Tài liệu Phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử việt nam lớp 7 ở trường thcs thành phố bắc ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TRẦN THỊ HUYỀN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NHẬN DIỆN VÀ SỬ DỤNG TƯ LIỆU LỊCH SỬ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 7 Ở TRƯỜNG THCS THÀNH PHỐ BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÁI NGUYÊN - 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TRẦN THỊ HUYỀN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NHẬN DIỆN VÀ SỬ DỤNG TƯ LIỆU LỊCH SỬ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 7 Ở TRƯỜNG THCS THÀNH PHỐ BẮC NINH Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 8.22.90.13 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Hà Thị Thu Thủy THÁI NGUYÊN - 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu do bản thân thực hiện cùng với sự dẫn dắt nhiệt tình của PGS.TS Hà Thị Thu Thủy, trong thời gian từ tháng 1/2019 đến tháng 6/2020. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả đã tham khảo nhiều nguồn tài liệu khác nhau, các nguồn thông tin được tổng hợp, khái quát đưa vào luận văn một cách hợp lý và đúng quy định. Các kết quả, số liệu và kết luận của đề tài được trình bày trong luận văn là khách quan, trung thực và chưa được công bố ở bất kỳ tài liệu và công trình nghiên cứu khoa học nào khác. Tác giả xin chịu trách nhiệm hoàn toàn về nội dung của luận văn. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020 Tác giả Trần Thị Huyền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu luận văn, em đã nhận được rất nhiều sự quan tâm, giúp đỡ của thầy cô, bạn bè và gia đình. Em xin trân trọng cảm ơn Lãnh đạo, quý thầy cô giáo của trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên Đại học Thái Nguyên đã giúp đỡ em trong quá trình học tập tại trường, đồng thời đã nhiệt tình giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho em trong việc hoàn thành luận văn. Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới cô giáo PGS.TS Hà Thị Thu Thủy đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn, truyền tải những kiến thức, kinh nghiệm quý báu và động viên, giúp đỡ em hoàn thành luận văn của mình. Đồng thời em xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu, tập thể GV, HS trường THCS Tiền An - thành phố Bắc Ninh - tỉnh Bắc Ninh và các trường THCS trên địa bàn thành phố Bắc Ninh nơi em tiến hành điều tra thực tế đã tận tình giúp đỡ em trong việc thực nghiệm sư phạm. Trong khoảng thời gian hạn hẹp, khi làm luận văn sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Em rất mong nhận được những góp ý, giúp đỡ của thầy giáo, cô giáo để em hoàn thành bài luận văn một cách tốt nhất. Em xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020 Tác giả Trần Thị Huyền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỤC LỤC Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii Danh mục các chữ viết tắt ................................................................................... v Danh mục các bảng, biểu đồ ................................................................................ v MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................... 3 3. Mục đích, đối tượng, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu .................................. 8 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu .................................... 9 5. Giả thuyết khoa học ....................................................................................... 10 6. Ý nghĩa khoa học, thực tiễn và những đóng góp của luận văn ..................... 10 7. Cấu trúc của đề tài ......................................................................................... 11 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NHẬN DIỆN VÀ SỬ DỤNG TƯ LIỆU LỊCH SỬ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THCS ....................................... 12 1.1. Cơ sở lí luận ................................................................................................ 12 1.1.1. Một số khái niệm ..................................................................................... 12 1.1.2. Cơ sở xuất phát của vấn đề nghiên cứu ................................................... 19 1.1.3. Vai trò và ý nghĩa của việc phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho học sinh trong dạy học Lịch sử ............................................ 26 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................ 28 1.2.1. Thực trạng DHLS phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử ở các trường THCS thành phố Bắc Ninh ...................................................... 28 1.2.2. Một số nhận xét và định hướng giải pháp ............................................... 35 Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 37 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Chương 2: BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NHẬN DIỆN VÀ SỬ DỤNG TƯ LIỆU LỊCH SỬ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 7 Ở TRƯỜNG THCS THÀNH PHỐ BẮC NINH. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM....................................................................................... 37 2.1. Vị trí, mục tiêu và nội dung Lịch sử Việt Nam lớp 7 THCS....................... 37 2.1.1. Vị trí, mục tiêu ......................................................................................... 38 2.1.2. Nội dung phần lịch sử Việt Nam lớp 7 (thế kỉ X - đầu thế kỉ XVI)........ 40 2.2. Yêu cầu phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS trong DHLS ở trường THCS ............................................................................. 43 2.2.1. Đảm bảo mục tiêu môn học và nhiệm vụ bộ môn ................................... 43 2.2.2. Đảm bảo tính vừa sức đối với HS ........................................................... 43 2.2.3. Đảm bảo tính thực tiễn ............................................................................ 44 2.2.4. Các phương pháp, kĩ thuật được lựa chọn phải có tính khả thi ............... 44 2.3. Các biện pháp phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 7 ở trường THCS thành phố Bắc Ninh ................................................................................................................... 45 2.3.1. Nhóm biện pháp phát triển năng lực nhận diện tư liệu lịch sử ................... 46 2.3.2. Nhóm biện pháp phát triển năng lực sử dụng tư liệu lịch sử ...................... 53 2.4. Thực nghiệm sư phạm ................................................................................ 76 2.4.1. Mục đích và đối tượng thực nghiệm ....................................................... 76 2.4.2. Nội dung và phương pháp thực nghiệm .................................................. 77 2.4.3. Kết quả thực nghiệm................................................................................ 79 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 82 KẾT LUẬN....................................................................................................... 83 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 86 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Ký hiệu viết tắt Viết đầy đủ 1. DHLS Dạy học lịch sử 2. GV Giáo viên 3. HS Học sinh 4. KTDH Kỹ thuật dạy học 5. PP Phương pháp 6. PPDH Phương pháp dạy học 7. SGK Sách giáo khoa 8. NL Năng lực 9. THCS Trung học cơ sở 10. LS Lịch sử 11. TP Thành phố 12. PGD&ĐT Phòng giáo dục và đào tạo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ Bảng: Bảng 2.1: Kết quả chấm điểm bài kiểm tra ....................................................... 79 Bảng 2.2: Kết quả khảo sát HS .......................................................................... 80 Bảng 2.3: Kết quả khảo sát GV ......................................................................... 81 Biểu đồ: Biểu đồ 1.1: Tổng hợp quan niệm của GV về phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử ........................................................... 30 Biểu đồ 2.1: So sánh chất lượng lớp thực nghiệm và đối chứng ................ 79 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 14/11/2013 của Hội nghị Trung ương khóa XI nêu rõ: “phải đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo hướng chuyển mạnh từ trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực người học” [2]. Trong thực tế, việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực ở trường phổ thông, đặc biệt đối với các môn khoa học xã hội trong đó có môn Lịch sử đã có những chuyển biến mới mẻ. Trong bối cảnh Chương trình giáo dục phổ thông mới đã được công bố, quá trình triển khai chỉ còn là vấn đề thời gian. Vì vậy, nâng cao chất lượng dạy học là một vấn đề quan trọng của các GV, trong đó có GV môn Lịch sử. Bộ môn Lịch sử có vị trí và ý nghĩa quan trọng trong việc "Phát triển toàn diện học sinh về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và óc sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân" [28, tr.18]. Học Lịch sử giúp HS nhận thức đúng những kiến thức cơ bản, cần thiết về lịch sử dân tộc và thế giới, góp phần hình thành ở các em "thế giới quan, nhân sinh quan khoa học, bồi dưỡng năng lực tư duy, hành động và thái độ ứng xử đúng đắn trong cuộc sống…" [23, tr.9]. Phát triển năng lực, đặc biệt là năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử của HS trong DHLS phải được thực hiện ở mọi khâu, mọi hình thức hoạt động giáo dục bộ môn. Quá trình nhận thức của HS nói chung, nhận thức Lịch sử nói riêng đều đi "Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn, đó là con đường biện chứng của nhận thức chân lý, nhận thức hiện thực khách quan" [30, tr.7]. Trong từng giai đoạn cụ thể, tùy theo điểm xuất phát của quá trình nhận thức mà có thể đi từ cụ thể đến trừu tượng và từ trừu tượng đến cụ thể, từ đơn nhất đến khái quát và từ khái quát đến đơn nhất. Cho nên nhiệm vụ của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn GV là mở rộng trí tuệ, hình thành năng lực, kỹ năng cho HS chứ không phải làm "đầy trí tuệ" của các em bằng cách truyền thụ các tri thức đã có. Việc phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử đòi hỏi người GV phải biết dạy cho HS cách tiếp cận, nhận diện, sử dụng, biết khám phá tư liệu lịch sử…Từ đó giúp các em phát huy hết năng lực của bản thân để giải quyết vấn đề mà mình gặp phải trong học tập và trong cuộc sống. Thực trạng việc phát triển năng lực, đặc biệt là năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu Lịch sử cho HS trong dạy học Lịch sử ở trường THCS hiện nay còn nhiều hạn chế. Bởi trên thực tế trong dạy học nhiều GV chưa nhận thức đúng tầm quan trọng của phát triển năng lực trong dạy học Lịch sử và còn coi nhẹ việc hình thành NL nhận diện, tái hiện các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử và sử dụng tư liệu lịch sử. Một số GV vẫn áp dụng lối dạy "thầy nói trò nghe"; áp đặt một chiều; không định hướng cho HS khả năng tìm tòi, nghiên cứu. Vị trí, vai trò của bộ môn Lịch sử lại đang bị một bộ phận không nhỏ phụ huynh và HS thờ ơ xem nhẹ, chỉ học để lấy điểm, học để đối phó. Thực trạng này làm hạn chế việc hoàn thành mục tiêu đổi mới PPDH nói chung và hiệu quả DHLS ở trường THCS nói riêng. Vậy làm thế nào để phát huy NL nhận diện, tái hiện các sự kiện, hiện tượng, nhân vật, lịch sử của học sinh trong dạy-học lịch sử và quá trình hoạt động chung, thống nhất giữa thầy và trò nhịp nhàng giúp học sinh nắm vững hơn những tri thức lịch sử, hình thành kĩ năng, kĩ xảo và bồi dưỡng phẩm chất đạo đức, hình thành nhân cách cho các em, đây là vấn đề được nhiều GV dạy môn Lịch sử quan tâm và trăn trở. Để góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho học sinh trong dạy học lịch sử, dưới sự chỉ đạo của PGD&ĐT Thành phố Bắc Ninh, Chuyên môn cụm 04 trường: THCS Suối Hoa, THCS Ninh Xá, THCS Tiền An, THCS Khúc Xuyên, tôi đã mạnh dạn nghiên cứu chuyên đề này với tinh thần học hỏi và chia sẻ với các đồng chí, đồng nghiệp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Lịch sử Việt Nam lớp 7 là một trong những thời kỳ phát triển rực rỡ trong lịch sử của Việt Nam thời phong kiến trên mọi phương diện chính trị, kinh tế, văn hóa, giáo dục, khoa học kỹ thuật, văn học - nghệ thuật… Đây cũng là thời kì dân tộc ta tiếp tục khẳng định quá trình dựng nước đi đôi với giữ nước khi phải đương đầu với nhiều thế lực ngoại xâm... Phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS sẽ giúp các em nhận thức sâu sắc hơn giá trị của nền văn minh Đại Việt trong các thế kỉ X - đầu thế kỉ XVI, nâng cao lòng tự hào, tự tôn dân tộc. Xuất phát từ những lý do trên, tôi chọn vấn đề: “Phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 7 ở trường THCS thành phố Bắc Ninh" làm đề tài nghiên cứu luận văn thạc sĩ. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Vấn đề năng lực và phát triển năng lực trong dạy học nói chung, học Lịch sử nói riêng theo hướng phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS đã được nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Trong thời gian học tập và nghiên cứu luận văn tôi đã tiếp cận một số công trình nghiên cứu sau: Trước hết, trong cuốn “Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào”, xuất bản năm 1973, Nhà giáo dục Xô Viết N.G.Đairi đã viết: “Phải sử dụng không ngừng và có hệ thống tất cả mọi nguồn tư liệu muôn hình, muôn vẻ: tác phẩm kinh điển, văn kiện của Đảng và Nhà nước, sách chuyên khảo, SGK, sách báo tạp chí, tác phẩm hội họa, những cuộc tham quan” [36, tr.10]. A.A.Vagin trong cuốn “PPDH lịch sử ở trường trung học” (1978), NXB giáo dục Matxcơva (tài liệu dịch), …đã khẳng định nguồn tài liệu LS chiếm một vị trí quan trọng trong quá trình DHLS ở trường phổ thông. Ông cũng cho rằng, việc lĩnh hội tài liệu là điều cần thiết làm cho HS có quan điểm đúng đắn về LS [1, tr.23]. Đồng thời ông cũng nêu lên các biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả bài học lịch sử của HS như PP sử dụng hiệu quả SGK, PP kể chuyện lịch sử, sử dụng đồ dùng trực quan… Ngay sau đó, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn tác giả I.F. Khalamop trong cuốn “Phát huy tính tích cực của HS như thế nào?” (1979) đã viết: “vấn đề sử dụng SGK và tài liệu học tập… có lịch sử của nó mà theo chúng tôi có những điều bổ ích đáng học hỏi…”. Bởi vì “trong quá trình làm việc với SGK và tài liệu học tập, HS nắm vững và củng cố được kiến thức, đồng thời các em tiếp thu được kĩ năng, kĩ xảo” [24, tr.37]. Ông cũng khẳng định: “Tài liệu học tập tự nó đã chứa đựng nhiều yếu tố kích thích, động viên tính ham hiểu biết và tính tích cực tư duy HS. Đó là tính chất mới lạ của tri thức khoa học, tính sáng tỏ của các sự kiện, tính độc đáo của các kết luận, PP đặc sắc để phát hiện ra các khái niệm đã được hình thành, sự xâm nhập sâu xa vào bản chất của hiện tượng” [24, tr.88]. Việc xử lí mối quan hệ giữa sử dụng tư liệu và bài giảng mà ông nêu ra đến nay vẫn có giá trị thực tiễn, được nhiều GV bộ môn trong nước thừa nhận và sử dụng; Qua đó, các tác giả đều nhấn mạnh việc dạy học LS phải phát huy tính tích cực, độc lập học tập của HS, phát triển năng lực tìm tòi, khám phá thông qua việc nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử của học trò. Ở Việt Nam, vấn đề dạy học phát triển năng lực không phải là những phát hiện mới mẻ mà vốn đã có từ lâu. Những năm cuối thế kỉ XX đầu thế kỉ XXI, đổi mới PPDH đã trở thành hoạt động chuyên môn sôi nổi ở trường phổ thông. Bắt kịp hoạt động này, nhiều nhà nghiên cứu, rất nhiều sách viết về đổi mới PPDH nhằm phát huy năng lực sáng tạo, năng lực nhận diện, tìm tòi, sử dụng và khám phá Lịch sử của HS biểu hiện qua việc nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử, nâng cao nghệ thuật sư phạm trong quá trình giảng dạy của người GV để đạt hiệu quả cao nhất. Trong cuốn “Tài liệu Hội nghị đổi mới PPDH môn lịch sử ở trường THPT và THCS” của Bộ Giáo dục và Đào tạo, Hà Nội, 1996; Các tác giả Phan Ngọc Liên - Trịnh Đình Tùng (chủ biên) cuốn “Phát huy tính tích cực của HS trong DHLS ở trường trung học cơ sở ”, NXB Giáo dục, 1998 đã đưa ra cơ sở lí luận và thực tiễn của việc phát huy tính tích cực của HS trong DHLS trường trung học cơ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn sở, đồng thời đề cập tới những biện pháp, con đường, hình thức phát huy tính tích cực của HS trong học tập lịch sử.[31] Tác giả Kiều Thế Hưng trong cuốn “Hệ thống thao tác trong DHLS ở trường phổ thông”, NXB ĐHQGHN, 1999 đã viết: Dạy học là một nghề đặc biệt, một trong những điểm đặc biệt đó là “Đối tượng của nghề dạy học là những con người có ý thức, có khả năng sáng tạo và không ngừng biến đổi” [22]. Bởi vậy, trong cuốn sách tác giả đã đi sâu trình bày các loại hình thao tác sư phạm trong DHLS nhằm làm cho PPDH được cụ thể, sinh động và có hiệu quả hơn, góp phần nâng cao chất lượng bộ môn hiện nay. Cuốn “Một số chuyên đề DHLS”, NXB Đại học quốc gia Hà Nội, 2002, của tác giả Phan Ngọc Liên (chủ biên), Trong bài viết “Một số suy nghĩ về năng lực nhân diện và sử dụng tư liệu, hướng phát huy năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu của con người Việt Nam hiện nay”, trên tạp chí khoa học ĐHSPTPHCM, số 49 năm 2003, tác giả Trần Việt Dũng khẳng định “Hình thành nền kinh tế tri thức thì cần phải phát triển khoa học, công nghệ, giáo dục và đào tạo; trong đó, yếu tố then chốt để phát triển các lĩnh vực nêu trên là nâng cao năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu của con người”. Bài viết tập trung phân tích tính sáng tạo, năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu của con người, từ đó đề ra phương hướng phát huy năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu của người Việt Nam hiện nay [15]. Cuốn “Nhập môn Sử học”, NXB Đại học Sư phạm năm 2004, do Phan Ngọc Liên chủ biên đã trang bị những quan điểm, PP học tập và nghiên cứu khoa học cho sinh viên ngành sư phạm Lịch sử. Các tác giả khẳng định trong nghiên cứu lịch sử cần chống việc rập khuôn, giáo điều mà phải có tinh thần sáng tạo. “Tính sáng tạo đòi hỏi phải có tư duy độc lập, tự chủ để tiếp cận với sự thực LS, rút ra bài học, kinh nghiệm…” [28, tr.117]. Hội thảo tập huấn triển khai chương trình giáo trình cao đẳng sư phạm: “Đổi mới nội dung và PPDH lịch sử” thuộc dự án đào tạo GV THCS, 3/2006…Các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn công trình trên cung cấp những cơ sở PP luận vững chắc để vận dụng vào việc dạy học bộ môn nhằm đổi mới nâng cao hiệu quả bài học [8]. Trong cuốn sách “PPDH - Truyền thống và đổi mới” của tác giả Thái Duy Tuyên, NXB Giáo dục, 2008, tác giả đã trình bày các vấn đề như cơ sở xã hội của PPDH hiện đại như sự phân loại, hệ thống PPDH hiện đại, các biện pháp sử dụng chúng, hình thành khái niệm khoa học, bồi dưỡng năng lực tự học cho HS, tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS...Tác giả khẳng định “PPDH là một trong những yếu tố quan trọng nhất của quá trình dạy học. Cùng một nội dung như nhau nhưng bài học có để lại những dấu ấn sâu đậm trong tâm hồn các em hay không, có làm cho các em yêu thích những vấn đề đã học và biết vận dụng chúng một cách năng động, sáng tạo để giải quyết các vấn đề bức xúc của cuộc sống hay không là tùy thuộc ở PP của người thầy” [49, tr.5]. Tác giả Nguyễn Thị Côi trong cuốn “Các con đường, biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học LS ở trường phổ thông”, NXB Đại học Sư phạm năm 2008, đề cập đến bản chất quá trình dạy học, đưa ra các biện pháp nhằm phát triển hoạt động nhận thức độc lập, nhất là tư duy độc lập, năng lực sáng tạo của HS [11]. Đồng thời tác giả cũng đã nhấn mạnh tới vai trò của việc nhận thức tích cực, độc lập, sáng tạo và đề xuất các con đường, biện pháp phát triển tính tích cực, độc lập của HS trong giờ học nội khóa cũng như hoạt động ngoại khóa [11]. Cuốn “Phương pháp dạy học Lịch sử”, tập II (NXB Đại học Sư phạm Hà Nội, 2002) tái bản có sửa chửa và bổ sung 2009, 2010, do Phan Ngọc Liên (chủ biên), Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi, các tác giả đã khẳng định “trong học tập LS phải phát huy tính tích cực, độc lập, thông minh của HS” và “phát triển các hoạt động nhận thức tích cực, độc lập, nhất là tư duy độc lập sáng tạo của HS …có ý nghĩa đặc biệt đối với hiệu quả bài học” [30, tr.107]. Tác giả cũng nêu lên nhiều PPDH khác nhau để phát triển hoạt động nhận thức độc lập của HS như vận dụng trao đổi đàm thoại, dạy học nêu vấn đề, PP nghiên cứu học tập… Cuốn “Áp dụng dạy và học tích cực trong môn Lịch sử”, dự án Việt Bỉ, năm 2010 là tài liệu tập huấn, tổ chức triển khai một số PP, KTDH tích cực ở phạm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn vi hẹp một số trường Tiểu học, Trung học cơ sở thuộc phạm vi dự án và có xây dựng băng hình mẫu. Lí luận và các bước tiến hành của một số PP và KTDH như dạy học dự án, dạy học hợp đồng, dạy học hợp tác, kĩ thuật động não, kĩ thuật khăn trải bàn, sơ đồ tư duy…, được trình bày cụ thể, logic trong tài liệu này. Trong đó các hoạt động được tổ chức, định hướng bởi giáo viên và học sinh sẽ tự tìm tòi, khám phá, phát hiện kiến thức, vận dụng kiến thức để giải quyết vấn đề trong học tập cũng như trong thực tiễn.[17] Trong bài viết “Định hướng nhiệm vụ nhận thức trong DHLS ở trường THPT nhằm kích thích hứng thú học tập cho HS”, 8/2012, tác giả Trần Quốc Tuấn, Nguyễn Văn Phúc khẳng định: “Tính tích cực sản sinh nếp tư duy độc lập, tư duy độc lập là mầm mống của sáng tạo. Ngược lại, phong cách học tập tích cực sáng tạo sẽ phát triển tự giác, hứng thú, bồi dưỡng động cơ học tập” [48]. Các tham luận của các Sở Giáo dục và Đào tạo các tỉnh như An Giang, Bình Định, Bình Phước, Hà Nội đều phân tích thực trạng DHLS ở các trường phổ thông hiện nay. Trong đó vẫn còn thực trạng trong DHLS, các GV vẫn “chưa coi trọng việc phân tích, tìm ra mối liên hệ giữa các sự kiện, phát huy khả năng khái quát, sáng tạo và hệ thống hóa kiến thức của HS” [58]. Trên cơ sở khẳng định sự cần thiết phải đổi mới PPDH, đáp ứng mục tiêu đào tạo trong thời đại mới, hội thảo đã mạnh dạn đề xuất các biện pháp phát triển năng lực, tính tích cực, độc lập sáng tạo cho HS trong dạy học LS ở trường phổ thông. Tài liệu tập huấn “Xây dựng các chuyên đề dạy học lớp 10 chương trình GDTX cấp THPT môn lịch sử” của tác giả Nguyễn Xuân Trường và Nguyễn Thị Bích, năm 2016, đã chỉ ra những hạn chế trong việc sử dụng các PPDH tích cực hiện nay ‘‘chưa thực sự tổ chức được hoạt động nhận thức tích cực, sáng tạo và bồi dưỡng PP tự học”. Các tác giả cũng đưa ra ‘‘Nhằm khắc phục những hạn chế nói trên, các nhà trường cần chỉ đạo GV phải chủ động, sáng tạo xây dựng nội dung dạy học phù hợp với các PP và KTDH tích cực. Đặc biệt, các tác giả cũng nhấn mạnh: Dạy học theo chuyên đề gắn liền với việc kiểm tra đánh giá Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn quá trình. Đánh giá ngang bằng với việc nhận xét. Đánh giá khả năng sáng tạo, phát hiện và giải quyết vấn đề của HS...“GV có thể đánh giá được mức độ đáp ứng của HS đối với các hoạt động sáng tạo này thông qua quan sát, nhận xét sự trải nghiệm hoạt động nhận thức sáng tạo và khả năng phát triển năng lực nhận diện, sử dụng tư liệu, phát hiện và giải quyết vấn đề thông qua học tập theo tiến trình dạy học” [51, tr.33]. Sách chuyên khảo về DHLS, các tác giả cũng đề cập đến vấn đề sử dụng các PP dạy học để tạo hứng thú trong học tập và nâng cao tính tích cực, chủ động của HS. Cuốn “Dạy học phát triển năng lực môn Lịch sử THCS” NXB Đại Sư phạm Hà Nội, 2020, do Nghiêm Đình Vỳ chủ biên đã đề cập tới các PPDH để nâng cao chất lượng DHLS ở trường phổ thông, trong đó đặc biệt nhấn mạnh các PPDH phát huy năng lực tư duy HS. Cuốn sách trình bày vấn đề tổ chức giờ học Lịch sử như thế nào để HS phải là đối tượng trung tâm của quá trình dạy học. Tác giả cho rằng muốn HS hoạt động độc lập, tích cực, GV phải vận dụng hệ thống các PPDH thích hợp, tổ chức điều khiển lớp học hợp lí, giúp các em tự lĩnh hội kiến thức cơ bản của bài học [56]. Những công trình nghiên cứu trong và ngoài nước trên đây, đã cung cấp một cách nhìn khá toàn diện về những lí luận dạy học lịch sử, những quan niệm, quy trình, cách vận dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học trong dạy học lịch sử. Đây chính là nguồn tài liệu quý báu định hướng cho việc nghiên cứu phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS trong DH LS Việt Nam ở trường THCS trên địa bàn học viên đang công tác. 3. Mục đích, đối tượng, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực trạng dạy học phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 7 ở trường THCS thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh; đề xuất biện pháp sư phạm nhằm phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử góp phần nâng cao Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn chất lượng giáo dục cho học sinh THCS thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh theo yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông trong giai đoạn hiện nay. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 7 ở trường THCS. 3.3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Các vấn đề lí luận và thực tiễn về phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS bậc THCS. - Xây dựng một số biện pháp sư phạm phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu Lịch sử cho HS trong DHLS Việt Nam lớp 7 ở trường THCS thành phố Bắc Ninh. - Thực nghiệm các biện pháp dạy học phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS lớp 7 ở một số trường THCS thành phố Bắc Ninh trong năm học 2018-2019. 3.4. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi vấn đề nghiên cứu: Luận văn chủ yếu tập trung nghiên cứu về dạy học phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông trên địa bàn thành phố Bắc Ninh, tập trung vào bài học nội khóa. - Phạm vị điều tra: Do điều kiện, chúng tôi chỉ tập trung khảo sát ở bốn trường THCS trên địa bàn thành phố Bắc Ninh - Tỉnh Bắc Ninh. - Phạm vi thực nghiệm: Đề tài thực nghiệm một bài học học nội khóa ở trường THCS Tiền An, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh. - Phạm vi vận dụng: phần Lịch sử Việt Nam lớp 7 từ giữa thế kỉ X đến đầu thế kỉ XVI. 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 4.1. Cơ sở phương pháp luận Dựa trên lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm của Đảng về giáo dục đào tạo nói chung, dạy học Lịch sử nói riêng, đặc biệt là lí luận về tâm lý học, giáo dục học và phương pháp dạy học Lịch sử của các nhà khoa học và giáo dục học Lịch sử. 4.2. Phương pháp nghiên cứu: Phương pháp nghiên cứu lý luận: Phân tích, tổng hợp và khái quát những tài liệu của các tác giả kinh điển, các tài liệu Giáo dục học, Tâm lí học, PPDH Lịch sử về dạy học phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 7 cho HS có liên quan tới đề tài. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Nghiên cứu chương trình, SGK lịch sử lớp 7, phần lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X - XVI trường THCS. Điều tra, khảo sát thực tiễn việc sử dụng các biện pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS ở một số trường THCS trên địa bàn thành phố Bắc Ninh thông qua phiếu điều tra, dự giờ thăm lớp để rút ra kết luận chính xác về thực trạng việc dạy học phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử Việt Nam cho HS trong DHLS ở các trường THCS thành phố Bắc Ninh làm cơ sở cho việc vận dụng các PP sư phạm phù hợp. Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Xây dựng kế hoạch dạy học và tiến hành thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm nghiệm tính khả thi của các PP, kĩ thuật mà luận văn đã đề xuất. Sử dụng PP thống kê toán học để xử lí kết quả thực nghiệm. 5. Giả thuyết khoa học Vận dụng một số PPDH theo hướng phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THCS theo đề xuất của luận văn sẽ góp phần nâng cao chất lượng DHLS ở trường THCS. 6. Ý nghĩa khoa học, thực tiễn và những đóng góp của luận văn 6.1. Ý nghĩa khoa học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Luận văn góp phần làm phong phú thêm hệ thống lí luận và PPDH bộ môn Lịch sử về vấn đề phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 7 ở trường THCS - Phản ánh thực tiễn của việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực nói chung, và phát triển năng lực nhận diện, sử dụng tư liệu lịch sử ở trường THCS nói riêng - Đề xuất một số biện pháp để phát triển năng lực nhận diện, sử dụng tư liệu lịch sử cho HS góp phần nâng cao hiệu quả bài học Lịch sử lớp 7 ở trường THCS 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của đề tài giúp GV môn LS ở trường THCS vận dụng vào thực tiễn dạy học góp phần nâng cao chất lượng giáo dục bộ môn. Đồng thời, còn là tài liệu tham khảo cho GV các trường THCS vận dụng vào thực tiễn trong quá trình DHLS sau này. 7. Cấu trúc của đề tài Ngoài Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, đề tài gồm 2 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử Việt Nam bậc THCS. Chương 2: Biện pháp phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu Lịch sử trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 7 ở trường THCS thành phố Bắc Ninh. Thực nghiệm sư phạm. Chương 1 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NHẬN DIỆN VÀ SỬ DỤNG TƯ LIỆU LỊCH SỬ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THCS 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Một số khái niệm Năng lực: Thuật ngữ "năng lực" (competence) có nguồn gốc tiếng La tinh là “competentia” có nghĩa là gặp gỡ. Trong tiếng Việt cũng như trong tiếng Anh được sử dụng với nhiều nghĩa cụ thể, gắn với các lĩnh vực khác nhau, trong những tình huống và ngữ cảnh riêng biệt. Hơn nữa, năng lực lại rất gần gũi với các từ khác như tiềm năng, kĩ năng, khả năng…Chính vì vậy có rất nhiều định nghĩa khác nhau về năng lực (NL). "Năng lực là khả năng hành động hiệu quả bằng sự cố gắng dựa trên nhiều nguồn lực. Những khả năng này được sử dụng một cách phù hợp, bao gồm tất cả những gì học được từ nhà trường cũng như các kinh nghiệm của học sinh; những kỹ năng, thái độ và sự hứng thú; ngoài ra còn có những nguồn lực từ bên ngoài, chẳng hạn như bạn cùng lớp, thầy cô giáo, các chuyên gia hoặc các nguồn thông tin khác" (The Qúebec puesgram - MOE Ca-na-đa, 2004). Chương trình giáo dục phổ thông của New Zealand nêu một cách ngắn ngọn: “Năng lực là khả năng hành động hiệu quả hoặc sự phản ứng thích đáng trong các tình huống phức tạp nào đó” (CTGD của New Zealand) Nhiều chuyên gia trong lĩnh vực giáo dục cũng đã định nghĩa khái niệm năng lực như sau: Trong Hội nghị chuyên đề về những NL cơ bản của OECD, F.E. Weinert cho rằng: "Năng lực được thực hiện như một hệ thống khẳ năng, sự thành thạo hay những kỹ năng thiết yếu, có thể giúp con người đủ điều kiện vươn tới một mục đích cụ thể" [dẫn theo 4]; còn J. Coolahan thì viết: Năng lực được xem như là: "Những khả năng cơ bản dựa trên cơ sở tri thức, kinh nghiệm, các giá trị và thiên hướng của một con người được phát triển thông qua thực hành giáo dục” [dẫn theo 4]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn