Tài liệu Phát triển đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố sông công, tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH –––––––––––––––––––––––––––––– NGUYỄN CÔNG DŨNG PHÁT TRIỂN ĐỐI TƯỢNG THAM GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ SÔNG CÔNG, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG CHUYÊN NGÀNH: QUẢN TRỊ KINH DOANH THÁI NGUYÊN - 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH –––––––––––––––––––––––––––––– NGUYỄN CÔNG DŨNG PHÁT TRIỂN ĐỐI TƯỢNG THAM GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ SÔNG CÔNG, TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Quản trị kinh doanh Mã số: 8.34.01.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS ĐỖ THỊ BẮC THÁI NGUYÊN - 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng đây là công trình nghiên cứu của tôi. Số liệu và kết quả nghiên cứu là trung thực xuất phát từ thực tiễn tại địa bàn thành phố Sông Công, cơ quan Bảo hiểm xã hội thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên và chưa từng được sử dụng trong bất cứ luận văn, luận án nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn đều đã được cám ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, ngày tháng năm 2017 Học viên thực hiện Nguyễn Công Dũng ii LỜI CẢM ƠN Trong thời gian học tập tại trường Đại học Kinh tế & QTKD Thái Nguyên và khi nghiên cứu thực hiện đề tài, bản thân tôi đã nhận được sự giúp đỡ rất lớn và vô cùng quý báu của các đơn vị, tập thể và các cá nhân, tôi xin trân thành cảm ơn. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, bộ phận sau đại học, cùng các thầy giáo, cô giáo trong trường Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh Thái Nguyên đã tận tình giúp đỡ, tạo mọi điều kiện cho tôi trong quá trình học tập và thực hiện đề tài. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Đỗ Thị Bắc Người đã dành nhiều thời gian và tâm huyết, tận tình hướng dẫn chỉ bảo cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài. Tôi xin chân thành cảm ơn cơ quan Bảo hiểm xã hội thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên và các cá nhân trên địa bàn thành phố Sông Công đã cung cấp những thông tin cần thiết và giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân và bạn bè đã quan tâm giúp đỡ, động viên và tạo điều kiện cho tôi trong học tập, tiến hành nghiên cứu và hoàn thành đề tài này. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày tháng 11 năm 2017 Học viên thực hiện Nguyễn Công Dũng iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT.................................................................................vii DANH MỤC CÁC BẢNG...................................................................................... viii DANH MỤC SƠ ĐỒ VÀ BIỂU ĐỒ .........................................................................ix MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu................................................................................................ 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 2 4. Ý nghĩa khoa học của luận văn ............................................................................... 3 5. Kết cấu của luận văn ............................................................................................... 3 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐỐI TƯỢNG THAM GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN ............................................................... 4 1.1. Cơ sở lý luận về đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện ........................ 4 1.1.1. Khái niệm về đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện .......................... 4 1.1.2. Bản chất, vai trò và nguyên tắc hoạt động của bảo hiểm xã hội tự nguyện .... 10 1.1.3. Nội dung về phát triển đối tượng tham gia Bảo hiểm xã hội tự nguyện ......... 18 1.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện ................................................................................................................... 21 1.2. Kinh nghiệm về phát triển đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện ở Việt Nam ................................................................................................................... 26 1.2.1. Bảo hiểm xã hội tự nguyện ở Nghệ An ........................................................... 26 1.2.2. Bảo hiểm xã hội tự nguyện ở Vĩnh Phúc ........................................................ 26 1.2.3. Bài học kinh nghiệm rút ra cho việc phát triển đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên ......... 30 Chương 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................... 34 2.1. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................ 34 iv 2.2. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................... 34 2.2.1. Phương pháp thu thập số liệu .......................................................................... 34 2.2.2. Phương pháp tổng hợp số liệu, xử lý số liệu ................................................... 38 2.2.3. Phương pháp thống kê kinh tế......................................................................... 39 2.2.4. Công cụ xử lý tổng hợp, phân tích .................................................................. 39 2.3. Các chỉ tiêu phân tích ......................................................................................... 39 2.3.1. Chỉ tiêu biến động đối tượng tham gia Bảo hiểm xã hội tự nguyện ............... 39 2.3.2. Chỉ tiêu biến động về số thu Bảo hiểm xã hội tự nguyện ............................... 40 2.3.3. Chỉ tiêu đánh giá chất lượng của BHXH tự nguyện ....................................... 41 2.3.4. Chỉ tiêu đánh giá công tác quản lý và tổ chức thực hiện đối tượng tham gia BHXH tự nguyện................................................................................................. 41 Chương 3: THỰC TRẠNG ĐỐI TƯỢNG THAM GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ SÔNG CÔNG, TỈNH THÁI NGUYÊN ...................................................................................................... 43 3.1. Đặc điểm chung về thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên ........................... 43 3.1.1. Đặc điểm về điều kiện tự nhiên thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên .... 43 3.1.2. Đặc điểm về kinh tế - xã hội thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên ......... 44 3.2. Tình hình cơ bản của Bảo hiểm xã hội thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên.... 45 3.2.1. Giới thiệu chung về Bảo hiểm xã hội thành phố Sông Công .......................... 45 3.2.2. Chức năng nhiệm vụ của Bảo hiểm xã hội thành phố Sông Công.................. 46 3.2.3. Cơ cấu tổ chức và hoạt động của Bảo hiểm xã hội thành phố Sông Công ..... 48 3.2.4. Nội dung về công tác thu Bảo hiểm xã hội tự nguyện và sử dụng quỹ BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công............................................... 51 3.3. Thực trạng đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên .................................................................. 64 3.3.1. Nhu cầu tham gia Bảo hiểm xã hội tự nguyện của người dân trên địa bàn thành phố Sông Công ................................................................................................ 64 3.3.2. Công tác quản lý, phát triển đối tượng tham gia và tổ chức thực hiện bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên ......... 65 3.3.3. Các chế độ bảo hiểm xã hội tự nguyện ........................................................... 73 v 3.3.4. Chất lượng dịch vụ bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công ................................................................................................................. 75 3.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công ............................................................... 77 3.4.1. Hệ thống pháp luật và chính sách về bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công ......................................................................................... 77 3.4.2. Nhận thức của người dân trên địa bàn thành phố Sông Công ........................ 78 3.4.3. Yếu tố về thu nhập trên địa bàn thành phố Sông Công .................................. 80 3.4.4. Thể chế tổ chức bộ máy và cán bộ .................................................................. 82 3.5. Đánh giá chung đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên .................................................................. 84 3.5.1. Những kết quả đạt được .................................................................................. 84 3.5.2. Những mặt tồn tại, hạn chế ............................................................................. 84 3.5.3. Nguyên nhân các hạn chế ................................................................................ 85 Chương 4: GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN ĐỐI TƯỢNG THAM GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ SÔNG CÔNG, TỈNH THÁI NGUYÊN ............................................................................. 87 4.1. Quan điểm, định hướng và mục tiêu phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyên trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên ............................. 87 4.1.1. Quan điểm phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công ................................................................................................ 87 4.1.2. Định hướng phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công ................................................................................................ 88 4.1.3. Mục tiêu phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công ................................................................................................ 88 4.2. Giải pháp phát triển đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên ........................................................... 90 4.2.1. Nâng cao nhu cầu tham gia Bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công .......................................................................................................... 90 vi 4.2.2. Hoàn thiện công tác quản lý, mở rộng đối tượng tham gia và tổ chức thực hiện bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công ........................ 92 4.2.3. Mở rộng các chế độ bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công ................................................................................................................. 97 4.2.4. Nâng cao chất lượng dịch vụ bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công ................................................................................................ 98 4.3. Kiến nghị ............................................................................................................ 99 4.3.1. Kiến nghị với Bảo hiểm xã hội Việt Nam....................................................... 99 4.3.2. Kiến nghị với Bảo hiểm xã hội tỉnh Thái Nguyên ........................................ 100 4.3.3. Kiến nghị với Bảo hiểm xã hội thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên ... 100 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 101 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 103 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 105 vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tên đầy đủ ASXH An sinh xã hội BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế GPD HĐND Tổng sản phẩm quốc nội Hội đồng nhân dân ILO Tổ chức Lao động Quốc tế NLĐ Người lao động NSNN Ngân sách nhà nước WTO Tổ chức thương mại quốc tế viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Số người tham gia BHXH tự nguyện tại tỉnh Vĩnh Phúc năm 2014-2016 ....28 Bảng 2.1. Số lượng mẫu thu thập số liệu trên địa bàn Thành phố Sông Công .........36 Bảng 2.2. Một số đặc điểm cơ bản của chủ hộ phỏng vấn ........................................37 Bảng 3.1. Cơ cấu cán bộ, viên chức BHXH thành phố Sông Công năm 2016 .........51 Bảng 3.2. Bảng tổng hợp tỷ lệ đóng BHXH tự nguyện được quy định qua các thời kỳ ......................................................................................................52 Bảng 3.3. Số người tham gia BHXH tự nguyện trong tổng số người tham gia BHXH tại thành phố Sông Công giai đoạn 2014 - 2016 .........................53 Bảng 3.4. Tình hình thực hiện kế hoạch thu BHXH tự nguyện của BHXH Thành phố Sông Công giai đoạn 2014 - 2016 .........................................55 Bảng 3.5. Tổng hợp hoạt động tuyên truyền BHXH tự nguyện trên địa bàn Thành phố Sông Công giai đoạn 2014- 2016 ..........................................66 Bảng 3.6. Ảnh hưởng của mức độ hiểu biết về chính sách BHXH tự nguyện và kết quả thực hiện BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công ............. 69 Bảng 3.7. Bảng tổng hợp mức chi thù lao đại lý thu Bảo hiểm xã hội giai đoạn 2014 – 2016 .............................................................................................71 Bảng 3.8. Ảnh hưởng của mức đóng, mức hưởng và kết quả thực hiện BHXH tự nguyện trên địa bàn Thành phố Sông Công ........................................74 Bảng 3.9. Bảng tổng hợp đánh giá công tác phục vụ của cơ quan Bảo hiểm xã hội thành phố Sông Công ........................................................................76 Bảng 3.10. Ảnh hưởng của trình độ học vấn và quyết định tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công ..............................................79 Bảng 3.11. Ảnh hưởng của thu nhập bình quân hàng tháng và quyết định tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công .......................81 Bảng 3.12. Đánh giá về thủ tục tham gia và thủ tục giải quyết BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công...........................................................83 ix DANH MỤC SƠ ĐỒ VÀ BIỂU ĐỒ Sơ đồ 3.1. Sơ đồ tổ chức bộ máy của BHXH thành phố Sông Công .......................48 Biểu đồ 3.1. Biểu đồ so sánh số người tham gia BHXH tự nguyện và BHXH bắt buộc từ năm 2014 - 2016 ...................................................................54 Biểu đồ 3.2. Kết quả thực hiện thu BHXH tự nguyện so với kế hoạch thu BHXH tự nguyện trên địa bàn Thành phố Sông Công giai đoạn 2014 - 2016 ..............55 Biểu đồ 3.3. Tỷ lệ tham gia bảo hiểm xã hội của người được điều tra .....................56 Biểu đồ 3.4. Nhu cầu tham gia BHXH tự nguyện của người được điều tra .............64 Biểu đồ 3.5. Nguồn thông tin về BHXH tự nguyện mà người dân có được .............67 Biểu đồ 3.6. Mức độ hiểu biết về chính sách BHXH tự nguyện ..............................68 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong những năm gần đây, nền kinh tế Việt Nam đã có những bước chuyển hết sức mạnh mẽ với dấu mốc là sự kiện Việt Nam trở thành thành viên chính thức của tổ chức thương mại quốc tế (WTO). Kinh tế Việt Nam dần tiến tới hội nhập sâu và rộng với nền kinh tế thế giới, đời sống của đại bộ phận người dân đã có nhiều thay đổi. Để đảm bảo hội nhập sâu sắc và chủ động đối phó với những rủi ro trong cuộc sống cho người dân và xây dựng đất nước phát triển vững mạnh thì điều quan trọng nhất là phải đảm bảo sự ổn định và công bằng xã hội. Bảo hiểm xã hội (BHXH) là chính sách lớn của Đảng và nhà nước ta, mang trong nó bản chất nhân văn sâu sắc vì cuộc sống an sinh của con người góp phần ổn định đời sống, sản xuất cho người tham gia BHXH, đặc biệt là BHXH tự nguyện. Có hiệu lực từ năm 2008, chính sách BHXH tự nguyện mở ra cơ hội hưởng “lương hưu” cho nhiều người lao động, nhất là người lao động tự do, buôn bán nhỏ, thợ thủ công, nông dân,... những người không nằm trong diện BHXH bắt buộc nhưng có thu nhập ổn định. Chủ trương của Đảng và Nhà nước ta là mọi người đều có lương hưu, điều đó phù hợp với nhu cầu chung của rất nhiều người dân lao động. Do đó, tiềm năng phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện ở nước ta còn rất to lớn. Thành phố Sông Công là một khu công nghiệp của tỉnh Thái Nguyên, dân số khoảng 110 nghìn người, tập trung hơn 68% là dân cư thành thị. Tuy nhiên, từ năm 2011 đến nay, do chịu ảnh hưởng của khủng hoảng kinh tế toàn cầu, dẫn đến nhiều doanh nghiệp làm ăn thua lỗ, thậm chí có doanh nghiệp bị phá sản, đời sống an sinh xã hội của người lao động gặp nhiều khó khăn. Việc triển khai BHXH tự nguyện mặc dù còn mới, nhưng do hệ thống BHXH đã phân cấp tổ chức bộ máy hoạt động đến cấp huyện, thành phố và có đại lý đến cấp xã, phường rất thuận lợi cho người lao động tiếp cận để tham gia. Tuy nhiên đến nay số lượng người lao động tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công còn rất hạn chế chưa thể hiện hết nguồn lực tham gia, cũng như theo định hướng phát triển của Đảng và Nhà nước. 2 Nguyên nhân số lượng người tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công còn ít là do: trình độ học vấn và nhận thức xã hội còn nhiều hạn chế, lao động phần lớn chưa qua đào tạo, việc làm bấp bênh, thu nhập thấp,... là những vấn đề ảnh hưởng lớn đến việc triển khai thực hiện BHXH tự nguyện cho người lao động thuộc địa bàn này. Vấn đề cần đặt ra là làm thế nào để người lao động nhận thức được sự cần thiết tham gia BHXH; giải pháp nào giải quyết việc tham gia BHXH của người lao động khi thu nhập bấp bênh; vấn đề về thể chế và tổ chức thực hiện, đội ngũ cán bộ quản lý như thế nào.... Chính vì vậy, tôi đã lựa chọn đề tài nghiên cứu: "Phát triển đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên" nhằm tìm ra những điểm còn hạn chế và từ đó đề xuất những giải pháp để ngày càng tăng thêm đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên, hướng tới mọi người dân đều có “lương hưu”, đảm bảo an sinh, xã hội công bằng và phát triển. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Đánh giá nhu cầu, khả năng và thực trạng việc tham gia BHXH tự nguyện của người lao động trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên. Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện của người lao động trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên trong thời gian tới. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về đối tượng tham gia BHXH tự nguyện. - Đánh giá thực trạng đối tượng tham gia BHXH tự nguyện của người lao động trên địa bàn thành phố Sông Công giai đoạn 2014 – 2016. - Đề xuất giải pháp phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện của người lao động trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Thực trạng việc tham gia BHXH tự nguyện của người lao động thời gian gần đây. Tập trung vào nhóm nông dân, lao động tự do, làm thuê, làm mướn, học sinh sinh viên, nội trợ,... Tình hình triển khai thực hiện BHXH tự nguyện tại thành phố Sông Công. Một số yếu tố liên quan đến việc đóng BHXH tự nguyện. 3 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: + Các vấn đề liên quan tới việc phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện, tại thành phố Sông Công. + Xác định các yếu tố ảnh hưởng tới việc tham gia BHXH tự nguyện như: Chính sách pháp luật của nhà nước, thu nhập của người dân, nhận thức của người tham gia, thể chế bộ máy quản lý. - Về không gian: Đề tài được thực hiện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên. - Về thời gian: Thu thập trong giai đoạn 2014 – 2016 4. Ý nghĩa khoa học của luận văn Luận văn là công trình khoa học có ý nghĩa lý luận và thực tiễn thiết thực, là tài liệu giúp phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện, xây dựng quy hoạch và kế hoạch nhằm phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện, trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 có cơ sở khoa học. Luận văn nghiên cứu khá toàn diện và có hệ thống, phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên, có ý nghĩa thiết thực nhằm đưa ra giải pháp nhằm phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên, là tài liệu tham mưu, đóng góp với Bảo hiểm xã hội thành phố Sông Công và các cơ quan Bảo hiểm xã hội khác và đối với các địa phương có điều kiện tương tự. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận luận văn gồm 4 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện Chương 2: Phương pháp nghiên cứu Chương 3: Thực trạng đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên Chương 4: Giải pháp phát triển đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn thành phố Sông Công, tỉnh Thái Nguyên 4 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐỐI TƯỢNG THAM GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN 1.1. Cơ sở lý luận về đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện 1.1.1. Khái niệm về đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện 1.1.1.1. Khái niệm về bảo hiểm xã hội Khái niệm BHXH được hiểu theo nghĩa rộng và nghĩa hẹp: Theo nghĩa rộng, BHXH là sự đảm bảo thay thế bù đắp một phần thu nhập cho người lao động và gia đình họ khi người lao động tham gia BHXH bị giảm hoặc mất thu nhập tư lao động do các sự kiện bảo hiểm xảy ra và trợ giúp các dịch vụ việc làm, chăm sóc y tế cho họ trên cơ sở quỹ BHXH do các bên tham gia đóng góp, nhằm ổn định đời sống cho người lao động, đảm bảo an sinh xã hội. Theo nghĩa hẹp, BHXH là sự thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho người lao động và gia đình họ từ quỹ BHXH do các bên tham gia đóng góp, khi người lao động tham gia BHXH bị giảm hoặc mất thu nhập từ lao động do các sự kiện bảo hiểm xảy ra, nhằm đảm bảo ổn định đời sống gia đình người lao động và đảm bảo an sinh xã hội. Trong Luật kinh doanh bảo hiểm, khái niệm về BHXH được định nghĩa theo nghĩa hẹp này. Luật bảo hiểm xã hội được Quốc hội thông qua ngày 29 tháng 6 năm 2006 đã xác định “BHXH là sự bảo đảm thay thế hoăc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết” [8]. 1.1.1.2. Khái niệm về bảo hiểm xã hội tự nguyện Có tác dụng to lớn trong việc giảm gánh nặng ngân sách, cải thiện đời sống cho đối tượng, bảo đảm ASXH bền vững, BHXH phát triển rộng rãi bảo đảm cho mọi người lao động đều được tham gia, trong xã hội xuất hiện hình thức BHXH tự nguyện. Hiện nay, trên thế giới tồn tại hai mô hình BHXH tự nguyện: Thứ nhất, BHXH tự nguyện áp dụng như là một hình thức BHXH bổ sung cho BHXH bắt buộc; 5 Thứ hai, BHXH tự nguyện mở cho bất cứ người lao động nào tự nguyện tham gia. Mặc dù mang tính chất tự nguyện nhưng chính sách BHXH tự nguyện vẫn là chính sách do Nhà nước ban hành nhằm đảm bảo quyền lợi cho các bên tham gia. Nhà nước quy định mức đóng góp để hình thành Quỹ BHXH tự nguyện đủ lớn để chi trả cho người tham gia BHXH tự nguyện và xây dựng các chế độ mà người tham gia BHXH được hưởng (bao gồm điều kiện hưởng, mức hưởng) để bảo đảm bù đắp rủi ro cho người tham gia BHXH tự nguyện. Dưới góc độ tiếp cận đó, có thể đưa ra khái niệm về BHXH tự nguyện như sau: Bảo hiểm xã hội tự nguyện là một loại hình BHXH do Nhà nước ban hành để đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập đối với người lao động khi họ gặp phải những biến cố rủi ro làm giảm hoặc mất khả năng lao động bằng cách hình thành và sử dụng một quỹ tài chính tập trung do sự tự nguyện đóng góp một phần thu nhập của người lao động, người sử dụng lao động, nhằm đảm bảo an toàn đời sống cho người lao động và cho gia đình họ, giúp phần bảo đảm an toàn xã hội [11]. Thực chất, BHXH tự nguyện là hình thức BHXH mà người lao động và người sử dụng lao động hoàn toàn tự nguyện tham gia, không có tác động khách quan áp đặt, không bị pháp luật cưỡng chế phải tham gia. Ở đó, họ được lựa chọn mức đóng và phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình để hưởng BHXH. Có thể nói, BHXH tự nguyện là loại hình BHXH nhằm bao phủ hết các đối tượng còn chưa được tham gia loại hình BHXH bắt buộc của người lao động theo pháp luật, đồng thời là cầu nối trung gian, là bước quá độ tiến tới thực hiện BHXH cho mọi người lao động trong xã hội, đảm bảo an sinh xã hội. Với bản chất như trên, BHXH tự nguyện chỉ có thể được hình thành và thực hiện trên cơ sở: người lao động và có thể cả người sử dụng lao động tự nguyện tham gia với điều kiện: - Có nhu cầu thực sự về BHXH. - Có khả năng tài chính để tham gia BHXH tự nguyện theo quy định. - Có sự thống nhất với những quy định cụ thể (mức đóng, mức hưởng, quy trình thực hiện, phương pháp quản lý, sử dụng quỹ BHXH tự nguyện...). 6 - Có tổ chức, cơ quan đứng ra thực hiện BHXH tự nguyện: thu phí BHXH tự nguyện, quản lý quỹ BHXH tự nguyện, quản lý đối tượng tham gia BHXH tự nguyện, thực hiện chi trả trợ cấp BHXH tự nguyện cho các đối tượng được thụ hưởng. - Được Nhà nước bảo hộ và hỗ trợ khi cần thiết: bảo hộ quỹ BHXH tự nguyện, có chính sách ưu đãi cho hoạt động đầu tư quỹ. 1.1.1.3. Khái niệm về đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội và bảo hiểm xã hội tự nguyện Đối tượng tham của BHXH là người lao động và người sử dụng lao động. Họ là những người trực tiếp tham gia đóng góp tạo nên quỹ BHXH với một khoản tỷ lệ nhất định so với tiền lương của người lao động theo quy định của luật BHXH. Tuỳ theo điều kiện phát triển kinh tế - xã hội của mỗi nước mà đối tượng này có thể là tất cả hoặc một bộ phận những người lao động nào đó trong xã hội. * Đặc điểm về đối tượng tham gia BHXH tự nguyện. Trong điều kiện phát triển kinh tế - xã hội hiện nay, vấn đề chăm sóc và bảo vệ quyền lợi cho người lao động luôn được Đảng và Chính phủ quan tâm chú trọng. Như chúng ta đã nói ở phần trên, vấn đề BHXH cho người lao động trong những năm vừa qua, đặc biệt là từ khi ngành BHXH được thành lập số lượng đối tượng được tham gia BHXH đã tăng lên rõ rệt. Với mục tiêu đặt ra của ngành BHXH trong những năm tới là phải đảm bảo cho 100% đối tượng; lao động trong các thành phần, kinh tế kể cả trong và ngoài quốc doanh cũng như đối tượng lao động trong lĩnh vực nông nghiệp và lao động tự do được tham gia và hưởng BHXH. Một số đặc điểm cơ bản của đối tượng thuộc diện tham gia BHXH tự nguyện đó là đặc điểm của đối tượng làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp (nhóm đối tượng chiếm tỷ trọng lớn nhất). - Về thu nhập: Thu nhập của người lao động làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp trong những năm vừa qua ngày càng tăng, tốc độ tăng thu nhập tuy thấp hơn bình quân chung của cả nước. Chi phí của hộ nông dân ngày càng tăng cao, nhưng nhờ thu nhập tăng khá, ngoài phần chi tiêu dùng cho đời sống, phần lớn các gia đình đã có đầu tư tích lũy. - Những vấn đề liên quan đến việc làm của người lao động: Do tính chất đặc trưng nghề nghiệp của đối tượng; tham gia BHXH tự nguyện có nhiều khác biệt so với nhóm đối tượng thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc. Cụ thể như: 7 + Đối với lao động làm công ăn lương thuộc các thành phần kinh tế quốc doanh, họ thường có công việc tương đối ổn định, được pháp luật bảo hộ, được hưởng các quyền lợi theo quy định trong Bộ Luật Lao động như quy định về tiền lương, tiền công, ngày nghỉ, thời gian lao động và các chế độ ưu đãi khác. Tính ổn định trong công việc của người lao động còn được thể hiện thông qua các ràng buộc vể mặt pháp lý như người lao động làm việc trong các doanh nghiệp đều có hợp đồng lao động ký kết với chủ sử dụng lao động, có thoả ước lao động tập thể đảm bảo cho người lao động được thực hiện quyền lợi và nghĩa vụ theo đúng pháp luật quy định và các công ước Quốc tế. Chính vì vậy, việc tham gia BHXH cho người lao động cơ bản được giới chủ thực hiện một cách nghiêm túc. Trong khi đó, nếu xét trên khía cạnh về việc làm của đối tượng lao động thuộc diện tham gia BHXH tự nguyện, ta thấy lao động trong lĩnh vực nông nghiệp thì hoạt động sản xuất kinh doanh của họ chủ yếu mang tính tự cung tự cấp, hưởng thu nhập trên giá trị sản phẩm do chính họ tạo ra. Đối với những lao động có tư liệu sản xuất (ruộng đất) thì thu nhập của họ còn có thể được xác định thông qua sản lượng thu hoạch của các năm, nhưng đối với những lao động không có tư liệu sản xuất thì công ăn việc làm và thu nhập của họ hoàn toàn mang tính thời vụ, tính chất công việc lại càng không mang tính ổn định. Để đảm bảo quyền lợi về BHXH cho nhóm đối tượng này thực sự là một vấn đề rất phức tạp vì quá trình làm việc của người lao động; có thể không mang tính liên tục. Theo kinh nghiệm về BHXH của một số nước phát triển như: Pháp, Đức.... họ cũng đã xây dựng một số mô hình về BHXH tự nguyện cho đối tượng lao động tự tạo việc làm, nhưng cơ bản phương thức để thực hiện là đều xây dựng một mức tham gia BHXH bình quân trên cơ sở mức thu nhập tối thiểu của xã hội. Trong điều kiện kinh tế nước ta hiện nay, vấn đề việc làm cho người lao động vẫn là một trong những vấn đề mang tính bức xúc, đặc biệt là việc chuyển đổi tỷ trọng cơ cấu nền kinh tế, chuyển dần từ nông nghiệp sang công nghiệp. Như vậy, không có nghĩa là việc tham gia BHXH cho đối tượng làm việc trong lĩnh vực này là không thực hiện được. Theo số liệu báo cáo tổng kết kinh nghiệm thực tiễn BHXH tự nguyện ở một số tỉnh thì đa phần người nông dân rất có ý thức trong việc xác định tham gia BHXH và hưởng chế độ hưu trí. Như vậy, vấn đề việc làm của 8 người lao động chỉ có thể được bảo đảm khi quy định về BHXH tự nguyện đề cập đến các vấn đề như cách xác định thời gian tham gia BHXH, mức tham gia ở từng thời điểm và phương thức quy đổi giữa các thời kỳ khác nhau. Ngoài ra do đặc thù công việc không mang tính ổn định có thể cho phép người lao động được lựa chọn thời gian nộp BHXH phù hợp với mức nộp đã đăng ký với cơ quan BHXH và được bảo lưu thời gian nộp BHXH nếu vì lí do nào đó người lao động bị mất việc làm. + Vấn đề quan hệ xã hội: do tính chất đặc thù công ăn việc làm, nghề nghiệp và thu nhập của người lao động, đặc biệt là sự tiếp cận tìm kiếm các thông tin liên quan đến sự vận động kinh tế, xã hội của đất nước. Họ thường thiếu hiểu biết về chính sách, pháp luật của Nhà nước, cũng như vấn đề về BHXH, vì vậy việc tuyên truyền nhằm thu hút đối tượng lao động tham gia BHXH gặp rất nhiều khó khăn. Ngoài ra, do quan điểm mang tính chất chủ quan tức thời, nên việc ứng ra một khoản tiền để chuẩn bị cho tương lai là điều khó thuyết phục trong tư duy của người lao động. Một trong những yếu tố làm ảnh hưởng đến việc tham gia BHXH của người lao động, đó là sự mặc cảm tự ti về nghề nghiệp, họ luôn không bằng lòng với công việc mà họ đang làm. Chính vì vậy, về bản thân người lao động cũng khổng có sự chủ động về công việc của mình. Xét về khả năng tham gia BHXH tự nguyện của lao động làm việc ở khu vực nông nghiệp và nông thôn nhìn chung còn thấp do thu nhập ở khu vực nay hiện còn thấp. Về mặt phương pháp luận, bất kỳ một chính sách BHXH nào, chính sách là điều kiện cần, thì điều kiện thực hiện là điều kiện đủ của nó. Nói một cách cụ thể, nghiên cứu chính sách để mở rộng đối tượng tham gia BHXH tự nguyện cho người lao động là chúng ta nghiên cứu điều kiện đủ của nó để khi Nhà nước ban hành chính sách BHXH tự nguyện cho những đối tượng này thì nó có thể trở thành hiện thực và đi vào cuộc sống. Vậy, đối tượng tự nguyện tham gia BHXH tự nguyện: Người tham gia BHXH tự nguyện là công dân Việt Nam trong độ tuổi lao động, không thuộc diện áp dụng của pháp luật về BHXH bắt buộc. Bao gồm: a) Người làm việc theo hợp đồng lao động không xác định thời hạn, hợp đồng lao động xác định thời hạn, hợp đồng lao động theo mùa vụ hoặc theo một công việc 9 nhất định có thời hạn từ đủ 03 tháng đến dưới 12 tháng, kể cả hợp đồng lao động được ký kết giữa người sử dụng lao động với người đại diện theo pháp luật của người dưới 15 tuổi theo quy định của pháp luật về lao động; b) Người làm việc theo hợp đồng lao động có thời hạn từ đủ 01 tháng đến dưới 03 tháng; c) Cán bộ, công chức, viên chức; d) Công nhân quốc phòng, công nhân công an, người làm công tác khác trong tổ chức cơ yếu; đ) Sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp quân đội nhân dân; sĩ quan, hạ sĩ quan nghiệp vụ, sĩ quan, hạ sĩ quan chuyên môn kỹ thuật công an nhân dân; người làm công tác cơ yếu hưởng lương như đối với quân nhân; e) Hạ sĩ quan, chiến sĩ quân đội nhân dân; hạ sĩ quan, chiến sĩ công an nhân dân phục vụ có thời hạn; học viên quân đội, công an, cơ yếu đang theo học được hưởng sinh hoạt phí; g) Người đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng quy định tại Luật người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng; h) Người quản lý doanh nghiệp, người quản lý điều hành hợp tác xã có hưởng tiền lương; i) Người hoạt động không chuyên trách ở xã, phường, thị trấn. Ngoài ra, đối tượng tham gia BHXH tự nguyện có thể chia thành 2 nhóm: - Nhóm 1: Lao động thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc nay vì lý do nào đó nên không tiếp tục tham gia BHXH bắt buộc nữa, bao gồm: + Lao động dôi dư từ khu vực nhà nước do quá trình cải cách doanh nghiệp nhà nước và cải cách hành chính. Những lao động thuộc diện "dôi dư" đó nhận trợ cấp bảo hiểm một lần hoặc về hưu trước tuổi còn khả năng lao động. + Lao động do bầu cử được bổ nhiệm vào các tổ chức dân cử như Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân cấp cơ sở, các đoàn thể và tổ chức quần chúng sau khi hết nhiệm kỳ không được bầu lại có nhu cầu tiếp tục tham gia BHXH. + Lao động trong các doanh nghiệp thuộc đối tượng BHXH bắt buộc bị mất việc làm do doanh nghiệp phá sản, chuyển công tác hoặc bị thôi việc nhưng vẫn có nhu cầu tiếp tục tham gia BHXH.