Tài liệu Phát triển năng lực tự học cho học sinh bằng dạy học bài tập chương este lipit tại một số trung tâm giáo dục thường xuyên và dạy nghề tỉnh vĩnh phúc.

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ------------ o0o ------------PHẠM VĂN DUY PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH BẰNG DẠY HỌC BÀI TẬP CHƢƠNG ESTE - LIPIT TẠI MỘT SỐ TRUNG TÂM GIÁO DỤC THƢỜNG XUYÊN VÀ DẠY NGHỀ TỈNH VỈNH PHÚC LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM HÓA HỌC Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN HÓA HỌC Mã số: 60 14 01 11 Hà Nội – 2016 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ------------ o0o ------------- PHẠM VĂN DUY PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH BẰNG DẠY HỌC BÀI TẬP CHƢƠNG ESTE - LIPIT TẠI MỘT SỐ TRUNG TÂM GIÁO DỤC THƢỜNG XUYÊN VÀ DẠY NGHỀ TỈNH VỈNH PHÚC LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM HÓA HỌC Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN HÓA HỌC Mã số: 60 14 01 11 Cán bộ hƣớng dẫn: PGS.TS Phạm Văn Hoan Hà Nội – 2016 ii LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian nghiên cứu, đề tài “Phát triển năng lực tự học cho học sinh bằng dạy học bài tập chƣơng Este - Lipit tại một số trung tâm giáo dục và dạy nghề tỉnh Vĩnh Phúc” đã hoàn thành. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, các thầy cô giáo và cán bộ của trƣờng Đại học Giáo dục- Đại học Quốc gia Hà Nội đã giúp tôi hoàn thành luận văn. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS. Phạm Văn Hoan, đã tận tình hƣớng dẫn trong suốt quá trình làm đề tài. Xin chân thành cảm ơn Ban Giám Đốc, các thầy cô và các em học sinh trung tâm GDTX&DN: Tam Đảo, Tam Dƣơng, Bình Xuyên đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện tốt nhất để tôi hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn tới gia đình, bạn bè đồng nghiệp đã động sinh, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn. Vĩnh Phúc, tháng 11 năm 2016 Tác giả luận văn Phạm Văn Duy i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ 01 BTHH Bài tập hóa học 02 CTCT Công thức cấu tạo 03 CTPT Công thức phân tử 04 DH Dạy học 05 ĐC Đối chứng 06 GV Giáo viên 07 HTBT Hệ thống bài tập 08 HS Học sinh 09 NLTH Năng lực tự học 10 NXB Nhà xuất bản 11 PP Phƣơng pháp 12 PPDH Phƣơng pháp dạy học 13 QTDH Quá trình dạy học 14 SGK Sách giáo khoa 15 GDTX&DN Giáo dục thƣờng xuyên và dạy nghề 16 TN Thực nghiệm 17 TNSP Thực nghiệm sƣ phạm ii MỤC LỤC Lời cảm ơn...................................................................................................... iv Danh mục chữ viết tắt ................................................................................... v Mục lục ..................................................................................... .....................vi Danh mục bảng................................................................... ..........................xiii Danh mục hình...............................................................................................xiv DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT...................................................................ii MỞ ĐẦU.................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 2 3. Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................... 2 4.1. Khách thể nghiên cứu................................................................................. 3 4.2. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................ 3 5. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................. 3 6. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 3 7. Giả thuyết khoa học ...................................................................................... 3 8. Những đóng góp của đề tài ........................................................................... 4 9. Cấu trúc luận văn .......................................................................................... 4 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ BỒI DƢỠNG NĂNG LỰC TỰ HỌC.................................................................................5 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ......................................................................... 5 1.2. Một số năng lực cần bồi dưỡng cho học sinh ............................................ 7 1.3. Cơ sở lý luận về bồi dưỡng năng lực tự học .............................................. 9 1.3.1. Tự học ...................................................................................................... 9 1.3.1.1. Khái niệm về tự học.............................................................................. 9 1.3.1.2. Quan niệm về tự học trên thế giới ...................................................... 10 1.3.1.3. Quan niệm về tự học trong giáo dục Việt Nam.................................. 10 1.3.1.4. Vai trò của tự học ............................................................................... 11 1.3.1.5. Các hình thức tự học .......................................................................... 12 iii 1.3.1.6. Chu trình tự học của học sinh ............................................................ 13 1.3.2. Năng lực tự học ..................................................................................... 14 1.3.2.1. Khái niệm năng lực tự học ................................................................. 14 1.3.2.2. Vai trò của năng lực tự học................................................................ 15 1.3.2.3. Những biện pháp bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh .............. 15 1.3.3. Hệ thống kỹ năng tự học ....................................................................... 17 1.3.4. Hướng dẫn người học tự học ................................................................ 18 1.3.4.1. Một số quan điểm về “dạy cách học” ................................................ 18 1.3.4.2. Dạy người học tự học ......................................................................... 19 1.3.4.3. Tự học bộ môn Hóa học ..................................................................... 19 1.4. Bài tập hoá học ........................................................................................ 20 1.4.1. Khái niệm về bài tập hoá học................................................................ 20 1.4.2. Tác dụng của bài tập hoá học[13], [14] ............................................... 21 1.4.3. Phân loại bài tập hoá học [13] ............................................................. 22 1.4.4. Xu hƣớng phát triển bài tập hóa học................................................22 1.4.5. Quá trình hoàn thiện bài tập hoá học ................................................... 24 1.4.6. Vai trò của bài tập hoá học trong việc bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh................................................................................................................... 25 1.4.7. Mối quan hệ giữa bài tập hóa học và sự hình thành năng lực tự học .. 25 1.5. Điều tra thực tiễn ..................................................................................... 25 1.5.1. Đặc điểm của học sinh Trung tâm GDTX&DN .................................... 25 1.5.2. Thực trạng về việc sử dụng bài tập trong dạy học và việc tự học của HS ở Trung tâm GDTX&DN trên đi ̣a bàn tỉnh Viñ h Phúc ................................... 27 1.5.3. Điều tra thực trạng sử dụng bài tập hóa học và năng lực tự học trong quá trình dạy học hóa học ở trung tâm giáo dục thường xuyên và dạy nghề tỉnh Vĩnh Phúc ................................................................................................. 28 1.5.3.1. Về phía học sinh ................................................................................. 28 1.5.3.2. Về phía giáo viên ................................................................................ 28 1.5.3.4. Đối tượng điều tra .............................................................................. 29 iv 1.5.3.5. Kết quả điều tra.................................................................................. 29 1.5.3.5. Nhận xét về kết quả điều tra............................................................... 35 Tiểu kết chƣơng 1......................................................................................38 CHƢƠNG 2 MỘT SỐ BIỆN PHÁP BỒI DƢỠNG NĂNG LỰC TỰ HỌC TRONG DẠY HỌC BÀI TẬP PHẦN CHƢƠNG ESTE – LIPIT.........................................................................................................39 2.1. Giới thiê ̣u về phầ n Chương Este- Lipit .................................................... 39 2.1.1. Quan điểm xây dựng chương trình Hoá học hữu cơ lớp 12 ................. 39 2.1.2. Cấu trúc của phầ n Chương Este- Lipit ................................................. 40 2.1.3. Mục tiêu của chương Este – Lipit ......................................................... 40 2.1.3.1. Kiến thức ............................................................................................ 40 2.1.3.2. Kĩ năng ............................................................................................... 40 2.1.3.3. Tình cảm, thái độ................................................................................ 41 2.1.4. Bài tập trong dạy học bồi dưỡng năng lực tự học ................................ 41 2.1.4.1. Khái niệm, đặc điểm bài tập bồi dưỡng năng lực tự học................... 41 2.1.4.2. Đặc điểm của bài tập bồi dưỡng năng lực tự học ............................. 41 2.2. Nguyên tắc xây dựng bài tập trong dạy học bồi dưỡng năng lực tự học 42 2.2.1. Những nguyên tắc khi xây dựng bài tập trong dạy học ........................ 42 2.2.2. Đảm bảo tính khoa học, cơ bản, hiện đại ............................................. 42 2.2.3. Đảm bảo tính logic, hệ thống ................................................................ 43 2.2.4. Đảm bảo tính đầy đủ, đa dạng .............................................................. 43 2.2.5. Đảm bảo tính vừa sức, phù hợp với các đối tượng học sinh ................ 43 2.2.6. Bám sát kiến thức trọng tâm ................................................................. 43 2.2.7. Gây hứng thú cho người học ................................................................. 44 2.2.8. Tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh tự học ......................................... 44 2.2.9. Vận dụng được kiến thức và phát triển năng lực tự học....................... 44 2.3. Quy trình xây dựng bài tập bồi dưỡng năng lực tự học .......................... 44 2.3.1. Giai đoạn 1: Nghiên cứu nội dung, xác định mục tiêu dạy học : ......... 45 v 2.3.2. Giai đoạn 2: Xác định kiến thức trọng tâm của bài và của chương EsteLipit ................................................................................................................. 45 2.3.3 .Giai đoạn 3: Tìm kiếm và sưu tầm tài liệu............................................ 45 2.3.4. Giai đoạn 4: Hệ thống hóa bài tập theo mục tiêu................................. 45 2.3.5.Giai đoạn 5: Kiểm nghiệm ..................................................................... 45 2.3.6.Giai đoạn 6: Tham khảo ý kiến đồng nghiệp, chỉnh sửa, hoàn thiện .... 46 2.4. Một số phương pháp xây dựng bài tập mới ............................................. 46 2.4.1. Phương pháp tương tự .......................................................................... 46 2.4.2. Phương pháp đảo cách hỏi ................................................................... 47 2.4.3. Phương pháp tổng quát ......................................................................... 48 2.4.4. Phương pháp phối hợp .......................................................................... 48 2.5. Một số biê ̣n pháp sử dụng bài tập phát triển năng lực tự học ................. 49 2.5.1. Bồi dưõng năng lực tự học qua nghiên cứu sách giáo khoa (SGK), sách tham khảo ........................................................................................................ 49 2.5.2. Bồi dưõng năng lực tự học qua việc giảng dạy bài tập hoá học .......... 50 2.6. Bồi dưỡng năng lực tự học theo chủ đề chương Este-Lipit ..................... 50 2.6.1. Dạng 1: Đồng đẳng, đồng phân, danh pháp .......................................... 50 2.6.2. Dạng 2: Sơ đồ chuyển hóa .................................................................... 53 2.6.3. Dạng 3: So sánh nhiêt độ sôi. ............................................................... 54 2.6.4. Dạng 4: Nhận định khả năng phản ứng................................................ 56 2.6.5. Dạng 5: Nhận biết và tách .................................................................... 57 2.6.6. Dạng 6: Bài tập thông qua phản ứng cháy ........................................... 59 2.6.7. Dạng 7 : Bài tập thông qua phản ứng thủy phân este .......................... 65 2.6.9. Dạng 9: Bài tập về các Chỉ số axit, chỉ số xà phòng hóa, chỉ số este .. 72 2.7. Sử dụng BT bồi dưỡng năng lực tự học chương Este - Lipit ................... 76 2.7.1. Hướng dẫn sử dụng BT bồi dưỡng năng lực tự học ............................. 76 2.7.2. Những lưu ý đối với học sinh khi sử dụng BT tự học............................ 76 2.7.3. Những lưu ý đối với GV khi sử dụng BT ............................................... 77 vi 2.7.4. Một số giáo án có sự lựa chọn, phối hợp các hình thức tổ chức dạy học nhằm bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh ............................................... 77 2.7.4.1. Bài 1. Este .......................................................................................... 77 2.7.4.2. Bài 4. Luyện tập: Este và chất béo..................................................... 83 Tiểu kết chƣơng 2......................................................................................90 CHƢƠNG 3 THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM...............................................92 3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm .................................... 92 3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm ............................................................ 92 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm ............................................................ 92 3.3. Tiến trình và nội dung thực nghiệm sư phạm .......................................... 93 3.3.1. Chọn lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ............................................... 93 3.3.2. Trao đổi với GV dạy thực nghiệm ......................................................... 93 3.3.3. Tiến hành thực nghiệm .......................................................................... 94 3.3.3.1. Chuẩn bị cho tiết lên lớp .................................................................... 94 3.3.3.2. Tổ chức kiểm tra................................................................................. 94 3.3.3.3. Nội dung thực nghiệm sư phạm ......................................................... 94 3.4. Phương pháp xử lí kết quả thực nghiệm .................................................. 95 3.4.1. Kết quả bài kiểm tra của HS ................................................................. 96 3.4.1.1. Bài kiểm tra 15 phút ........................................................................... 96 3.4.1.2. Bài kiểm tra 1 tiết ............................................................................... 98 3.4.1.3. Phân tích kết quả thực nghiệm ......................................................... 100 Tiểu kết chƣơng 3....................................................................................101 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ……………………………………..103 1. Kết luận ..................................................................................................... 103 2. Khuyến nghị............................................................................................... 103 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 105 PHỤ LỤC ...................................................................................................... 108 vii DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. So sánh: thành phần nguyên tố, đặc điểm cấu tạo và tính chất hoá học chất béo và este đơn chức…………………………………………….....83 Bảng 3.1. Bảng điểm bài kiểm tra 15 phút......................................................89 Bảng 3.2. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra 15 phút………………………………………………………………………......90 Bảng 3.3. Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra 15 phút...............................90 Bảng 3.4. Tổng hợp các tham số đặc trƣng bài kiểm tra 15 phút....................91 Bảng 3.5. Bảng điểm bài kiểm tra 1 tiết..........................................................91 Bảng 3.6. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra 1 tiết….………………………………………………………………………...92 Bảng 3.7. Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra 1 tiết...................................92 Bảng 3.8. Tổng hợp các tham số đặc trƣng bài kiểm tra 1 tiết........................93 viii DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 1.1. Qúa trình tự học...............................................................................11 Hình 2.1. Cấu trúc chƣơng Este - Lipit...........................................................38 Hình 3.1. Đồ thị đƣờng lũy tích bài kiểm tra 15 phút.....................................90 Hình 3.2. Đồ thị kết quả bài kiểm tra 15 phút.................................................91 Hình 3.3. Đồ thị đƣờng lũy tích bài kiểm tra 1tiết..........................................92 Hình 3.4. Đồ thị kết quả bài kiểm tra 1tiết......................................................93 ix MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong sự nghiệp đổi mới toàn diện của đất nƣớc ta, đổi mới nền giáo dục là một trong những trọng tâm của sự phát triển. Công cuộc đổi mới này đòi hỏi nhà trƣờng phải tạo ra những con ngƣời lao động tự chủ, năng động và sáng tạo. Chiến lƣợc phát triển giáo dục đào tạo của cả nƣớc sau năm 2015 đã đƣợc Tổng bí thƣ Nguyễn Phú Trọng đã kí ban hành Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8, Ban Chấp hành Trung ƣơng khóa XI (Nghị quyết số 29-NQ/TW) với nội dung Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa – hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Trong nhiều năm qua, việc nâng cao chất lƣợng dạy và học môn hóa học ở trƣờng phổ thông đã đƣợc chú trọng. Nhiệm vụ cấp thiết đặt ra cho ngƣời GV nói chung và GV hóa học nói riêng là phải đổi mới PPDH, chú trọng bồi dƣỡng cho HS năng lực tƣ duy sáng tạo, năng lực tự học, giải quyết vấn đề học tập thông qua mọi nội dung, mọi hoạt động dạy và học hóa học, trong đó BT hóa học dạy học liên hệ với thực tiễn giữ vị trí hết sức quan trọng. Trong dạy học, giải đáp các câu hỏi lý thuyết và giải BTHH là phƣơng tiện cơ bản để giúp HS gợi nhớ kiến thức và bồi dƣỡng NLTH cho HS. BTHH đóng vai trò vừa là nội dung vừa là phƣơng tiện để chuyển tải kiến thức, phát triển tƣ duy bộ môn một cách hiệu quả nhất. BTHH không chỉ củng cố nâng cao kiến thức, vận dụng kiến thức mà còn là phƣơng tiện để tìm tòi, hình thành kiến thức mới. Tuy nhiên trong thực tế, có rất nhiều loại sách, tài liệu tham khảo đƣợc lƣu hành cùng với sự phổ biến rộng của mạng internet đã cung cấp cho HS nguồn tài liệu đa dạng và phong phú. Chính điều đó đã gây khó khăn cho HS khi phải lựa chọn, phân loại tài liệu để tham khảo, nghiên cứu và sử dụng. Vì 1 vậy, muốn nâng cao hiệu quả dạy học, mỗi GV cần phải xây dựng và lựa chọn BT hoá học, tìm ra phƣơng pháp giải nhanh và sử dụng chúng sao cho phù hợp với đặc điểm của từng kiểu bài lên lớp để củng cố hoàn thiện, nâng cao kiến thức nhằm bồi dƣỡng năng lực tự học cho HS. Đã có một số đề tài nghiên cứu về năng lực của học sinh nhƣ: Luận văn thạc sĩ Vũ Thị Lành về "“Bồi dƣỡng năng lực tự học cho học sinh ở các Trung tâm giáo dục thƣờng xuyên tỉnh Nam Định thông qua bài tập trong dạy học phân hóa phần Este - Lipit – Cacbohidrat lớp 12 chƣơng trình cơ bản”. Xuất phát từ các nhu cầu và thực trạng đó, chúng tôi chọn đề tài : “Phát triển năng lực tự học cho học sinh bằng dạy học bài tập chƣơng Este - Lipit tại một số trung tâm giáo dục thƣờng xuyên và dạy nghề tỉnh Vĩnh Phúc” với mong muốn góp phần đổi mới PPDH nhằm nâng cao chất lƣợng giáo dục và để giúp rèn luyện, phát triển năng lực tƣ duy và bồi dƣỡng năng lực tự học cho HS lớp 12, với hy vọng góp phần giúp các em hoàn thiện năng lực nhận thức, tƣ duy, năng lực tự học, năng lực giải quyết vấn đề trong học tập và trong cuộc sống đồng thời cung cấp cho các em một BT để ôn luyện, phục vụ cho các kỳ thi cuối cấp. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu lí luận, thực tiễn và xây dựng BT nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua dạy học Chƣơng Este - Lipit. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc bồi dƣỡng năng lực tự học - Khảo sát thực trạng việc sử dụng hệ thống BTHH bồi dƣỡng năng lực tự học cho HS trong QTDH. - Xây dựng mới bài tập trong dạy học hóa học phù hợp với các mức độ của quá trình nhận thức và tƣ duy. Hệ thống câu hỏi và bài tập này khi sử dụng sẽ giúp cho HS lĩnh hội kiến thức vững chắc và vận dụng các kiến thức đó một cách chủ động, logic và linh hoạt. - Hƣớng dẫn HS sử dụng BT đã xây dựng một cách hợp lý và hiệu quả. 2 -Thực nghiệm sƣ phạm để đánh giá chất lƣợng , hiệu quả của BT đã xây dựng và các biện pháp đã đề xuất trong thực tế dạy học ở một số Trung tâm GDTX&DN Tam Đảo , Trung tâm GDTX &DN Biǹ h Xuyên , Trung tâm GDTX&DN Lâ ̣p Tha ̣ch, Trung tâm GDTX&DN Phúc Yên. 4.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy và học môn Hóa học ở Trung tâm GDTX&DN. 4.2. Đối tƣợng nghiên cứu Xây dựng BT bồi dƣỡng năng lực tự học có hƣớng dẫn và nghiên cứu cách sử dụng BT để bồi dƣỡng năng lực tự học cho HS bằng dạy học bài tập Chƣơng Este - Lipit. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu - Nghiên cứu lý luận về việc HS tự học. - Nghiên cứu tác dụng và cách sử dụng bài tập trong dạy học hoá học. - Nghiên cứu cấu trúc, nội dung chƣơng trình SGK hoá học 12, phần Hƣ̃u cơ. - Điều tra bằng các phiếu câu hỏi. -Thực nghiệm sƣ phạm đánh giá hiệu quả và tính khả thi của BT và các biện pháp bồi dƣỡng HS tự học đã đề xuất trong đề tài. - Xử lý kết quả TNSP bằng các phƣơng pháp thống kê toán học 6. Phạm vi nghiên cứu Quá trình dạy học Hoá học ở Trung tâm GDTX&DN, giới hạn đề tài: Chƣơng Este - Lipit 7. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng thành công BT tự học đảm bảo tính khoa học của nội dung thì sẽ phát triển năng lực tự học và gây hứng thú học tập cho HS. Đồng thời biết cách sử dụng hợp lý có hiệu quả BT bồi dƣỡng năng lực tự học cho HS Chƣơng Este - Lipit thì sẽ nâng cao đƣợc chất lƣợng dạy học hoá học hiện nay ở Trung tâm GDTX&DN. 3 8. Những đóng góp của đề tài - Hệ thống hoá cơ sở lý luận về nâng cao chất lƣợng dạy học và tổ chức việc tự học có hƣớng dẫn cho HS Trung tâm GDTX&DN. -Đề xuất một số biện pháp bồi dƣỡng năng lực tự học cho HS thông qua hệ thống câu hỏi và bài tập hoá học. -Tuyển chọn và xây dựng đƣợc bài tập trong dạy học phù hợp cho việc giảng dạy Hóa ho ̣c hƣ̃u cơ lớp 12. - Xây dựng cho HS những phƣơng pháp giải nhanh và hiệu quả khi làm bài tập phần hƣ̃u cơ lớp 12 để phù hợp với tình hình thi cử hiện nay. - Là tài liệu tham khảo cho GV và HS trong quá trình dạy học hóa học ở Trung tâm GDTX&DN. 9. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung chính của luận văn đƣợc trình bày trong 3 chƣơng Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về bồi dƣỡng năng lực tự học Chƣơng 2: Một số biện pháp bồi dƣỡng năng lực tự học trong dạy học bài tập Chƣơng Este - Lipit Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm 4 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ BỒI DƢỠNG NĂNG LỰC TỰ HỌC 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Vấn đề tự học của học sinh- sinh viên đã đƣợc nghiên cứu từ rất sớm trong lịch sử giáo dục ở nhiều quốc gia trên thế giới và nó vẫn còn là vấn đề nghiên cứu nóng bỏng cho các nhà nghiên cứu giáo dục hiện tại và tƣơng lai vì tự học có vai trò rất quan trọng, có ảnh hƣởng lớn đến sự thành công trong học tập, là điều kiện đảm bảo cho hiệu quả, chất lƣợng của mọi quá trình giáo dục đào tạo[23]. Ở nƣớc ta vấn đề tự học đã có từ thời phong kiến. Truyền thống tự học là một bộ phận trong truyền thống hiếu học của nhân dân ta. Chủ tịch Hồ Chí Minh là ngƣời khởi xƣớng, phát động rộng rãi phong trào tự học từ năm 1945 và chính Ngƣời cũng là một tấm gƣơng sáng về tự học. Ngƣời từng nói “còn sống là còn học” và “việc học phải lấy tự học làm cốt”. Truyền thống tự học luôn luôn đƣợc phát huy. Thực tiễn chứng minh rằng khả năng tự học là rất dồi dào và tự học là một trong những yếu tố quyết định thành công đối với sự nghiệp giáo dục. Với bộ môn Hóa học ở trƣờng phổ thông, quá trình tự học của ngƣời học càng đóng vai trò quan trọng vì thời lƣợng môn học ít nhƣng khối lƣợng kiến thức lại rất lớn, nếu không có quá trình tự học ngƣời học sẽ rất khó nắm bắt đƣợc nội dung kiến thức. Hóa học là môn học thực nghiệm và ứng dụng trong các bài tập thực tiễn nhiều nên quá trình tự học của ngƣời học không thể thiếu hệ thống bài tập hóa học bổ trợ. Đã có rất nhiều tác giả nghiên cứu về BTHH và việc sử dụng BTHH trong dạy học hóa học. Điển hình nhƣ GS.TS Nguyễn Ngọc Quang nghiên cứu lý luận về bài tập hóa học; PGS.TS Nguyễn Xuân Trƣờng nghiên cứu về bài tập thực nghiệm định lƣợng; PGS.TS Lê Xuân Trọng, PGS.TS Đào Hữu Vinh, PGS.TS Cao 5 Cự Giác và nhiều tác giả khác quan tâm đến nội dung và phƣơng pháp giải toán... Đã có một số luận văn thạc sĩ bƣớc đầu nghiên cứu về tự học và hệ thống BTHH hỗ trợ quá trình tự học nhƣ: 1. Hoàng Kiều Trang (2004), Tăng cƣờng năng lực tự học phần hoá vô cơ (chuyên môn I) cho HS ở trƣờng Cao đẳng Sƣ phạm bằng phƣơng pháp tự học có hƣớng dẫn theo môđun, Luận văn thạc sĩ giáo dục, ĐHSP Hà Nội. 2. Nguyễn Thị Liễu (2008), Thiết kế website hỗ trợ việc dạy và tự học phần hóa hữu cơ lớp 11 nâng cao, Luận văn thạc sĩ giáo dục học, ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. 3. Phạm Thùy Linh (2009), Thiết kế E-book hỗ trợ khả năng tự học của HS lớp 12 chƣơng “Đại cƣơng về kim loại” chƣơng trình chuẩn, Luận văn thạc sĩ giáo dục học, ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. 4. Tống Thanh Tùng (2009), Thiết kế E-book hóa học lớp 12 phần Crôm, sắt, đồng nhằm hỗ trợ HS tự học, Luận văn thạc sĩ giáo dục học, ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. 5. Trần Thị Thanh Hà (2009), Thiết kế tài liệu tự học có hƣớng dẫn theo môđun nhằm nâng cao năng lực tự học cho HSG hóa lớp 12, Luận văn thạc sĩ giáo dục học, ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. 6. Nguyễn Thị Tuyết Hoa (2010), Xây dựng website nhằm tăng cƣờng năng lực tự học cho HS giỏi hóa lớp 11, Luận văn thạc sĩ giáo dục học, ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. 7. Đặng Nguyễn Phƣơng Khanh (2010), Thiết kế ebook hỗ trợ HS tự học hóa học lớp 9 THCS, Luận văn thạc sĩ giáo dục học, ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. 8. Nguyễn Ngọc Nguyên (2010), Thiết kế tài liệu tự học có hƣớng dẫn theo môđun nhằm nâng cao năng lực tự học cho HSG hóa lớp 11, Luận văn thạc sĩ giáo dục học, ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. 6 9. Đỗ Thị Việt Phƣơng (2010), Thiết kế ebook hƣớng dẫn HS tự học phần hóa vô cơ lớp 10 chƣơng trình nâng cao, Luận văn thạc sĩ giáo dục học, ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. 10. Nguyễn Thị Hoài Thanh (2012), Bồi dƣỡng năng lực tự học cho học sinh thông qua hệ thống bài tập phần hóa học hữu cơ lớp 11 nâng cao, Luận văn thạc sĩ giáo dục, ĐH Giáo dục - ĐH Quốc gia Hà Nội. 11. Trƣơng Hoài Thƣơng (2012), Xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập hỗ trợ học sinh tự học phần hóa vô cơ lớp 11 chƣơng trình nâng cao trƣờng trung học phổ thông, Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục, Trƣờng Đại học Vinh. Tuy nhiên việc nghiên cứu sử dụng hệ thống BTHH chƣơng Este – lipit lớp 12 nhằm bồi dƣỡng năng lực tự học của các học viên ở các Trung tâm GDTX vẫn chƣa đƣợc quan tâm đúng mức. Hiện nay chƣa có cuốn sách nào viết dành riêng cho đối tƣợng học viên Trung tâm GDTX là đối tƣợng nhận thức yếu, mà chủ yếu viết cho học sinh ở các trƣờng THPT và đối tƣợng ngƣời học khá giỏi. Do đó, xây dựng, lựa chọn và sử dụng hệ thống bài tập phân hóa phần Este - Lipit nhằm nâng cao năng lực tự học cho các học viên Trung tâm GDTX là cần thiết 1.2. Một số năng lực cần bồi dưỡng cho học sinh - Năng lực nhận biết, tìm tòi và phát hiện vấn đề Năng lực nhận biết, tìm tòi và phát hiện vấn đề hết sức quan trọng đối với con ngƣời. Nhờ năng lực này học sinh vừa tự làm giàu kiến thức của mình, vừa rèn luyện tƣ duy và thói quen phát hiện, tìm tòi, .... Năng lực này đòi hỏi học sinh phải nhận biết, hiểu, phân tích, tổng hợp, so sánh sự vật hiện tƣợng đƣợc tiếp xúc; suy xét từ nhiều góc độ, có hệ thống trên cơ sở những lí luận và hiểu biết đã có của mình. - Năng lực giải quyết vấn đề Năng lực giải quyết vấn đề bao gồm khả năng trình bày giả thuyết; xác định cách thức giải quyết và lập kế hoạch giải quyết vấn đề; khảo sát các khía 7 cạnh, thu thập và xử lí thông tin; đề xuất cách giải quyết, kiến nghị và kết luận. Kinh nghiệm thực tế cho thấy nhiều ngƣời học thu thập đƣợc khối lƣợng thông tin phong phú nhƣng không biết cách xử lí để tìm ra con đƣờng đạt đƣợc mục tiêu. Điều này đòi hỏi sự hƣớng dẫn cẩn thận và kiên trì của các GV ngay từ những hoạt động đầu của giải quyết vấn đề. Nếu nói rằng trong dạy học, quan trọng nhất là dạy cho ngƣời học cách học, thì trong đó cần coi trọng dạy cho học sinh kĩ thuật giải quyết vấn đề. Với kĩ thuật nay, ngƣời học có thể áp dụng vào rất nhiều tình huống trong học tập cũng nhƣ trong cuộc sống để lĩnh hội các tri thức cần thiết cho mình. - Năng lực xác định những kết luận đúng Đây là một năng lực quan trọng cần cho ngƣời học đạt đến những kết luận đúng của quá trình giải quyết vấn đê, hay nói cách khác, các tri thức cần đƣợc lĩnh hội sau khi giải quyết vấn đề sẽ có đƣợc một khi chính học sinh có năng lực này. Năng lực này bao gồm các khả năng khẳng định hay bác bỏ giả thuyết, hình thành kết quả và đề xuất vấn đề mới, hoặc áp dụng nếu cần thiết. Trên thực tế có rất nhiều trƣờng hợp đƣợc đề cập đến trong lúc giải quyết vấn đề nên ngƣời học có thể đi chệch ra khỏi vấn đề chính đang đƣợc giải quyết hoặc lạc với mục tiêu đề ra ban đầu. Vì vậy hƣớng dẫn cho ngƣời học kĩ thuật xác định kết luận đúng quan trọng không kém so với các kĩ thuật phát hiện và giải quyết vấn đề. Các quyết định phải đƣợc dựa trên logic của quá trình giải quyết vấn đề và nhắm đúng mục tiêu. - Năng lực vận dụng kiến thức ( hoặc tự nhận thức kiến thức mới) Kết quả cuối cùng của việc học tập phải đƣợc thể hiện ở chính ngay trong thực tiễn, cuộc sống, hoặc là ngƣời học vận dụng kiến thức đã học để nhận thức, cải tạo thực tiễn, hoặc trên cơ sỏ kiến thức và phƣơng pháp đã có nghiên cứu, khám phá, thu nhận thêm kiến thức mới. Cả hai đều đòi hỏi ngƣời học phải có năng lực vận dụng kiến thức. Việc vận dụng kiến thức vào thực tiễn, đặc biệt trong các trƣờng hợp mới, lại làm xuất hiện các vấn đề đòi hỏi phải giải quyết. nhƣ vậy kĩ năng giải quyết vấn đề lại có cơ hội để rèn luyện 8 và kết quả của việc giải quyết vấn đề giúp cho ngƣời học thâm nhập sâu hơn vào thực tiễn. Từ đó kích thích hứng thú học tập, niềm say mê, khao khát đƣợc tìm tòi khám phá. Kết quả của hoạt động thực tiễn vừa làm giàu thêm tri thức, vừa soi sáng, giải thích, làm rõ thêm các kiến thức đƣợc học từ SGK, tài liệu. Ngƣời học thấy tự tin, chủ động hơn, đồng thời họ lại phải có thái độ dám chịu trách nhiệm về các quyết định của mình đã lựa chọn và có kĩ năng lập luận, bảo vệ các quyết định của mình. - Năng lực đánh giá và tự đánh giá Kết quả tất yếu của việc rèn luyện các kĩ năng phát hiên và giải quyết vấn đề, kết luận và áp dụng kết quả của quy trình giải quyết vấn đề hỏi ngƣời học phải luôn đánh giá và tự đánh giá. Ngƣời học phải biết đƣợc mặt mạnh, mặt hạn chế của mình, cái đúng- cái sai trong việc mình làm mới có thể tiếp tục vững bƣớc trên con đƣờng học tập chủ động của mình. Không có khả năng đánh giá và tự đánh giá, ngƣời học khó có thẻ tự tin trong phát hiện, giải quyết vấn đề và áp dụng kiến thức đã học. Năm năng lực trên vừa đan xen vừa tiếp nối nhau, tạo nên năng lực tự học ở ngƣời học. Rèn luyện đƣợc những năng lực đó chính là rèn luyện năng lực tự học, tự nghiên cứu của ngƣời học. 1.3. Cơ sở lý luận về bồi dƣỡng năng lực tự học 1.3.1. Tự học 1.3.1.1. Khái niệm về tự học “Tự học là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân tích tổng hợp…) và có khi cả cơ bắp (khi phải sử dụng công cụ) cùng các phẩm chất của mình rồi cả động cơ, tình cảm, cả nhân sinh quan, thế giới quan (nhƣ trìu tƣợng, khách quan, có trí tiến thủ, không ngại khó, ngại khổ, kiên trì nhẫn nại, lòng say mê khoa học…) để chiếm lĩnh một lĩnh vực hiểu biết nào đó của nhân loại, biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình”. [25] 9