Tài liệu Phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn huyện bố trạch, tỉnh quảng bình

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TRẦN TRUNG THÀNH PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BỐ TRẠCH, TỈNH QUẢNG BÌNH Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 8340410 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. PHAN VĂN HÒA HUẾ - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu được nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tôi cũng xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ trong quá trình thực hiện luận văn này đã được ghi nhận và cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc xuất xứ. Tác giả luận văn Trần Trung Thành i LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin kính gửi lời cảm ơn trân trọng và chân thành nhất đến Thầy giáo PGS.TS. Phan Văn Hòa, người trực tiếp hướng dẫn khoa học và đã dành nhiều thời gian giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu nhà trường, các Khoa và Bộ môn trường Đại học Kinh tế - Đại học Huế; xin chân thành cảm ơn quý Thầy, Cô giáo đã quan tâm, nhiệt tình giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại trường. Chân thành cảm ơn Cục Thống kê Quảng Bình; Chi cục Thống kê huyện Bố Trạch; Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Bố Trạch; các Chủ trang trại trên địa bàn huyện; các Sở, Ban, Ngành liên quan đã hỗ trợ cung cấp thông tin và tạo điều kiện giúp đỡ tôi thực hiện hoàn thành luận văn này. Cuối cùng, tôi xin được bày tỏ những tình cảm yêu mến nhất đến gia đình, những người thân và bạn bè đã tạo điều kiện, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn này. Tác giả luận văn Trần Trung Thành ii TÓM LƯỢC LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC KINH TẾ Họ và tên học viên: TRẦN TRUNG THÀNH Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 8340410 Niên khóa: 2016 - 2018 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. PHAN VĂN HÒA Tên đề tài: PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BỐ TRẠCH, TỈNH QUẢNG BÌNH 1. Tính cấp thiết của đề tài Phát triển kinh tế trang trại là một chủ trương lớn của Đảng, Nhà nước, đang được tổ chức thực hiện có hiệu quả, ngày càng khẳng định vị trí vai trò quan trọng trong quá trình tái cơ cấu ngành nông nghiệp và xây dựng nông thôn mới. Kinh tế trang trại ở tỉnh Quảng Bình nói chung, huyện Bố Trạch nói riêng đã tạo ra bước chuyển biến mới trong phát triển nông nghiệp nông thôn. Mặc dù huyện Bố Trạch là vùng đất có nhiều tiềm năng và lợi thể để phát triển kinh tế trang trại. Tuy nhiên, quá trình phát triển kinh tế trang trại hiện nay vẫn còn mang nhiều yếu tố tự phát. Phần lớn các trang trại sản xuất manh mún, sử dụng công nghệ kém hiệu quả, đầu ra thị trường chưa ổn định, chưa phát huy được lợi thế kinh tế của từng vùng. 2. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp phân tổ, tổng hợp; phương pháp thống kê mô tả; phương pháp so sánh và phương pháp chuyên gia. 3. Kết quả nghiên cứu và những đóng góp của luận văn Trên cơ sở tiếp thu và kế thừa nhiều tài liệu nghiên cứu liên quan, luận văn đã đánh giá được thực trạng phát triển kinh tế trang trại của huyện Bố Trạch trong thời gian qua và đề xuất các giải pháp mang tính khả thi về phát triển kinh tế trang trại huyện Bố Trạch trong thời gian tới. iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BĐVH Bưu điện văn hóa BQ Bình quân CHDCND Cộng hòa dân chủ nhân dân GTSX(GO) Giá trị sản xuất NLTS Nông lâm thủy sản SXKD Sản xuất kinh doanh THCS Trung học cơ sở TT Thị trấn UBND Ủy ban nhân dân UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc VAC Vườn ao chuồng VACR Vườn ao chuồng rừng iv MỤC LỤC Lời cam đoan ........................................................................................................... i Lời cảm ơn .............................................................................................................. ii Tóm lược luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế ...........................................................iii Danh mục các chữ viết tắt ...................................................................................... iv Mục lục ................................................................................................................... v Danh mục các bảng ..............................................................................................viii PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ ........................................................................................ 1 PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU.................................................................. 5 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI........................................................................................................ 5 1.1. LÝ LUẬN VỀ TRANG TRẠI VÀ KINH TẾ TRANG TRẠI ........................... 5 1.1.1. Một số khái niệm........................................................................................... 5 1.1.2. Đặc trưng của trang trại ................................................................................. 7 1.1.3. Phân loại trang trại ...................................................................................... 10 1.1.4. Tiêu chí nhận dạng trang trại....................................................................... 11 1.1.5. Ý nghĩa của việc phát triển kinh tế trang trại .............................................. 12 1.2. LÝ LUẬN PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI ....................................... 13 1.2.1. Một số khái niệm......................................................................................... 13 1.2.2. Nội dung phát triển kinh tế trang trại .......................................................... 15 1.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế trang trại ............................. 22 1.3. CHỦ TRƯƠNG, CHÍNH SÁCH CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƯỚC TRONG VIỆC PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI ............................................................... 28 1.3.1. Quan điểm của Đảng và Nhà nước trong việc phát triển kinh tế trang trại . 28 1.3.2. Các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước trong việc phát triển kinh tế trang trại .................................................................................................... 29 1.4. KINH NGHIỆM CỦA MỘT SỐ ĐỊA PHƯƠNG TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI VÀ BÀI HỌC RÚT RA CHO HUYỆN BỐ TRẠCH ............... 33 1.4.1. Kinh nghiệm phát triển kinh tế trang trại ở một số nước trên thế giới ........ 33 v 1.4.2. Kinh nghiệm phát triển kinh tế trang trại ở một số địa phương trong nước 35 1.4.3. Bài học kinh nghiệm phát triển kinh tế trang trại cho huyện Bố Trạch....... 36 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BỐ TRẠCH, TỈNH QUẢNG BÌNH.................................... 39 2.1. ĐẶC ĐIỂM ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ, XÃ HỘI HUYỆN BỐ TRẠCH ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ PHÁT TRIỂN CỦA KINH TẾ TRANG TRẠI39 2.1.1. Đặc điểm điều kiện tự nhiên ....................................................................... 39 2.1.2. Đặc điểm điều kiện xã hội ........................................................................... 44 2.1.3. Đặc điểm điều kiện kinh tế.......................................................................... 48 2.2. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI HUYỆN BỐ TRẠCH ................................................................................................................. 52 2.2.1. Tình hình phát triển số lượng trang trại....................................................... 52 2.2.2. Thực trạng các yếu tố nguồn lực phục vụ cho quá trình sản xuất của trang trại ......................................................................................................................... 56 2.2.3. Thực trạng về liên kết sản xuất .................................................................. 66 2.2.4. Tình hình về thị trường tiêu thụ sản phẩm ................................................ 67 2.2.5. Thực trạng về hiệu quả sản xuất kinh doanh............................................. 68 2.2.6. Thực trạng về các chính sách hỗ trợ của nhà nước đối với phát triển kinh tế trang trại ............................................................................................................ 73 2.3. ĐÁNH GIÁ CỦA CÁC ĐỐI TƯỢNG ĐIỀU TRA VỀ CHỦ TRƯƠNG, CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI ..................................... 76 2.3.1. Đánh giá của cán bộ quản lý nhà nước...................................................... 77 2.3.2. Đánh giá của chủ trang trại ........................................................................ 81 2.4. ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI HUYỆN BỐ TRẠCH .......................................................................................................... 86 2.4.1. Kết quả đạt được ........................................................................................ 86 2.4.2. Hạn chế ....................................................................................................... 87 2.4.3. Nguyên nhân của những hạn chế ............................................................... 88 vi CHƯƠNG 3. ĐỊNH HƯỚNG, MỤC TIÊU VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI HUYỆN BỐ TRẠCH THỜI GIAN TỚI ................ 90 3.1. ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI TRONG THỜI GIAN TỚI. ............................................................................................................ 90 3.2. MỤC TIÊU PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI TRONG THỜI GIAN TỚI. ...................................................................................................................... 90 3.2.1. Mục tiêu chung: ......................................................................................... 90 3.2.2. Mục tiêu cụ thể đến năm 2022: ................................................................. 91 3.3. CÁC GIẢI PHÁP CỤ THỂ ............................................................................ 91 3.3.1. Quy hoạch phát triển số lượng trang trại ................................................... 91 3.3.2. Hoàn chỉnh quy hoạch về đất đai sử dụng trong các trang trại ................ 93 3.3.3. Phát triển nguồn nhân lực của các trang trại ............................................. 94 3.3.4. Vốn đầu tư cho các trang trại ..................................................................... 95 3.3.5. Ứng dụng khoa học - công nghệ vào việc phát triển kinh tế trang trại .... 95 3.3.6. Phát triển thị trường tiêu thụ sản phẩm ..................................................... 96 PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................... 98 1. Kết luận ............................................................................................................ 98 2. Kiến nghị .......................................................................................................... 99 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ 101 PHỤ LỤC .......................................................................................................... 103 Quyết định Hội đồng chấm luận văn Biên bản của Hội đồng chấm luận văn Nhận xét của phản biện 1 và phản biện 2 Bản giải trình chỉnh sửa luận văn Giấy xác nhận hoàn thiện luận văn vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Dân số, diện tích và mật độ dân số huyện Bố Trạch năm 2013 và năm 2017 ....................................................................................... 45 Bảng 2.2: Tình hình lao động huyện Bố Trạch năm 2013 và năm 2017 ........ 46 Bảng 2.3: Giá trị sản xuất của huyện Bố Trạch giai đoạn 2013 - 2017 .......... 48 Bảng 2.4: Tình hình sử dụng đất huyện Bố Trạch năm 2017 ......................... 49 Bảng 2.5: Một số chỉ tiêu chủ yếu về cơ sở hạ tầng của huyện Bố Trạch năm 2017 ....................................................................................... 50 Bảng 2.6: Số lượng trang trại huyện Bố Trạch giai đoạn 2013 - 2017 chia theo loại hình trang trại .......................................................... 54 Bảng 2.7: Cơ cấu trang trại huyện Bố Trạch giai đoạn 2013 - 2017 chia theo loại hình trang trại .......................................................... 55 Bảng 2.8: Diện tích đất sử dụng của trang trại giai đoạn 2013 - 2017 ......... 57 Bảng 2.9: Diện tích đất sử dụng bình quân của trang trại giai đoạn 2013 - 2017 .................................................................... 58 Bảng 2.10: Tình hình sử dụng lao động của các trang trại huyện Bố Trạch năm 2017 phân theo loại hình trang trại .............. 59 Bảng 2.11: Lao động bình quân của 1 trang trại huyện Bố Trạch năm 2017 phân theo loại hình trang trại ........................................ 60 Bảng 2.12: Cơ cấu lao động của các trang trại huyện Bố Trạch năm 2017 ...... 61 Bảng 2.13: Quy mô vốn của trang trại ở huyện Bố Trạch giai đoạn 2013 - 2017 .................................................................... 62 Bảng 2.14: Cơ cấu vốn đầu tư phân theo nguồn hình thành của các trang trại huyện Bố Trạch giai đoạn 2013 - 2017 .......................................... 63 Bảng 2.15: Số lượng trang trại có liên kết phân theo hình thức liên kết năm 2017 ....................................................................................... 66 viii Bảng 2.16: Kết quả sản xuất kinh doanh của trang trại huyện Bố Trạch giai đoạn 2013 - 2017 .................................................................... 70 Bảng 2.17: Thu nhập bình quân trang trại huyện Bố Trạch giai đoạn 2013 - 2017 .................................................................... 72 Bảng 2.18: Một số đặc điểm của các đối tượng điều tra................................... 77 Bảng 2.19: Kết quả khảo sát cán bộ quản lý về chính sách phát triển trang trại trên địa bàn huyện Bố Trạch .......................................... 80 Bảng 2.20: Kết quả khảo sát các chủ trang trại về chính sách phát triển trang trại trên địa bàn huyện Bố Trạch .......................................... 84 ix PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Tính cấp thiết của đề tài Phát triển kinh tế trang trại là một chủ trương lớn của Đảng, Nhà nước, đang được tổ chức thực hiện có hiệu quả, ngày càng khẳng định vị trí vai trò quan trọng trong quá trình tái cơ cấu ngành nông nghiệp và xây dựng nông thôn mới. Thực tiễn trong những năm qua cho thấy, phát triển kinh tế trang trại là bước đột phá trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp nông thôn, góp phần phát huy được lợi thế của từng vùng, nhất là ở vùng gò đồi và vùng cát ven biển, góp phần khai thác thêm diện tích đất trống đồi núi trọc, đất hoang hóa; thu hút nguồn vốn trong dân, góp phần ứng dụng nhanh các tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất, thu hút và tạo việc làm cho lao động nông thôn, góp phần xóa đói giảm nghèo và làm giàu cho người dân. Kinh tế trang trại ở tỉnh Quảng Bình nói chung, huyện Bố Trạch nói riêng đã tạo ra bước chuyển biến mới trong phát triển nông nghiệp nông thôn, góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng đất và diện tích mặt nước để tạo ra vùng sản xuất với khối lượng hàng hoá nông, lâm, thuỷ sản có giá trị kinh tế cao. Đã tạo chuyển dịch cơ cấu cây trồng, vật nuôi, cơ cấu mùa vụ ngày càng có hiệu quả, bước đầu đã xuất hiện một số trang trại đầu tư chiều sâu theo hướng công nghiệp; phát triển mô hình kinh tế trang trại trên địa bàn đã góp phần giải quyết nhiều việc làm, nâng cao chất lượng đời sống cho bà con nông dân và góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế toàn huyện. Trong thời gian tới, xu hướng phát triển nông nghiệp tập trung vào các loại cây trồng, vật nuôi có giá trị cao, phát triển theo hướng chất lượng, giá trị; đặc biệt chú trọng đưa tiến bộ khoa học kỹ thuật, nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp sạch vào sản xuất, ngày càng có nhiều doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp, thị trường tiêu thụ sản phẩm sẽ thay đổi theo hướng tăng cường liên kết sản xuất, tiêu thụ theo chuỗi giá trị gắn với đảm bảo bảo toàn vệ sinh thực 1 phẩm và phát triển bền vững. Do đó, kinh tế trang trại tiếp tục là khâu đột phá nhằm đẩy nhanh việc ứng dụng khoa học, công nghệ trong sản xuất nông nghiệp. Mặc dù huyện Bố Trạch là vùng đất có nhiều tiềm năng và lợi thể để phát triển kinh tế trang trại. Tuy nhiên, quá trình phát triển kinh tế trang trại hiện nay vẫn còn mang nhiều yếu tố tự phát. Số lượng trang trại chủ yếu vẫn là trang trại hộ gia đình nông dân và một tỷ lệ đáng kể của gia đình cán bộ, công nhân, viên chức đã nghỉ hưu. Hầu hết các trang trại có quy mô đất đai không lớn, sử dụng lao động của gia đình là chủ yếu. Vốn đầu tư trong hoạt động trang trại thường là vốn tự có và vốn vay của cộng đồng; vốn vay của tổ chức tín dụng chỉ chiếm tỷ trọng thấp. Phần lớn các trang trại sản xuất manh mún, sử dụng công nghệ kém hiệu quả, đầu ra thị trường chưa ổn định, chưa phát huy được lợi thế kinh tế của từng vùng. Xuất phát từ những vấn đề trên, tôi chọn đề tài “Phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình” làm luận văn thạc sỹ. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Trên cơ sở phân tích và đánh giá thực trạng phát triển kinh tế trang trại huyện Bố Trạch thời gian qua; đề xuất giải pháp phát triển kinh tế trang trại huyện Bố Trạch trong thời gian tới. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hoá cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển kinh tế trang trại; - Phân tích thực trạng phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình giai đoạn 2013 - 2017; - Đề xuất giải pháp phát triển kinh tế trang trại huyện Bố Trạch đến năm 2025. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Là những vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến việc phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn huyện Bố Trạch. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Không gian: Địa bàn huyện Bố Trạch. 2 - Thời gian: Đánh giá thực trạng phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình giai đoạn 2013 - 2017. Các giải pháp được đề xuất trong 5 - 7 năm tới. 4. Phương pháp nghiên cứu 4.1. Thu thập thông tin, tài liệu, số liệu - Số liệu sơ cấp: Tiến hành điều tra thu thập thông tin tại các trang trại trên địa bàn huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình, với số lượng 49 trang trại (tỷ lệ 10% trong tổng số 487 trang trại trong toàn huyện) và theo cơ cấu loại hình, cụ thể: Trồng trọt 01 trang trại; chăn nuôi 09 trang trại; nuôi trồng thủy sản 03 trang trại; tổng hợp 36 trang trại và 10 cán bộ quản lý nhà nước về đánh giá chính sách hỗ trợ phát triển kinh tế trang trại. - Số liệu thứ cấp: Từ các cơ quan ban ngành trong tỉnh và của huyện Bố Trạch giai đoạn 2013 - 2017. 4.2. Phương pháp tổng hợp và phân tích - Phương pháp phân tổ, tổng hợp: Sử dụng phương pháp này để hệ thống hóa và phân tích số liệu, nhằm khái quát hóa những đặc trưng chung, những cơ cấu tồn tại khách quan theo các mặt của tổng thể nghiên cứu bằng các chỉ tiêu thống kê. Từ việc phân tích kết hợp phương pháp tổng hợp để đưa ra những đánh giá khái quát về phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn huyện Bố Trạch. - Phương pháp thống kê mô tả: Phương pháp được sử dụng để mô tả những đặc tính cơ bản của số liệu thu thập được, phương pháp này cho phép thông qua số liệu thống kê nhằm mô tả thực trạng phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn từ đó tìm ra xu hướng để có những giải pháp tích cực thúc đẩy phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn huyện Bố Trạch. - Phương pháp so sánh: Sử dụng phương pháp này để xem xét các chỉ tiêu phân tích bằng cách so sánh mức độ của cùng một hiện tượng tại không gian hoặc thời gian khác nhau; so sánh từng bộ phận với tổng thể và giữa các bộ phận trong tổng thể với nhau nhằm nghiên cứu kết cấu, biến đổi kết cấu; so sánh giữa các chỉ tiêu của các hiện tượng khác nhau nhưng có liên quan với nhau. Phương pháp so 3 sánh có hai hình thức: So sánh tuyệt đối và so sánh tương đối. So sánh tuyệt đối dựa trên hiệu số của hai chỉ tiêu so sánh là chỉ tiêu kỳ phân tích và chỉ tiêu cơ sở. So sánh tương đối là tỷ lệ (%) của chỉ tiêu kỳ phân tích so với chỉ tiêu gốc để thể hiện mức độ hoàn thành hoặc tỷ lệ của số chênh lệch tuyệt đối với chỉ tiêu gốc để nói lên tốc độ tăng trưởng. - Phương pháp chuyên gia: Trên cơ sở số liệu thu thập được từ các phương pháp trên, để hoàn thành được luận văn còn tham khảo ý kiến của các nhà khoa học, nhà chuyên môn, các chuyên gia trong phát triển kinh tế trang trại. Kế thừa các công trình nghiên cứu, các bài viết đã công bố trên các báo viết, báo mạng, các công trình nghiên cứu khoa học về phát triển kinh tế trang trại để hoàn thiện luận văn. 5. Nội dung nghiên cứu Ngoài phần mở đầu, mục lục, danh mục các bảng, kết luận, tài liệu tham khảo, đề tài chia làm 03 chương như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận, thực tiễn về phát triển kinh tế trang trại Chương 2: Thực trạng phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình Chương 3: Giải pháp phát triển kinh tế trang trại huyện Bố Trạch 4 PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRANG TRẠI 1.1. LÝ LUẬN VỀ TRANG TRẠI VÀ KINH TẾ TRANG TRẠI 1.1.1. Một số khái niệm 1.1.1.1. Trang trại Trên thế giới người ta thường dùng các thuật ngữ để biểu đạt loại hình kinh tế này như: Ferme (tiếng Pháp), Farm (tiếng Anh),… khi chuyển sang tiếng Việt được dịch là trang trại hay nông trại. Trong từ điển Tiếng Việt, trang trại được hiểu một cách khái quát là: “Trại lớn sản xuất nông nghiệp” [26]. Ở Việt Nam, trang trại được hiểu là loại hình cơ sở sản xuất nông nghiệp của hộ gia đình nông dân, hình thành và phát triển chủ yếu trong điều kiện kinh tế thị trường khi phương thức sản xuất tư bản thay thế phương thức sản xuất phong kiến. Trang trại được hình thành từ cơ sở của các hộ tiểu nông sau khi từ bỏ sản xuất tự cung tự cấp khép kín, vươn lên sản xuất hàng hoá đáp ứng nhu cầu thị trường trong điều kiện cạnh tranh. Ngoài ra, qua thực tiễn cho thấy lĩnh vực hoạt động của trang trại không chỉ bó hẹp trong sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp, mà còn mở rộng thêm một số hoạt động kinh doanh dịch vụ hỗ trợ các yếu tố đầu vào, đầu ra và các hoạt động chế biến nhằm tăng thu nhập. Hiện nay, trong các tài liệu nghiên cứu khoa học trang trại được nhìn nhận với nhiều quan điểm khác nhau, nhưng chúng đều có những điểm chung như sau: Trong cuốn giáo trình Kinh tế nông nghiệp do Vũ Đình Thắng chủ biên, Nhà xuất bản Đại học Kinh tế quốc dân đã đưa ra khái niệm về trang trại “là một hình thức tổ chức sản xuất tập trung trong nông, lâm, thủy sản với mục đích chủ yếu là sản xuất hàng hóa, có quy mô ruộng đất và các yếu tố sản xuất đủ lớn, có trình độ kỹ thuật cao, tổ chức và quản lý hiện đại” [17]. 5 Trang trại là một hình thức tổ chức kinh tế trong nông, lâm nghiệp và thủy sản phổ biến được hình thành trên cơ sở phát triển kinh tế hộ, nhưng ở vào giai đoạn có trình độ tổ chức quản lý cao hơn, mang tính sản xuất hàng hóa rõ rệt. Khai thác và sử dụng các nguồn lực kinh tế ở địa phương như đất đai, nguồn vốn, lao động... Hoạt động sản xuất kinh doanh luôn gắn liền với nền kinh tế thị trường [14]. Theo tác giả Trần Hai "Trang trại là hình thức tổ chức sản xuất nông nghiệp dựa trên cơ sở lao động và đất đai của hộ gia đình là chủ yếu, có tư cách pháp nhân, tự chủ sản xuất kinh doanh bình đẳng với các thành phần khác, có chức năng chủ yếu là sản xuất nông sản hàng hoá, tạo ra nguồn thu nhập chính và đáp ứng nhu cầu cho xã hội" [12]. Tóm lại qua những cơ sở lý luận và thực tiễn nêu trên có thể hiểu: Trang trại là cơ sở sản xuất trong nông, lâm nghiệp và thủy sản gắn với hộ gia đình nông dân, là hình thức sản xuất nông nghiệp tập trung có mục đích chủ yếu là sản xuất hàng hoá, tư liệu sản xuất thuộc quyền sở hữu hoặc quyền sử dụng của chủ thể độc lập. Sản xuất được tiến hành trên quy mô ruộng đất, các yếu tố sản xuất tương đối lớn, với cách thức tổ chức quản lý tiến bộ và trình độ kỹ thuật cao, hoạt động tự chủ và luôn gắn với thị trường. 1.1.1.2. Kinh tế trang trại Kinh tế trang trại là một khái niệm không còn mới với các nước kinh tế phát triển và đang phát triển. Song đối với nước ta đang còn là một vấn đề mới, do nước ta mới chuyển sang nền kinh tế thị trường nên việc nhận thức chưa đầy đủ về kinh tế trang trại là điều không thể tránh khỏi. Thời gian qua các lý luận về kinh tế trang trại đã được các nhà khoa học trao đổi trên các diễn đàn và các phương tiện thông tin đại chúng. Song cho tới nay ở mỗi quốc gia, mỗi vùng khác nhau các nhà khoa học lại đưa ra các khái niệm khác nhau về kinh tế trang trại. Thực tế hiện nay hai khái niệm “trang trại” và “kinh tế trang trại” nhiều trường hợp được sử dụng như những khái niệm đồng nhất, nhưng thực chất không phải vậy. Kinh tế trang trại là tổng thể các yếu tố vật chất của sản xuất và các quan 6 hệ kinh tế nảy sinh trong quá trình tồn tại và hoạt động của trang trại, còn trang trại là nơi kết hợp các yếu tố vật chất của sản xuất và là chủ thể của các quan hệ kinh tế đó [15]. Theo Lê Trọng: "Kinh tế trang trại là một hình thức tổ chức kinh tế cơ sở của nền sản xuất xã hội, dựa trên cơ sở hợp tác và phân công lao động xã hội, bao gồm một số người lao động nhất định, được chủ trang trại tổ chức trang bị những tư liệu sản xuất nhất định để tiến hành hoạt động kinh doanh phù hợp với yêu cầu của nền kinh tế thị trường và được Nhà nước bảo hộ" [19]. Nghị quyết 03/2000/NQ-CP, ngày 02/02/2000 của Chính phủ ban hành đã nêu rõ: “Kinh tế trang trại là hình thức tổ chức sản xuất hàng hóa trong nông nghiệp, nông thôn, chủ yếu dựa vào hộ gia đình, nhằm mở rộng quy mô và nâng cao hiệu quả sản xuất trong lĩnh vực trồng trọt, chăn nuôi, nuôi trồng thuỷ sản, trồng rừng, gắn sản xuất với chế biến và tiêu thụ nông, lâm, thuỷ sản”[10]. Có thể hiểu như sau: Kinh tế trang trại là loại hình kinh tế sản xuất hàng hóa trong nông nghiệp, phát triển chủ yếu trên cơ sở kinh tế hộ nhưng ở quy mô lớn hơn, được đầu tư nhiều hơn về vốn và kỹ thuật, có thể thuê mướn nhân công để sản xuất ra một hoặc vài loại sản phẩm hàng hóa từ nông nghiệp với khối lượng lớn cho thị trường. 1.1.2. Đặc trưng của trang trại Căn cứ vào các quy định tại Nghị quyết số 03/2000/NQ-CP ngày 02/02/2000 của Chính phủ về kinh tế trang trại và các văn bản hướng dẫn thi hành, cũng như thực trạng hình thành và phát triển của trang trại thời gian qua, có thể thấy trang trại ở Việt Nam có một số đặc trựng cơ bản sau: - Mục đích chủ yếu của trang trại là kinh doanh nông sản phẩm hàng hoá theo nhu cầu thị trường.[18] Kinh tế trang trại đi lên từ kinh tế hộ nông dân, trong quá trình phát triển kinh tế hộ gia đình đã vượt qua được giai đoạn tự cung tự cấp, vươn lên sản xuất hàng hóa nông, lâm, thủy sản bán ra thị trường nhằm thu lợi nhuận. 7 Đây là đặc điểm quan trọng nhất của trang trại. Tỷ suất hàng hóa càng cao thể hiện bản chất và trình độ phát triển của trang trại. Kinh nghiệm của các nước trên thế giới cho thấy tiêu chí giá trị nông sản hàng hóa và tỷ suất hàng hóa bán ra trong năm luôn luôn được sử dụng làm thước đo chủ yếu của trang trại. Sản xuất nông nghiệp theo kiểu truyền thống tự cung, tự cấp chỉ giải quyết nhu cầu của chính người sản xuất, lượng sản phẩm dư thừa đem bán trên thị trường chiếm một tỷ trọng rất nhỏ so với khối lượng nông sản mà họ sản xuất ra. Các hộ nông dân cũng cố gắng bán bất kỳ thứ nông sản nào do chính bản thân họ sản xuất ra giai đoạn này gọi là thương mại hóa sản phẩm. Sau đó hộ nông dân sản xuất ra hàng hóa theo yêu cầu của thị trường đó là giai đoạn sản xuất hàng hóa của hộ đã đạt đến một cấp độ cao hơn, một bộ phận nông dân đã phát triển đến hình thức sản xuất theo mô hình trang trại. Đặc trưng sản xuất hàng hóa là đặc trưng quan trọng nhất, bởi vì mục đích sản xuất hàng hóa chi phối và ảnh hưởng rất lớn, thậm chí quyết định tới tất cả đặc trưng khác của trang trại. Đặc trưng về mục đích sản xuất hàng hóa có thể biểu thị về mặt lượng bằng những chỉ tiêu chủ yếu như giá trị sản xuất hàng hóa tạo ra trong một năm của trang trại; tỷ suất hàng hóa của trang trại. - Trong trang trại, các yếu tố sản xuất trước hết là ruộng đất và tiền vốn được tập trung tới quy mô nhất định theo yêu cầu phát triển sản xuất hàng hoá. Trong nông nghiệp cũng như trong các ngành sản xuất vật chất khác, sản xuất hàng hoá chỉ có thể được tiến hành khi các yếu tố sản xuất được tập trung với quy mô nào đó. Đất đai là tư liệu sản xuất không thể thay thế được trong nông nghiệp. Không có đất đai thì không có sản xuất nông nghiêp. Tuy nhiên phải có tích tụ tập trung ruộng đất đến một mức độ nào đó thì mới có sản xuất hàng hóa. Phải đạt tới một quy mô tối thiểu nào đó thì mới có thể bố trí cơ cấu cây trồng hợp lý, đạt hiệu quả cao hơn trong sản xuất kinh doanh. Đặc điểm này được quy định bởi chính đặc điểm về mục đích sản xuất của trang trại. Tuy nhiên trong điều kiện khí hậu bình thường, năng lực sản xuất của đất đai phụ thuộc vào trình độ thâm canh, vào tiến bộ 8 khoa học kỷ thuật được áp dụng trong nông nghiệp. Vì vậy điều kiện về quy mô kinh doanh đất đai để hình thành trang trại cũng có thể thay đổi theo thời gian. Sự tập trung về tài sản tiền vốn cũng là điều tối quan trọng đối với quá trình hình thành và phát triển của các trang trại. Sản xuất kinh doanh hàng hóa đòi hỏi phải có lượng vốn ban đầu nhất định để đầu tư các khoản chi phí đầu vào. Do đó, ở các trang trại sản xuất hàng hoá chỉ có thể được thực hiện khi ruộng đất, tiền vốn, tư liệu sản xuất,... được tập trung tới quy mô đủ lớn. - Tư liệu sản xuất thuộc quyền sở hữu hoặc quyền sử dụng của một người chủ độc lập. Người chủ độc lập ở đây là người hoàn toàn có quyền tự chủ trong hoạt động sản xuất kinh doanh. Người chủ trang trại là người nắm giữ một phần hoặc toàn phần về quyền sở hữu tài sản nếu như nắm quyền sử dụng tài sản, thì tài sản này có thể được hình thành dưới hình thức vốn góp hoặc đi thuê tài sản tài chính, như vậy xét dưới góc độ là tài sản của trang trại thì tài sản dù được hình thành bằng cách nào nó vẫn thuộc quyền sử dụng của trang trại, có thể tạo ra lợi ích về kinh tế trong tương lai. Đứng trên khía cạnh của quan hệ sản xuất, người chủ trang trại là người có quyền định đoạt sản xuất, người chủ trang trại là người có quyền định đoạt sản phẩm do trang trại sản xuất ra. - Cách thức tổ chức, quản lý sản xuất kinh doanh trong trang trại ngày càng mang tính khoa học, chuyên nghiệp. Trong kinh tế hộ gia đình nông dân do tính chất sản xuất đơn giản và quy mô sản xuất nhỏ với mục đích tự cung tự cấp là chính do vậy việc điều hành sản xuất của chủ hộ vẫn còn mang nặng tính tryền thống, người chủ hộ chỉ cần có kinh nghiệm sản xuất và cần cù lao động theo kinh nghiệm cha truyền con nối. Nhưng đối với trang trại, với mục đích chính là sản xuất hàng hoá và bị các yếu tố lợi nhuận, giá cả, cạnh tranh chi phối ngày càng nhiều thì cách quản lý theo kiểu truyền thống không còn phù hợp nữa. Sản xuất đòi hỏi phải có phương án hợp lý lựa chọn cây trồng, vật nuôi, quy hoạch ruộng đất, xây dựng kết cấu hạ tầng kỹ thuật sản xuất, áp dụng các công nghệ và quy trình sản xuất thâm canh, kế hoạch tài chính, 9 hạch toán giá thành, lợi nhuận, phân tích kinh doanh….Do vậy việc quản lý, điều hành hoạt động sản xuất kinh doanh của trang trại đòi hỏi phải dựa trên cơ sở những kiến thức khoa học và ngày càng mang tính chuyên nghiệp, đi vào chiều sâu. - Chủ trang trại là người có ý chí, có năng lực tổ chức quản lý, có kiến thức và kinh nghiệm sản xuất nông nghiệp và có hiểu biết nhất định về kinh doanh, về thị trường. Như đã xác định ở trên, một trang trại phải có quy mô tập trung ruộng đất và tiền vốn nhất định, hoạt động kinh tế của trang trại phải chủ yếu là sản xuất hàng hoá. Muốn vậy người chủ trang trại phải là người có ý chí, có hiểu biết cần thiết về kỹ thuật sản xuất và có năng lực nhất định về tổ chức quản lý sản xuất kinh doanh nông nghiệp; có kiến thức và kinh nghiệm sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp và sự hiểu biết về kinh tế như hạch toán, phân tích và sự biến động thị trường. Tuy nhiên những tố chất này không phải tự nhiên mà có nó được hình thành từ khi tạo lập trang trại và dần dần được tích lũy thêm trong quá trình sản xuất. Những tố chất đó của người chủ trang trại được thể hiện rất rõ trong tư duy, trong ý thức và trong cung cách tổ chức quản lý sản xuất của họ mà các chủ hộ tự cấp tự túc không có được. Như vậy, mặc dù cũng dựa trên cơ sở hộ gia đình, nhưng trang trại có sự khác biệt rất lớn so với hộ gia đình thể hiện ở mục đích, quy mô và trình độ sản xuất. Trang trại đã và đang ngày càng thể hiện rõ tính chất của loại hình doanh nghiệp kinh doanh trong lĩnh vực nông nghiệp nông thôn ở nước ta. 1.1.3. Phân loại trang trại - Phân loại theo lĩnh vực sản xuất: Theo Thông tư số 27/2011/TT-BNNPTNT ngày 13/4/2011 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn thì trang trại được phân loại theo lĩnh vực sản xuất như sau: [2] Trang trại trồng trọt; trang trại chăn nuôi; trang trại lâm nghiệp; trang trại nuôi trồng thuỷ sản; trang trại tổng hợp. Trang trại chuyên ngành (trồng trọt, chăn nuôi, lâm nghiệp, nuôi trồng thủy sản) là trang trại có tỷ trọng giá trị sản lượng nông sản hàng hóa của ngành chiếm trên 50% cơ cấu giá trị sản lượng hàng hóa của trang trại trong năm. Trường hợp 10