƣới dạng đơn giản là kết hợp các yếu tố báo chí - điện ảnh - truyền hình - tài liệu mà nó có nhiều dạng thức khác nhau, khá phức tạp. Có thể kể ra vài dạng thức dƣới đây cùng các đặc điểm của chúng: *Thể loại ký sự mang phong cách phóng sự: Là dạng ký sự dựa trên cơ sở một hoặc những sự kiện xảy ra mang ý nghĩa xã hội sâu sắc, các chất liệu để hình thành ký sự bao gồm cả chất liệu của phóng sự. Dạng ký sự này mang tính chất thời sự nhƣng không sa vào các chức năng thông tin thời sự, mặc dù có sử dụng chất liệu của phóng sự. Tuy vậy, điều nên tránh là không nên lặp lại các chức năng của phóng sự mà không có sự nâng cao bằng liên tưởng, ẩn dụ, bình luận… *Thể loại ký sự chuyên đề (về một vấn đề): Nguy cơ lớn nhất của dạng ký sự này là sa vào thông tin, đó là sự kéo dài một cách vụng về của phóng sự, kể lể dài dòng về sự kiện. Một ký sự thành công là phải nhờ vào sự liên tưởng, suy ngẫm sâu xa. Muốn như vậy phải tìm được cấu tứ cho phim. *Thể loại ký sự montage: Nền tảng của dạng ký sự này là tƣ liệu (có dựng phim), có thể càng lâu thì càng tốt. *Thể loại ký sự truyền hình hành trình: Ví dụ: Phim ký sự truyền hình dài tập Ký sự mùa thu vàng giúp khán giả cùng khám phá nƣớc Nga qua hành trình du kí qua xứ sở bạch dƣơng xinh đẹp. *Thể loại ký sự truyền hình khám phá (discovery): Ví dụ: Ký sự khám phá Việt Nam: Khám phá hang động Phong Nha - Kẻ Bàng. *Thể loại ký sự truyền hình hành trình- khám phá: Ngƣời ta có thể nhận thấy sự hồ hởi, thích thú của các khán giả khi họ đƣợc xem những thƣớc phim ký sự truyền hình, trong đó có dấu ấn của thể loại phim ký sự truyền hình hành trình. *Thể loại ký sự truyền hình chân dung: 15 Trong đó, những con ngƣời đƣợc phản ánh luôn có đời sống nội tâm phong phú, số phận cuộc đời tiêu biểu, tính cách rõ ràng, có vai trò, ảnh hƣởng nhất định trong đời sống xã hội... Phim ký sự chân dung có những cảnh để khắc họa nhân vật: hình ảnh ghi lại nhân vật sống, hoạt động, ghi lại những kỷ vật. Có thể tạo ra bối cảnh: nhân vật tự nói, hoặc kể lại về mình hoặc nói về những vấn đề khác mà qua đó bộc lộ đƣợc phẩm chất của mình, vấn đề ở đây là sử dụng nghệ thuật của phỏng vấn chân dung. Những thông tin khác: tƣ liệu, ảnh lịch sử…có thể làm mở ra các ý tƣởng, vấn đề, gắn nhân vật với một hoàn cảnh thật, hoàn cảnh lịch sử lúc bấy giờ. Có thể là các cảnh quay hiện tại, nhƣng không nhất thiết là phải quay về nhân vật mà có thể là về làng xóm, thành phố, các đồ vật. *Thể loại ký sự du lịch: Hiện nay một số phim du lịch thƣờng nghiêng về phía khoa giáo, giới thiệu địa danh, khảo cứu di tích lịch sử, truyền thống văn hóa, đặc điểm sinh hoạt cộng đồng. Nếu đằng sau hình và tƣ duy của nhà khảo cứu, đƣa ra các thông tin thu thập đƣợc, các số liệu, xem xét các chi tiết, các liên tƣởng, cung cấp cho ngƣời xem thông tin bổ ích, giúp ích về tri thức cho ngƣời xem. 1.1.3. Nguyên tắc làm phim ký sự truyền hình *Tìm hiểu, điều nghiên cặn kẽ đối tượng, coi trọng chủ thể sáng tạo. Những năm đầu thế kỷ 21, giới làm phim phóng sự tài liệu ở nƣớc ta đã tìm ra một phƣơng pháp làm phim mới, đƣợc gọi tên theo tên ông thày ngƣời Pháp Varan. Hạt nhân của phƣơng pháp Varan là để bộ phim tuân thủ theo logic của đời sống, tuyệt nhiên không bóp nặn, khuôn đúc theo ý đồ chủ quan đã có sẵn từ trƣớc. Nhƣng nhiều nhà làm phim trẻ đã hiểu và vận dụng sai phƣơng pháp này. Họ tƣởng nhƣ cứ gặp gì ghi nấy, không cần lựa chọn, chọn lọc gì hết; vừa quay vừa ghi tiếng đồng bộ và nhƣ vậy phim sẽ khách quan, tránh sự sắp xếp bày đặt. Họ quên mất rằng để phim tự nhiên, không khuôn bó, gò ép chính là lại cần tới sự tìm hiểu, điều nghiên cặn kẽ; sự chọn lọc chu đáo, kỹ càng. 16