Tài liệu Phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại tòa án cấp sơ thẩm theo quy định của bộ luật tố tụng dân sự 2015

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT PHẠM NHƢ HOÀNG HẢI PHIÊN HỌP KIỂM TRA VIỆC GIAO NỘP, TIẾP CẬN, CÔNG KHAI CHỨNG CỨ VÀ HÒA GIẢI TẠI TÒA ÁN CẤP SƠ THẨM THEO QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG DÂN SỰ 2015 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2018 i ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT PHẠM NHƢ HOÀNG HẢI PHIÊN HỌP KIỂM TRA VIỆC GIAO NỘP, TIẾP CẬN, CÔNG KHAI CHỨNG CỨ VÀ HÒA GIẢI TẠI TÒA ÁN CẤP SƠ THẨM THEO QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG DÂN SỰ 2015 Chuyên ngành: Luật Dân sự và Tố tụng dân sự Mã số: 60.38.01.03 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGÔ HUY CƢƠNG HÀ NỘI - 2018 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN PHẠM NHƢ HOÀNG HẢI iii MỤC LỤC Chƣơng 1: Một số vấn đề lý luận về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm. ..................................... 1 1.1.Khái niệm, đặc điểm , bản chất phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm. .................................................. 1 1.1.1.Khái niệm Phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm ................................................................................... 1 1.1.2.Đặc điểm và bản chất của phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm. ............................................... 14 1.2.Nội dung phiên họp kiểm tra giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm: ............................................................................................ 19 1.2.1.Nội dung việc kiểm tra giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải: ..................................................................................................................... 19 1.2.2.Quá trình vận hành phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm. ................................................................ 23 1.3.Vai trò của phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm. ................................................................................. 27 1.3.1.Đối với tiến trình tố tụng: .......................................................................... 27 1.3.2.Đối với quan hệ pháp luật dân sự có tranh chấp: ..................................... 30 1.3.3.Đảm bảo quyền con người dưới khía cạnh pháp luật tố tụng dân sự ....... 32 1.4. Quan điểm về Phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm trước đây. ........................................................... 34 iv Chƣơng 2: Pháp luật về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm theo quy định của Bộ Luật Tố Tụng dân sự 2015 và thực tiễn áp dụng .......................................................... 40 2.1.Quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm. ......................... 40 2.1.1.Những quy định chung ............................................................................... 40 2.1.2.Phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ .............. 44 2.1.3.Phiên hòa giải tại cấp sơ thẩm .................................................................. 47 2.2.Những vướng mắc trong quá trình áp dụng pháp luật về Phiên họp Kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm theo quy định của Bộ Luật Tố Tụng dân sự 2015. ............................................................ 53 Chƣơng 3: Kiến nghị và hoàn thiện pháp luật về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm ............ 66 3.1.Hoàn thiện chung về Pháp luật tố tụng dân sự ............................................. 66 3.2.Hoàn thiện chế định về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm theo quy định của Bộ Luật Tố Tụng dân sự 2015. ........................................................................................................ 69 3.3.Kiến nghị nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm theo quy định của Bộ Luật Tố Tụng dân sự 2015...................................................................... 73 DANH MUC TÀI LIỆU THAM KHAO......................................................... 89 v MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Sự đột phá của thể chế kinh tế về quyền tự do kinh doanh của công dân đã tạo điều kiện cho các chủ thể được tham gia các quan hệ giao lưu dân sự một cách chủ động và mạnh mẽ hơn. Từ sự tham gia mạnh mẽ này, các giao dịch dân sự liên quan xuất hiện, đồng thời những tranh chấp xung quanh nó xảy ra là điều không thể tránh khỏi. Để giải quyết được những xung đột về quyền và lợi ích này giữa các bên, buộc phải hình thành một cơ chế giải quyết tranh chấp chung đó là cơ chế tố tụng tại tòa án. Tuy nhiên, nếu như vận hành cả tiến trình tố tụng vào tất cả các vụ việc, trong một vài trường hợp, đó không phải là cách thức tối ưu nhất, do đó, để không phải kéo giải quá trình giải quyết tranh chấp này cũng như tạo được hiệu quả tốt nhất, cơ chế hòa giải trong giai đoạn đầu của tố tụng được hình thành. Bắt đầu từ những năm đầu trong quá trình hình thành và phát tiển của dân tộc Việt nam, giải quyết các tranh chấp bằng phương thức hòa giải đã trở thành một trong những bước đi hiệu quả cho việc giải quyết tranh chấp , mâu thuẫn giữa các bên trong quan hệ có xung đột quyền và lợi ích đồng thời góp phần gìn giữ sự hòa thuận cho từng gia đình, bình yên cho từng xóm làng và kỷ cương, trật tự cho quốc gia và toàn xã hội trong mỗi giai đoạn. Phương thức này đã tồn tại và không ngừng phát triển, phát huy vai trò to lớn cho toàn xã hội đến ngày nay. Nhà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam đã thừa kế và phát huy một cách hiệu quả truyền thống đẩy mạnh giải quyết tranh chấp bằng phương thức hòa giải. Giống như lời chủ tịch Hồ Chí Minh từng nói: “Xét xử đúng là tốt, nhưng nếu không phải xét xử thì càng tốt hơn”.Cho đến nay, hòa giải đã trở thành nguyên tắc, thủ tục trong tố tụng dân sự nhằm bảo đảm quyền tự định đoạt của đương sự trong việc giải quyết các tranh chấp và thể hiện trách nhiệm 1 của Nhà nước trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân và tổ chức. Bên cạnh đó, vấn đề hòa giải thông qua những tài liệu, chứng cứ được đem ra sử dụng trong cơ chế tố tụng cũng là một điểm riêng của phương thức giải quyết tranh chấp này. Tài liệu và chứng cứ phục vụ cho việc chứng minh, bảo vệ cho quyền và lợi ích của đương sự là yếu tố tiên quyết khi giải quyết tranh chấp tại tòa. Đặc biệt với nguyên tắc xét xử dựa trên hồ sơ vụ án. Những chứng cứ, tài liệu có trong hồ sơ vụ án sẽ quyết định phần lớn kết quả của việc giải quyết tranh chấp. Trong giai đoạn hòa giải, kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ là bước đệm để các bên có thể thống nhất ý kiến nhằm giải quyết tranh chấp một cách nhanh chóng, dễ dàng nhất. Về mặt lý luận cho thấy vẫn còn nhiều bất cập về kỹ thuật pháp lý, cũng như tư tưởng pháp lý liên quan tới việc hòa giải và công khai chứng cứ, tài liệu trong các văn bản quy phạm pháp luật Việt Nam, nhất là trong Bộ luật tố tụng Dân sự 2015. Thực tiễn việc hòa giải và công khai chứng cứ ở Việt Nam thời gian qua cho thấy: Hòa giải hầu hết được xem như thủ tục, mà không có tự thỏa thuận tự nguyện, chủ động giữa các bên. Trong khi đó, xu hướng cải cách tư pháp hiện nay, ngành tư pháp khuyến khích các bên tự nguyện, thiện chí hòa giải. Những tranh chấp về quyền và lợi ích giữa các bên ngày càng tăng, vì vậy, sự không hiểu biết trong một chừng mực nào đó về pháp luật hòa giải có thể dẫn đến những hậu quả đáng tiếc về quyền lợi, cũng như về mối quan hệ dân sự đang diễn ra. Trong các vấn đề pháp lý cần có trong việc giải quyết tranh chấp dân sự, sự thỏa thuận hay thiện chí thống nhất ý chí giải quyết tranh chấp bằng phương thức hòa giải có ý nghĩa rất quan trọng. Nghị quyết 48-NQ/TW ngày 24/5/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020 đã chỉ rõ cần phải “Cải cách mạnh mẽ các thủ tục tố tụng tư pháp theo hướng dân chủ, bình đẳng, công khai, minh bạch, chặt chẽ, nhưng thuận 2 tiện, bảo đảm sự tham gia và giám sát của nhân dân đối với hoạt động tư pháp; bảo đảm chất lượng tranh tụng tại các phiên toà xét xử, lấy kết quả tranh tụng tại toà làm căn cứ quan trọng để phán quyết bản án, coi đây là khâu đột phá để nâng cao chất lượng hoạt động tư pháp… “. Tiếp theo đó, Nghị quyết 49NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã chỉ rõ: “…Xây dựng cơ chế xét xử theo thủ tục rút gọn đối với những vụ án có đủ một số điều kiện nhất định”; “Tiếp tục hoàn thiện thủ tục tố tụng dân sự…”, “Nghiên cứu chế định thừa phát lại (thừa hành viên); trước mắt, có thể tổ chức thí điểm tại một số địa phương”. Thực hiện đường hướng về cải cách thủ tục tố tụng tư pháp nói trên, cần phải có sự nghiên cứu và đánh giá hết sức thận trọng về những ưu điểm, nhược điểm của pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam hiện hành trong mối liên hệ với truyền thống lập pháp, đặc điểm văn hoá, tâm lý dân tộc và thành tựu khoa học tố tụng trên thế giới. Với những lý do nêu trên, tôi quyết định chọn đề tài "Phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự 2015" làm đề tài luận văn thạc sĩ với mong muốn giúp cho mọi người hiểu rõ và sâu sắc hơn về bản chất, thủ tục kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài 2.1. Mục tiêu tổng quát Mục đích của Luận văn là làm sáng tỏ cơ sở lý luận và thực tiễn, từ đó đưa ra giải pháp để khắc phục và hoàn thiện phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 2.2. Mục tiêu cụ thể Để thực hiện mục tiêu trên, Luận văn đề ra các mục tiêu cụ thể sau: 3  Phân tích, làm rõ những vấn đề lý luận về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải; Phân tích những nội dung cơ bản của pháp luật về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam;  Đánh giá những ưu điểm và những hạn chế của pháp luật Việt Nam hiện hành về kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam;  Đưa ra giải pháp để khắc phục và hoàn thiện vấn đề phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam. 3. Tính mới và những đóng góp của đề tài Tính mới của đề tài: Luận văn là công trình khoa học ở cấp độ thạc sĩ đề cập đến vấn đề kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam phân tích ưu điểm, nhược điểm thủ tục hành chính, bản chất về kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải và khắc phục nhược điểm, hoàn thiện pháp luật kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam trong xã hội dân sự tương lai. Đóng góp đề tài về mặt khoa học cũng nhƣ thực tiễn: Xây dựng quan điểm pháp lý tiến bộ và hiện đại về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải và vai trò của phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam trong mối quan hệ với các lĩnh vực pháp luật khác của hệ thống pháp luật dân sự, tố tụng Việt Nam Chỉ rõ bất cập, quy định không phù hợp với thực tiễn, gây khó khăn, phiền hà, ảnh hưởng đến hoạt động thường ngày của cá nhân, tổ chức làm giảm hiệu quả và nguồn vốn GDP thúc đẩy kinh doanh. 4 Đề xuất quan điểm tiến bộ và hiện đại về pháp luật phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải trong hoạt động giải quyết tranh chấp tại Việt Nam. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của Luận văn: Các quan điểm, tư tưởng luật học về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ; Các văn bản pháp luật ở Việt Nam điều chỉnh về kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam; Thực tiễn việc xây dựng, sửa đổi về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam theo quy định của pháp luật hiện nay, những ưu điểm và mặt hạn chế khi áp dụng vào thực tiễn. Phạm vi nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu những nội dung cơ bản về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải trong hoạt động xét xử tại tòa án cấp sơ thẩm theo quy định pháp luật. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để làm rõ các vấn đề cần nghiên cứu nêu trên, Luận văn sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khoa học khác nhau, như phương pháp tổng hợp và phân tích, phương pháp thống kê, phương pháp so sánh và đối chiếu, kết hợp nghiên cứu lý luận và thực tiễn … Các phương pháp nghiên cứu trong Luận văn được thực hiện trên nền tảng của phương pháp duy vật lịch sử, duy vật biện chứng; trên cơ sở các quan điểm, đường lối về chính trị, kinh tế, văn hóa và xã hội của Đảng Cộng sản Việt Nam. 6. Tình hình nghiên cứu. Hoạt động xét xử tại tòa án cấp sơ thẩm là một nội dung quan trọng trong hệ thống pháp luật cũng như thực tế tại Việt Nam. Hàng ngày, rất nhiều các 5 tranh chấp trong quan hệ dân sự các bên không thể tự mình giải quyết mà phải có một bên thứ ba đứng ra giải quyết tranh chấp đó là Tòa án nhưng trên thực tế việc kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải chưa được cụ thể hóa vả về bản chất và thủ tục. Vì vậy nội dung về “kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam” là vấn đế rất mới mẻ, cần được nghiên cứu để hạn chế các vướng mắc trong việc kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam. Từ trước đến nay đã có rất nhiều công trình nghiên cứu khoa học liên quan đến vấn đề hòa giải một cách trực tiếp và gián tiếp: - Về sách và giáo trình: Các cuốn giáo trình tiêu biểu là Giáo trình Luật Tố tụng dân sự Việt Nam - Đại học Quốc gia Hà Nội. Khoa Luật ; Bùi Thị Thanh Hằng chủ biên. Giáo trình luật tố tụng dân sự Việt Nam do Khoa luật Đại học Quốc gia Hà Nội biên soạn là giáo trình được được xây dựng theo nội dung của Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2004 (sửa đổi, bổ sung năm 2011); Giáo trình Luật Tố tụng Dân sự Việt Nam - Trường Đại học Luật Hà Nội; Nguyễn Công Bình chủ biên, Nxb Tư Pháp, Tái bản lần thứ 4 2007. Nội dung cuốn giáo trình gồm hai phần chính: Phần những vấn đề chung về luật tố tụng dân sự, phần thủ tục giải quyết vụ việc dân sự; Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng Dân sự Việt Nam 2015, Nhà xuất bản Lao Động xuất bản cuốn sách này (Dành cho thẩm phán, hội thẩm, thẩm tra viên, kiểm sát viên, luật sư và các học viên tư pháp)” do Thạc sỹ luật Đoàn Tấn Minh và luật gia Nguyễn Ngọc Điệp là những người có nhiều kinh nghiệm trong công tác xét xử đối với án dân sự biên soạn … . - Về Công trình nghiên cứu cấp Bộ của Viện Nghiên cứ Khoa học xét xử, tòa án nhân dân tối cao: “Một số vấn đề về cơ sở lý luận và thực tiễn của việc xây dựng Bộ luật Tố tụng dân sự” (1996) đã đề cập đến vấn đề lý luận và thực tiễn chung của việc xây dựng Bộ luật tố tụng dân sự, trong đó đã đánh giá thực trạng của chế định hòa giải từ năm 1945 đến này và hướng hoàn thiện chế định này. 6 - Về Luận án, Luận văn và các công trình nghiên cứu khoa học: "Chế định hòa giải trong pháp luật tố tụng dân sự, Một số vấn đề lý luận và thực tiễn", Luận án tiến sĩ Luật học -Trần Văn Quảng, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2004.Một số vấn đề về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án dân sự theo quy định của Bộ luật tố tụng dân sự năm 2004, Luận văn thạc sĩ luật học - Nguyễn Thị Ngọc Mai, Khoa luật ĐHQG HN, 2014; Thụ lý và chuẩn bị xét xử phúc thẩm vụ án dân sự, Luận văn thạc sĩ luật học - Nguyễn Thị Việt Nga, Khoa luật ĐHQG HN, 2012; Chuẩn bị xét xử phúc thẩm vụ án dân sự, Luận văn thạc sĩ, Nguyễn Thị Thúy Hòa, Đại học Luật Hà Nội, 2010; Các cấp xét xử trong tố tụng dân sự Việt Nam, Luận văn thạc sĩ - Lê Thị Hà, Đại học Luật hà Nội, 1997; Một số nhận xét đối với công tác xét xử sơ thẩm của tòa án địa phương thông qua công tác xét xử phúc thẩm - Toàn án nhân dân tối cao TP Hồ Chí Minh, Tòa án nhân dân tối cao, Số 1/2015, tr.41-44; Hoàn thiện chế định hòa giải trong tố tụng dân sự, Đào Thị Mai Hường, Tạp chí TAND, số 1, 1998; Hòa giải và tự thỏa thuận trong tố tụng dân sự, kinh tế và lao động", Phan Hữu Thư, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 2, 1999; Vai trò và thủ tục hòa giải trong xét xử các tranh chấp lao động, Lê Văn Luật, Tạp chí TAND, số 16, 2004; Việc áp dụng các quy định về hòa giải trong tố tụng dân sự, Nguyễn Thị Thanh Hương, Tạp chí Kiểm sát, số 5, 2006; Tòa án ra quyết định phụ thuộc vào sự thỏa thuận của các đương sự, Nguyễn Quốc Phong, Báo Công lý, số 72, ngày 06/9/2008; Hòa giải trong tố tụng dân sự của Việt Nam và Nhật Bản nhìn từ góc độ so sánh, Dương Quỳnh Hoa, Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 02, 2008; Các giai đoạn tố tụng theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự Việt Nam 2015, Khóa luận cử nhân – Phạm Văn Anh, Khoa Luật – Đại học Quốc gia Hà Nội, 2017 … Tuy nhiên vấn đề về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải là quy định mới của Bộ luật Tố tụng dân sự 2015, hiện chưa có một công trình nghiên cứu nào về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải. 7 Luận văn này là công trình đầu tiên nghiên cứu về kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự Việt nam với cấp độ luận văn thạc sĩ luật học. 7. Kết cấu của Luận văn Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, Luận văn gồm 3 chương Chương 1: Những vấn đề lý luận chung về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam Chương 2: Thực trạng pháp luật và thực tiễn tiến hành phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 Chương 3: Kiến nghị hoàn thiện các quy định pháp luật về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại Việt Nam 8 Chƣơng 1: Một số vấn đề lý luận về phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm. 1.1. Khái niệm, đặc điểm, bản chất phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm. 1.1.1. Khái niệm Phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải tại cấp sơ thẩm Phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận và công khai chứng cứ cho đến nay vẫn còn là một chế định hoàn toàn mới so với pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam nói riêng và pháp luật tố tụng dân sự nói chung. Một phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ được tiến hành theo quy định của pháp luật tố tụng tại hầu hết các nước trên thế giới, tuy nhiên, hiện nay vẫn chưa có một mô hình thống nhất và cụ thể về phiên họp này. Cách thức vận hành, quy định chung về phiên họp được xem xét và xây dựng tùy thuộc vào tinh thần pháp luật tố tụng dân sự của mỗi quốc gia. Phiên họp này dù được tổ chức như thế nào cũng đều mang hơi hướng và bản chất của một giai đoạn trong tiến trình tố tụng dân sự. Do đó, vai trò và vị trí của phiên họp trong quá trình tiến hành tố tụng là không thể không nhắc đến. Dưới góc độ khoa học pháp lý, tố tụng dân sự (Civil Procedure) [46, 59] được hiểu đơn giản là một quá trình được thực hiện theo trình tự, thủ tục giải quyết các vụ việc dân sự, trình tự, thủ tục thi hành án dân sự nhằm tìm được tỉ lệ quyền lợi cân bằng hợp lý nhất giữa các bên chủ thể xảy ra tranh chấp. Như một lẽ thông thường, trong quá trình giao lưu dân sự, các chủ thể trong xã hội dân sự luôn có sự tương tác với nhau thông qua vật hoặc các quyền và nghĩa vụ. Những sự tương tác này tác động trực tiếp và mạnh mẽ tới quyền và lợi ích của các bên, điều này dẫn đến những bất đồng và mâu thuẫn về quyền và lợi ích chính đáng của mỗi bên. Để có thể giải quyết bất đồng, buộc người ta phải tìm ra một công cụ và phương thức nào đó để chấm dứt sự bất đồng cũng như 1 giải quyết được việc phân chia quyền lợi trong quan hệ tranh chấp như thế nào cho hợp lý. Tố tụng dân sự ra đời nhằm thực hiện vai trò này [30]. Bởi hoạt động này có sự tham gia của một chủ thể thứ ba nằm ngoài quan hệ dân sự tranh chấp, với mục đích giải quyết các tranh chấp nên một chuẩn mực về các hành vi phải được ban hành nhằm định hướng cho các chủ thể tham gia các bước thực hiện để đi tới được công lý và bình đẳng. Các chuẩn mực hành vi này được thực hiện trong một thời gian dài từ khi các bên nêu ra sự việc tranh chấp với bên thứ ba giải quyết cho đến khi kết quả của việc phân xử, giải quyết được thể hiện ra thực tế (tiêu biểu là thể hiện qua bản án), đây được xem như một khung xương cho hoạt động xét xử, giải quyết các tranh chấp dân sự. Trong quá trình này, có thể phân loại được loạt các hành vi tương tự, có liên quan và các hành vi khác biệt có liên quan tạo nên các giai đoạn của hoạt động tố tụng. Các giai đoạn tố tụng nói chung và phiên họp kiểm tra, giao nộp, tiếp cận chứng cứ và hòa giải nói riêng ra đời được xem như sự định hướng và phối hợp của các bên trong việc giải quyết các tranh chấp dân sự trong mỗi khoảng thời gian nhất định. Mỗi giai đoạn sẽ có vai trò và giá trị riêng nhằm nêu vấn đề tranh chấp hoặc làm rõ quyền, nghĩa vụ của các bên cũng như đưa ra được kết quả cuối cùng cho sự phân xử. Việc phân chia các giai đoạn như vậy giúp cho hoạt động xét xử tìm ra công lý một cách đúng đắn và nhanh chóng nhất. Từng giai đoạn, vụ việc được nêu ra một cách rõ ràng, sau đó được chứng minh cũng như làm rõ quyền lợi giữa các bên đồng thời thống nhất các giải pháp mà các bên đưa ra để thỏa thuận nhằm bù đắp hoặc giải quyết các tranh chấp đó [45, 28]. Xét xử tại cấp sơ thẩm bao gồm cả phiên họp kiểm tra việc tiếp cận, giao nộp, công khai chứng cứ và hòa giải là bước xét xử giải quyết vụ án dân sự lần đầu tại Tòa án. Tất cả các vụ án dân sự nếu đã phải đưa ra xét xử thì đều phải 2 trải qua cấp xét xử sơ thẩm, và để đến được với hoạt động xét xử sơ thẩm tại tòa, việc tiến hành phiên họp kiểm tra việc tiếp cận, giao nộp, công khai chứng cứ và hòa giải và thủ tục bắt buộc phải được tiến hành . Đặc điểm của phiên tòa sơ thẩm nói chung và phiên tòa sơ thẩm dân sự nói riêng là được tiến hành trong một thời điểm, thời gian nhất định. Phiên tòa là nơi diễn ra một cách tập trung các hoạt động tố tụng của những người tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng như Thẩm phán, Hội thẩm, Thư ký Tòa án, đương sự và người bảo vệ quyền lợi của đương sự v.v... Trong quá trình giải quyết vụ án, Tòa án sử dụng chứng cứ thu được từ nhiều hoạt động khác nhau phục vụ việc giải quyết vụ án. Bên cạnh việc Tòa án sử dụng chứng cứ thu được qua hoạt động thụ lý hồ sơ vụ án, thông qua hòa giải, xét xử tại phiên tòa dân sự sơ thẩm, phiên tòa phúc thẩm để giải quyết vụ án cũng như hoạt động thu giữ chứng cứ do đương sự cung cấp các chứng cứ cũng được bổ sung [54]. Đối với chứng cứ, hoạt động đầu tiên của Tòa án là hoạt động tiếp nhận tài liệu, chứng cứ do nguyên đơn nộp kèm theo đơn khởi kiện (chưa thụ lý vụ án). Đó là việc "Người khởi kiện phải gửi kèm theo đơn khởi kiện tài liệu, chứng cứ để chứng minh cho những yêu cầu của mình là có căn cứ và hợp pháp”. Sau đó, các chứng cứ này sẽ được đưa vào quá trình tố tụng làm căn cứ bảo vệ quyền và lợi ích cho các bên đương sự. Trước khi bước tới giai đoạn chuẩn bị xét xử và xét xử, với nguyên tắc “việc dân sự cốt ở đôi bên”, quy trình tố tụng luôn dành ra một khoảng thời gian pháp lý nhằm trước hết là giúp các đương sự xác định lại tình trạng tranh chấp của quan hệ pháp luật, bên cạnh đó, các đương sự cũng cần được biết vị thế của mình trong quan hệ tranh chấp hiện tại như thế nào thông qua những tài liệu, chứng cứ mà các bên cung cấp trong hồ sơ khởi kiện [33]. Điều này đảm bảo cho việc các bên nắm chắc hơn về tình trạng xung đột lợi ích, thúc đẩy việc giải quyết tranh chấp một cách nhanh chóng và hiệu quả hơn dựa trên 3 những căn cứ đã được xác định. Hoạt động này được gọi với tên là kiểm tra giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và là một hoạt động tố tụng đặc thù được thực hiện dưới hình thức một phiên họp. Sau khi giúp các đương sự nắm bắt được tình trạng xung đột trong quan hệ tranh chấp, tòa án sẽ là chủ thể thứ ba đúng ra tổ chức cho các bên đương sự có sự trao đổi, trình bày ý kiến và đưa ra phương thức giải quyết tranh chấp này một cách nhanh chóng. Dựa trên những căn cứ pháp lý trong hồ sơ, chứng cứ, các bên có thể trình bày quan điểm, ý kiến của mình về quyền và lợi ích trong quan hệ xung đột lợi ích trên, đồng thời đưa ra các phương án giải quyết có thể thống nhất được. Hoạt động này được gọi là hoạt động hòa giải. 1.1.1.1.Phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ tại cấp sơ thẩm. Tại bất kỳ phiên tòa xét xử nào, Hội đồng xét xử với nguyên tắc quyết định theo đa số sẽ phải nghe các bên đương sự trình bày, nghe các bên tranh luận về chứng cứ và dựa vào pháp luật để bảo vệ cho những yêu cầu của mình. Vì vậy, Tòa án nhân dân phải kiểm tra xác minh toàn bộ các tài liệu, chứng cứ của vụ án một cách toàn diện, khách quan, trên cơ sở đó đưa ra những nhận định, quyết định về chủ trương giải quyết vụ án được đúng đắn, chính xác. Bởi vậy, trước đó Tòa án trong công tác sau khi thụ lý vụ án phải tập trung vào những vấn đề cơ bản trước khi tiến hành phiên tòa sơ thẩm, đó là cần giải quyết và xem xét những tài liệu, chứng cứ của vụ án đã được giao nộp và thẩm tra xác minh kỹ lưỡng chưa và những quyền, nghĩa vụ cụ thể của các bên đương sự được giải quyết như thế nào cho hợp lý, hợp pháp, nhanh chóng và hiệu quả [44, 36]. 4 Đối với tố tụng dân sự, giao nộp tài liệu chứng cứ vừa là quyền và nghĩa vụ của đương sự và công khai, tiếp cận chứng cứ cũng là quyền và nghĩa vụ của các bên. Việc giao nộp chứng cứ là một trong những nội dung quan trọng của tranh tụng cho nên đương sự phải giao nộp đầy đủ và công khai các tài liệu chứng cứ, trừ trường hợp quy định được giữ bí mật, đồng thời, đây cũng là cơ sở để chứng cứ được công khai và bên còn lại dễ dàng tiếp cận chứng cứ. Xuất phát từ quan điểm đó khi tiến hành tố tụng đương sự có quyền và nghĩa vụ giao nộp, tiếp cận, công khai, tài liệu, chứng cứ cho Tòa án và các bên đương sự thông qua các hoạt động: Trong quá trình Tòa án giải quyết vụ việc dân sự đương sự phải giao nộp tài liệu chứng cứ liên quan đến vấn đề tranh chấp; Trường hợp tài liệu, chứng cứ đã được giao nộp chưa bảo đảm đủ cơ sở để giải quyết vụ việc thì Thẩm phán yêu cầu đương sự giao nộp bổ sung tài liệu, chứng cứ [40]. Đương sự phải giao nộp, nếu đương sự không giao nộp hoặc giao nộp không đầy đủ tài liệu, chứng cứ do Tòa án yêu cầu mà không có lý do chính đáng thì Tòa án căn cứ vào tài liệu, chứng cứ mà đương sự đã giao nộp và Tòa án đã thu thập để giải quyết vụ việc dân sự Theo quy định tại Điều 93 BLTTDS 2015, "Chứng cứ trong vụ việc dân sự là những gì có thật được đương sự và cơ quan, tổ chức, cá nhân khác giao nộp, xuất trình cho Toà án trong quá trình tố tụng hoặc do Toà án thu thập được theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định và được Toà án sử dụng dùng làm căn cứ để xác định các tình tiết khách quan của vụ án cũng như xác định yêu cầu hay sự phản đối của đương sự là có căn cứ và hợp pháp”. [49] Từ khái niệm trên có thể khẳng định, chứng cứ trong phiên họp phải bảo đảm 03 thuộc tính là tính khách quan (là những gì có thật); tính liên quan (được dùng làm căn cứ để xác định yêu cầu hay sự phản đối của đương sự là có căn cứ và hợp pháp hay không cũng như những tình tiết khác cần thiết cho việc giải quyết đúng đắn vụ việc dân sự) và tính hợp pháp (được giao nộp hoặc thu thập 5 theo trình tự, thủ tục do BLTTDS quy định). Như vậy, những gì được xác định là chứng cứ thì chúng phải đảm bảo 03 thuộc tính của chứng cứ được nêu trên. Cũng vì đó, vai trò của chứng cứ trở nên vô cùng quan trọng cho quá trình giải quyết vụ án. Khi người khởi kiện nộp đơn trong đó có nộp tài liệu, chứng cứ thì điều này đã tạo nên căn cứ để Tòa án phải tiến hành thu thập và lập biên bản giao nhận chứng cứ. Ngoài ra không chỉ trước giai đoạn thụ lý vụ án, trong giai đoạn chuẩn bị xét xử chứng cứ cũng sẽ dần được bổ sung và hoàn thiện. Và bên cạnh đó, ý kiến của đương sự và thỏa thuận, không thỏa thuận không chỉ giới hạn trong các ý kiến đã trình bày ở bản tự khai, biên bản ghi lời khai. Chứng cứ còn được lấy từ một nguồn khác đó là thông qua các hoạt động tố tụng tại cấp sơ thẩm, Toà án phải trực tiếp xác định những tình tiết của vụ án bằng cách (1) hỏi và nghe lời trình bày của nguyên đơn, bị đơn, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án, người đại diện hợp pháp, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự và những người tham gia tố tụng khác; (2) xem xét, kiểm tra tài liệu, chứng cứ đã thu thập được [51]. Như vậy, phiên họp không chỉ là quá trình xem xét, kiểm tra tài liệu, chứng cứ đã thu thập được, ý kiến mà đương sự, người tham gia tố tụng khác đã trình bày mà nó còn là quá trình xem xét, kiểm tra tài liệu, chứng cứ được cung cấp tại phiên họp và những ý kiến mà đương sự, người tham gia tố tụng khác bổ sung nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự và làm rõ các tính tiết khách quan của vụ án. Chính vì vậy, phiên hợp kiểm tra giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ là kết quả hiển nhiên của quá trình thu thập chứng cứ, tạo lập và hoàn thiện hồ sơ giải quyết vụ án. Ở tòa án Anh, nghĩa vụ chứng minh hoàn toàn thuộc về các đương sự. Vai trò của thẩm phán giải quyết vụ án tại tòa án Anh đối với vấn đề chứng cứ hoàn toàn khác ở tòa án Việt Nam. Tòa án có quyền đưa ra yêu cầu về những 6 vấn đề cần được cung cấp chứng cứ, bản chất của các chứng cứ được yêu cầu, cách thức chứng cứ được trình trước tòa (Điều 32.1 CPR). Khác với tòa án Việt Nam, tòa án Anh sẽ không tự mình thu thập chứng cứ cho các đương sự, mặc dù tòa có thể hỗ trợ các đương sự bằng cách cho áp dụng một số biện pháp khẩn cấp tạm thời như ban hành lệnh tìm kiếm để buộc một bên cho phép bên kia vào nơi cư trú/làm việc của mình để tìm chứng cứ. Như vậy, luật tố tụng Anh trao cho các bên hoàn toàn quyền chủ động cũng như nghĩa vụ trong việc thu thập và cung cấp chứng cứ cho tòa án giải quyết tranh chấp. Vì vấn đề chứng cứ rất quan trọng và phức tạp nên thông thường, các đương sự không thể biết cách thu thập và cung cấp chứng cứ một cách hiệu quả, đúng luật nếu không có sự trợ giúp pháp lý chuyên nghiệp [35]. Khi tham gia tố tụng tại tòa án Anh, các bên sẽ phải công bố chứng cứ, tài liệu mình có, bằng cách cho biết tài liệu đó tồn tại hoặc đã từng tồn tại. Điều 31.2 CPR Việc công bố tài liệu phải được thực hiện theo trình tự luật định. Tòa án sẽ ra lệnh yêu cầu các bên phải công bố chứng cứ, trong đó đưa ra tiêu chuẩn về việc công bố. Tiêu chuẩn này có thể được tòa án điều chỉnh, hoặc các bên có thể thỏa thuận về giới hạn và phân chia tiêu chuẩn đó. Mỗi bên phải gửi cho bên kia danh sách các tài liệu được công bố. Điều 31.10 CPR Thông thường, các bên không những phải công bố các chứng cứ có lợi cho mình, mà cả các chứng cứ có lợi cho đối phương và các tài liệu khác mà các quy tắc tố tụng bắt buộc phải công bố. Điều 31.6 CPR Đây là một điểm khác biệt đáng chú ý so với quá trình tố tụng tại tòa án Việt Nam khi mà các đương sự không có nghĩa vụ phải công bố chứng cứ, nhất là chứng cứ bất lợi cho mình thì ở tòa án Anh, đương sự không thể giấu giếm chứng cứ mà phải công bố tất cả theo hướng dẫn của luật và của tòa án. Theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự Hoa Kỳ, Các bên đương sự phải tự mình tìm kiếm, thu thập mọi chứng cứ cần thiết để bảo vệ quyền lợi 7