Tài liệu Phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo thông qua dạy học chương halogen hóa học 10

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 ====== LÊ THỊ MINH THU PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ VÀ SÁNG TẠO THÔNG QUA DẠY HỌC CHƢƠNG HALOGEN HÓA HỌC 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI, 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 ====== LÊ THỊ MINH THU PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ VÀ SÁNG TẠO THÔNG QUA DẠY HỌC CHƢƠNG HALOGEN HÓA HỌC 10 Chuyên ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Hóa học Mã số: 814 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. PHẠM THỊ BÍCH ĐÀO HÀ NỘI, 2018 LỜI CẢM ƠN TS. Phạm Thị Bích Đào ọ ọ ọ S N ọ S ọ ọ S ọ N ọ X ọ ọ T PT P T PT L T ọ V T PT L Q ọ X ọ M ọ T Lê Thị Minh Thu MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BIỂU BẢNG DANH MỤC ĐỒ THỊ VÀ H NH V MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài .................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ............................................................................. 2 3. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................ 2 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu......................................................... 3 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................................... 3 6. Giả thuyết khoa học .............................................................................. 3 7. Dự kiến đóng góp mới của luận văn ..................................................... 4 8. Cấu trúc của luận văn ........................................................................... 4 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ VÀ SÁNG TẠO CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG HALOGEN HÓA HỌC 10 ............................................................................................................. 5 1.1. Lịch sử nghiên cứu ............................................................................. 5 1.2.1. Năng lực ........................................................................................ 7 1.2.2. Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo ......................................... 8 1.3. Một số phƣơng pháp và kĩ thuật dạy học tích cực góp phần phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh .................... 10 1.3.1. Một số phương pháp dạy học tích cực ........................................ 10 1.3.2. Một số kĩ thuật dạy học tích cực .................................................. 17 1.4. Thực trạng dạy học hóa học chƣơng Halogen, Hóa học 10 và vấn đề phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh trung học phổ thông .......................................................................................... 22 1.4.1.Mục đích điều tra ......................................................................... 22 1.4.2. Đối tượng điều tra ....................................................................... 22 1.4.3. Phương pháp điều tra .................................................................. 22 1.4.4. Nội dung điều tra ......................................................................... 23 1.4.5. Thu thập kết quả và đánh giá kết quả điều tra ............................ 23 Tiểu kết chƣơng 1 .......................................................................................... 31 CHƢƠNG 2. BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ VÀ SÁNG TẠO CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG HALOGEN HÓA HỌC 10 Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG .......................................................................................................... 32 2.1. Phân tích mục tiêu, chƣơng trình và đặc điểm về phƣơng pháp dạy học chƣơng Halogen, Hóa học 10 ........................................................... 32 2.1.1. Mục tiêu của chương Halogen, Hóa học 10 ............................... 32 2.1.2. Cấu trúc chương Halogen, Hóa học 10 ...................................... 33 2.1.3. Đặc điểm về phương pháp dạy học chương Halogen ................. 34 2.2. Thiết kế công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh trung học phổ thông trong dạy học hóa học ..................... 36 2.2.1. Cấu trúc của năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh trung học ph th ng th ng qua các ch số hành vi ............................... 36 2.2.2. Biểu hiện của năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh trong dạy học chương Halogen, Hóa học 10 ................................ 37 2.2.3. Thiết kế c ng cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh trung học ph th ng trong dạy học chương Halogen, Hóa học 10 .................................................................................................... 41 2.3. Một số biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh trung học phổ thông trong dạy học chƣơng Halogen – Hóa học 10 ....................................................................................................... 46 2.3.1. Định hướng xác định các biện pháp ........................................... 46 2.3.2. Biện pháp 1: Vận dụng phương pháp dạy học theo góc ............. 46 2.3.3. Biện pháp 2: Vận dụng phương pháp dạy học dự án .................... 55 2.3.4. Biện pháp 3: Sử dụng bài tập nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo ................................................................................. 65 Tiểu kết chƣơng 2 .......................................................................................... 77 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................ 78 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm ................................. 78 3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm .................................................. 78 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm ................................................. 78 3.2. Đối tƣợng và địa bàn thực nghiệm sƣ phạm ................................... 78 3.3. Cách tiến trình thực nghiệm sƣ phạm ............................................. 79 3.3.1. T chức thực nghiệm................................................................... 79 3.3.2. Nội dung thực nghiệm sư phạm .................................................. 80 3.4. Kết quả thực nghiệm ........................................................................ 81 3.4.1. ết quả ph n tích điểm của bài kiểm tra hóa học ....................... 81 3.4.2. ết quả bảng kiểm quan sát đánh giá cho giáo viên, phiếu tự đánh giá mức độ phát triển năng lực và phiếu tự đán giá sản ph m của học sinh ........................................................................................................ 87 Tiểu kết chƣơng 3 .......................................................................................... 95 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 96 2. Kiến nghị và đề xuất ............................................................................ 97 3. Hƣớng phát triển của đề tài ................................................................ 97 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 98 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ọ BTHH DH D ọ DHDA D ọ DHHH D ọ SP ọ ọ QV GV Giáo viên ọ HS KTDH Kĩ KHGD K NL N NXB N NCKH N PP P PPDH P ọ PTHH P ọ SGK Sách giáo khoa ST S T V ọ ọ ụ ọ T THPT Trung ọ TN T TNSP T ổ DANH MỤC BIỂU BẢNG N ọ ọ ổ ......................................................................................9 N ọ QV ....................................33 S X .......36 NL QV 4 NL QV ST ........................38 ST V ...42 Bảng 2.5. Phiếu tự đánh giá NL GQVĐ & ST của HS trong giờ học.......................... 44 6 P ọ 7 .................................................45 ụ ở ọ .......................47 ......................................................................................47 8: D ụ ................................................56 D ..........................................79 K ..79 ọ X ............................................81 4 ọ X ................................82 ọ 6 P ọ ọ X 7 K ..................................................86 8 K V ........................................................88 T 8 –T V – P -Q K Q – – N P -Q N –T -Q N T PT L ..........................................................................89 1 P T PT ..............................................................88 2 K P ..82 .....................................................84 9 K L ở –T T PT ...........................................................................90 ............91 ọ ...............................................................................................................91 DANH MỤC ĐỒ THỊ VÀ H NH V .................83 T PT L T V .................................................................................83 .................84 T PT L Q ........................................................................................84 .................84 T PT Hình 3.4 P .............................................................................................84 T PT L T T PT L Q 6 T PT V ..85 .........85 P ..............85 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài ụ ị 8 ằ XI õ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học.” M ổ ụ ụ ừ ị ọ V ọ ị S ọ ổ ụ ổ ụ ổ 8 7 7 ụ Ch ụ ọ ụ ổ T ổ S ọ ụ ọ ụ ị õ ặ S V NL õ QV S ST S ọ ọ PPD T V ụ S ĩ ọ man ặ ọ ọ ừ 2 ừ ụ PPD D V S S V ặ ù ụ ị : “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo th ng qua dạy học chương Halogen hóa học 10”. 2. Mục đích nghiên cứu S ụ PPD ọ halogen T ằ D D NL ọ QV … QV ọ S & ST cho ổ D ị S 3. Nhiệm vụ nghiên cứu T ở ụ ụ : 3.1. Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn N :N QV ST NL QV ST N ổ PPD ọ S T PT : ọ NL QV ST - ọ S 3.2. Đề xuất một số biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh trong dạy học chƣơng Halogen, Hóa học 10 S ụ PPD ọ ọ ọ QV ĩ ọ ọ & ST cho HS. ọ ằ ọ KTD NL QV 3 3.3. Thiết kế và sử dụng bộ công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo trong dạy học chƣơng Halogen, Hóa học 10 V S … 3.4. Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm tại một số trƣờng trung học phổ thông kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu NL QV ST S ụ PPD T D D ọ 4.2. Phạm vi nghiên cứu ọc 10. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu S ụ PP sau: 5.1. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu lí luận ọ ổ ụ ụ ; QV N ST; PP ổ KTD 5.2. Nhóm các phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn -N QV D ST ọ ở T PT ằ S -P :T ổ -T 5.3. Phƣơng pháp thống kê toán học P TNSP ằ ị 6. Giả thuyết khoa học N ụ PPD ụ KTD ụ ù 4 S NL QV ọ ọ ở ST S THPT. 7. Đóng góp mới của luận văn ở NL ặ QV ST S ọ ọ ọ -K QV NL ST ọ ọ ọ ọ ị - ị NL QV & ST cho S -T ụ -T ụ ọ ọ ọ ọ ụ ọ ọ QV NL & ST ọ PPD 8. Cấu trúc của luận văn N ở ị L : ở S T PT ọ QV ọ ọ QV ọ ọ ọ T ở T PT ở ST ST T PT S 5 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ VÀ SÁNG TẠO CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG HALOGEN HÓA HỌC 10 1.1. Lịch sử nghiên cứu T ằ NL S ổ ụ : TS T ị T ặ TSK P S TS N T N T ịS P S TS ặ N P S TS P P S TS N T ịO Q T P S TS T … N : P T ị Phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh THPT trong dạy học Hóa học hữu cơ, chương trình nâng cao L ọ ụ T SP N L ọ M ĩK ở ở PPD T ịQ ỳ T ọ Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực theo quan điểm phân hóa trong dạy học phần hóa học phi kim ở trung học phổ thông L T ĩK õ ọ ụ SP N T ở ọ N T T ịP ọ T T PT 6 Vận dụng dạy học dự án trong dạy học phần hóa học hữu cơ ở trường THPT miền núi phía Bắc nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh L N T T õ ọ T ĩK T ị T ọ T 8 ọ ụ T SP ở ọ ọ Rèn luyện năng lực sáng tạo cho học sinh trong dạy học hóa học chương Oxi – Lưu huỳnh (lớp 10 – Ban nâng cao) L 6 ĩ ụ ọ SP T M T O D ở –L T ị ỳ Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh thông qua dạy học chương Sự điện li – Hóa học lớp 11 nâng cao, L ĩ ụ T SP N L ổ õ ở QV S T PT N T ịN ọ T 4 Dạy học chương Oxi – Lưu huỳnh Hóa học 10 với học sinh trung bình - yếu theo định hướng phát triển năng lực. L ĩ ụ T SP Tp.HCM. T ịT T 7 Phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh trong dạy học chương nhóm nitơ lớp 11 THPT, L ụ T SP ĩ N ù T ị 7 Phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh trong dạy họcchương oxi – lưu huỳnh hóa học 10 L ụ T SP ĩ N T ở ọ QV – ổ ọ ST S T PT ỳ ọ ặ ọ QV ặ ST N : “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo th ng qua dạy học chương Halogen hóa học 10 ” ừ QV ụ ổ ST … ù ị ổ 7 1.2. Năng lực, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo 1.2.1. Năng lực Từ NL ụ ĩ ụ V ù ĩ NL khác nhau. T ọ tác T Tọ T và N Quang U (1998): “NL là tổng hợp những thuộc tính độc đáo của cá nhân phù hợp với những yêu cầu đặc trưng của một hoạt động nhất định, nhằm đảm bảo việc hoàn thành có kết quả tốt trong lĩnh vực hoạt động ấy” [22]. Theo [31]: “ NL là khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó; là ph m chất tâm sinh lí và trình độ chuyên môn tạo cho con người khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng cao”. T M –N V : “NL là khả năng thực hiện có trách nhiệm và hiệu quả các hành động, giải quyết các nhiệm vụ, vấn đề trong các tình huống thay đổi thuộc các lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân trên cơ sở hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo và kinh nghiệm c ng như s n sàng hành động” [1]. T ổ ổ 7: “NL là thuộc tính cánhân được hình thành, phát triển nhờ tố chất s n có và quá trình học tập, rèn luyện cho phép con người huy động tổng hợp các kiến thức kỹ năng và các thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí, thực hiện thành công một loại hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể”[8] ụ ổ S ọ : NL ; N ọ õ :N ụ NL NL NL ọ N NL ụ NL ĩ ị ụ NL 8 ặ NL : ụ ụ ; ổ D 1.2.2. Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo 1.2.2.1. Năng lực giải quyết vấn đề “GQVĐ là khả năng suy nghĩ và hành động trong những tình huống không có quy trình, thủ tục, giải pháp thông thường có s n. Người GQVĐ có thể ít nhiều xác định được mục tiêu hành động, nhưng không phải ngay lập tức biết cách làm thế nào để đạt được nó. Sự am hiểu tình huống vấn đề, và lý giải dần để đạt mục tiêu đó trên cơ sở việc lập kế hoạch và suy luận tạo thành quá trình GQVĐ” [24]. NL QV ổ NL ọ ở ĩ ằ ụ bài toán. T ị ĩ PISA, 2012: “NL GQVĐ là khả năng của một cá nhân hiểu và giải quyết tình huống vấn đề khi mà giải pháp giải quyết chưa rõ ràng. Nó bao gồm sự s n sàng tham gia vào giải quyết tình huống vấn đề đó – thể hiện tiềm năng là công dân tích cực và xây dựng”. Vì vậy, NL GQVĐ là khả năng cá nhân sử dụng hiệu quả các quá trình nhận thức, hành động và thái độ, động cơ, xúc cảm để giải quyết những tình huống vấn đề mà ở đó không có s n quy trình, thủ tục, giải pháp thông thường [6]. 1.2.2.2. Năng lực sáng tạo S: “Năng lực sáng tạo là các khả năng của học sinh hình thành ý tưởng mới, đề xuất được các giải pháp mới hay cải tiến cách làm mới một sự vật, có các giải pháp khác nhau để giải quyết một vấn đề, sự tò mò, thích đặt các câu hỏi để khám phá sự thật xung quanh, năng lực tưởng tượng và tư duy sáng tạo...” [7]. N QV ở ST NL : Là khả năng của học sinh vận dụng một cách hiệu quả các kiến thức, kĩ năng, thái độ để tìm ra nhiều giải pháp theo các hướng khác nhau sao cho phù hợp với thực tế để giải quyết vấn đề. 9 1.2.2.3. Cấu trúc năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo T NL QV ổ ST ổ 7 [8] S T PT : Bảng 1.1. Những biểu hiện/ tiêu chí của năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh trung học phổ thông Năng lực thành Biểu hiện/ tiêu chí phần P P T nêu và phân V ọ õ ặ ị T ;K ;Q ụ ; S N X ở ị õ ở ừ ;P ở ọ T õ ; QV ; L pháp ù N ở ĩ ;S ; ở ổ ổ T ;N ; QV ; S QV QV ọ ;T ở khai ý ở T ọ ụ 10 1.3. Một số phƣơng pháp và kĩ thuật dạy học tích cực góp phần phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh 1.3.1. Một số phương pháp dạy học tích cực 1.3.1.1. Dạy học theo góc a. Khái niệm Theo [30], “Dạy học theo góc là các HS của một lớp học được học tại các vị trí/khu vực khác nhau để thực hiện các nhiệm vụ được giao trong một môi trường học tập có tính khuyến khích hoạt động và thúc đẩy việc học tập. Các hoạt động có tính đa dạng cao về nội dung và bản chất, hướng tới việc thực hành, khám phá và thực nghiệm”. b. Quy trình thực hiện học theo góc b.1: Giai đoạn chuẩn bị: gồm 2 bƣớc. Nội dung: V ị ọ ọ Bƣớc 1: Xem ổ Thời gian học tập: S S ọ V ụ ọ ọ … h ng gian lớp học: ọ Sĩ số: ù ọ ổ Sở ọ - 40 HS ù Ý thức và khả năng học độc lập của HS Đặt tên góc: Bƣớc 2: T ọ õ ặ ù ọ ở S T ụở ị ở ọ ụ ọ … 11 b.2. Tổ chức học tập theo góc: 4 bƣớc Bƣớc 1: S ọ Bƣớc 2: ọ ọ Bƣớc 3: Tổ ọ ọ S ọ – S ặ – V õ S Bƣớc 4: Tổ S ổ ị ọ c. Ƣu nhƣợc điểm của dạy học theo góc * Ưu điểm - Mở S - S ọ -T S – HS, GV – HS. ù -V ừ S : ọ i nhau. ị ặ ừ ọ ọ ọ