Tài liệu Phát triển công nghiệp ở tỉnh hưng yên luận văn ths. kinh tế

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- HOÀNG THỊ NAM PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP Ở TỈNH HƢNG YÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ Hà Nội – 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- HOÀNG THỊ NAM PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP Ở TỈNH HƢNG YÊN Chuyên ngành: Kinh tế chính trị Mã số: 60 31 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. PHÍ MẠNH HỒNG Hà Nội – 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân, đƣợc xuất phát từ yêu cầu phát sinh trong công việc để hình thành hƣớng nghiên cứu. Các số liệu có nguồn gốc rõ ràng tuân thủ đúng nguyên tắc và kết quả trình bày trong luận văn đƣợc thu thập đƣợc trong quá trình nghiên cứu là trung thực chƣa từng đƣợc ai công bố trƣớc đây. Hà Nội, tháng 10 năm 2014 Tác giả luận văn Hoàng Thị Nam MỤC LỤC Danh mục chữ viết tắt ................................................................................................. i Danh mục các bảng .................................................................................................... ii Danh mục các biểu đồ ............................................................................................... iii MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TRONG TRONG NỀN KINH TẾ QUỐC DÂN ........................................6 1.1. Công nghiệp và vai trò của công nghiệp trong nền kinh tế quốc dân..............6 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm của công nghiệp. .................................................6 1.1.2. Phân loại...................................................................................................8 1.1.3. Vai trò của công nghiệp trong nền kinh tế quốc dân ...............................9 1.2. Phát triển công nghiệp của một địa phƣơng cấp tỉnh ....................................13 1.2.1. Khái niệm phát triển công nghiệp địa phương .......................................13 1.2.2. Nguyên tắc phát triển công nghiệp địa phương. ....................................14 1.2.3. Các yếu tố tác động đến phát triển công nghiệp của một địa phương cấp tỉnh .............................................................................................................15 1.3. Kinh nghiệm phát triển công nghiệp ở một số địa phƣơng ...........................21 1.3.1. Kinh nghiệm phát triển công nghiệp của tỉnh Đồng Nai .......................21 1.3.2. Kinh nghiệm phát triển công nghiệp của tỉnh Bắc Ninh ........................22 Chƣơng 2:THỰC TRẠNG PHÁT TRỂN CÔNG NGHIỆP TỈNH HƢNG YÊN GIAI ĐOẠN 2007 - 2013 .........................................................................................25 2.1. Các yếu tố tác động đến phát triển công nghiệp ở tỉnh Hƣng Yên. ...............25 2.1.1. Điều kiện tự nhiên...................................................................................25 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ........................................................................27 2.1.3. Vốn đầu tư ..............................................................................................32 2.1.4. Chính sách phát triển công nghiệp của tỉnh Hưng Yên. ........................33 2.2. Tình hình phát triển công nghiệp tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007-2013........35 2.2.1. Tình hình, tốc độ tăng trưởng, phát triển công nghiệp tỉnh Hưng Yên giai đoạn 2007 – 2013. .....................................................................................35 2.2.2. Tình hình thu hút dự án và vốn đầu tư vào ngành công nghiệp tỉnh Hưng Yên giai đoạn 2007 - 2013................................................................................41 2.3. Những vấn đề đặt ra trong quá trình phát triển công nghiệp ở Hƣng Yên giai đoạn 2007 – 2013. .................................................................................................49 2.3.1. Hạn chế trong quá trình phát triển công nghiệp ở Hưng Yên................49 2.3.2. Nguyên nhân của các hạn chế ................................................................54 Chƣơng 3: NHỮNG ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP CƠ BẢN PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP CỦA TỈNH HƢNG YÊN TRONG GIAI ĐOẠN HIỆN NAY.....56 3.1. Những định hƣớng phát triển công nghiệp của tỉnh Hƣng Yên trong giai đoạn hiện nay. .......................................................................................................56 3.1.1. Dự báo bối cảnh phát triển công nghiệp giai đoạn 2014 – 2020. .........56 3.1.2. Định hướng và mục tiêu phát triển công nghiệp ở tỉnh Hưng Yên giai đoạn 2014 – 2020. ............................................................................................58 3.2. Các giải pháp chủ yếu nhằm thúc đẩy phát triển công nghiệp tỉnh Hƣng Yên. ...63 3.2.1. Hoàn thiện quy hoạch phát triển công nghiệp .......................................63 3.2.2. Hỗ trợ phát triển các nguồn lực. ............................................................67 3.2.3. Giải pháp về phát triển thị trường..........................................................72 3.2.4. Tập trung đầu tư hoàn thiện kết cấu hạ tầng phát triển công nghiệp ....73 3.2.5. Hoàn thiện cơ chế chính sách ................................................................76 3.3. Các điều kiện để đảm bảo thực hiện giải pháp ..............................................79 3.3.1. Ổn định môi trường kinh tế vĩ mô...........................................................80 3.3.2. Tạo lập và hoàn thiện môi trường pháp lý .............................................80 3.3.3. Đổi mới và hoàn thiện cơ chế tài chính ..................................................81 3.3.4. Tăng cường công tác đào tạo, đào tạo lại đội ngũ cán bộ công chức ...81 3.4. Kiến nghị ........................................................................................................81 3.4.1. Đối với Trung Ương ...............................................................................81 3.4.2. Đối với Tỉnh Hưng Yên ...........................................................................82 KẾT LUẬN ...............................................................................................................83 TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................84 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT Ký hiệu Nguyên nghĩa 1 AEC Cộng đồng kinh tế ASEAN 2 ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á 3 BOT Hợp đồng Xây dựng – Kinh doanh – Chuyển giao 4 BTO Hợp đồng Xây dựng – Chuyển giao – Kinh doanh 5 BT Hợp đồng Xây dựng – Chuyển giao 7 CNH – HĐH Công nghiệp hóa – hiện đại hóa 8 CT – XH chính trị - xã hội 9 DA Dự án 10 EU Liên minh Châu Âu 11 FDI Đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài 12 GTSXCN Giá trị sản xuất công nghiệp 17 KCN Khu công nghiệp 18 KCX Khu chế xuất 19 KT-XH Kinh tế - xã hội 20 XHCN Xã hội chủ nghĩa 23 ODA Nguồn vốn hỗ trợ phát triển chính thức. 26 THCS Trung học cơ sở 27 THPT Trung học phổ thông 28 TNHH Trách nhiệm hữu hạn 29 UBND Ủy ban Nhân dân 30 WTO Tổ chức thƣơng mại thế giới i DANH MỤC CÁC BẢNG STT Bảng 1 Bảng 2.1 2 Bảng 2.2 3 Bảng 2.3 4 Bảng 2.4 5 Bảng 2.5 6 Bảng 2.6 Nội dung Giá trị sản xuất công nghiệp tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007 – 2013 Giá trị sản xuất công nghiệp tỉnh Hƣng Yên phân theo khu vực kinh tế giai đoạn 2007-2013 Cơ cấu ngành kinh tế trong tổng sản phẩm GDP của tỉnh Hƣng Yên Tổng số dự án và số vốn đầu tƣ vào ngành công nghiệp tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007-2013 Số dự án và số vốn đầu tƣ trong mỗi năm của ngành công nghiệp tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007-2013 Số dự án đầu tƣ và vốn đầu tƣ vào các KCN tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007 - 2013. Trang 35 37 40 41 42 45 Tổng hợp các quốc gia, vùng lãnh thổ có dự án đầu 7 Bảng 2.7 tƣ tại các KCN trên địa bàn tỉnh Hƣng Yên đến hết năm 2013 ii 47 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ STT Biểu đồ 1 Biểu đồ 2.1 2 Biểu đồ 2.2 3 Biểu đồ 2.3 4 Biểu đồ 2.4 5 Biểu đồ 2.5 6 Biểu đồ 2.6 7 Biểu đồ 2.7 8 Biểu đồ 2.8 Nội dung Tổng giá trị sản xuất công nghiệp tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007-2013 Tỷ lệ gia tăng giá trị sản xuất công nghiệp hàng năm tỉnh Hƣng Yên Giá trị sản xuất công nghiệp tỉnh Hƣng Yên phân theo khu vực kinh tế giai đoạn 2007 – 2013 Tổng số dự án đầu tƣ vào ngành công nghiệp tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007-2013 Số dự án đầu tƣ trong mỗi năm của ngành công nghiệp tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007-2013 Số vốn đầu tƣ trong mỗi năm của ngành công nghiệp tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007 - 2013 Số dự án đầu tƣ vào các KCN tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007-2013 Số vốn đầu tƣ vào các KCN tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007-2013 iii Trang 36 36 38 41 42 43 45 46 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài. Phát triển công nghiệp luôn giữ vai trò trọng yếu trong chiến lƣợc phát triển kinh tế - xã hội ở các quốc gia đang phát triển, vì công nghiệp luôn giữ vai trò chủ đạo trong cơ cấu kinh tế, thúc đẩy nền kinh tế chuyển dịch theo hƣớng: công nghiệp – nông nghiệp – dịch vụ, thực hiện CNH – HĐH đất nƣớc Việt Nam - một nƣớc đang trong thời kỳ quá độ lên CNXH; từ một nền kinh tế nông nghiệp nghèo nàn, lạc hậu, sản xuất nhỏ còn phổ biến để dần dần biến Việt Nam thành một nƣớc công nghiệp hiện đại: Tại hội nghị Trung Ƣơng lần thứ 14 khóa II (1958), Đảng Cộng Sản Việt Nam đã sớm khẳng định: công nghiệp hóa là nhiệm vụ trung tâm trong suốt thời kỳ quá độ lên CNXH ở Việt Nam. Trong công cuộc đổi mới đất nƣớc năm 1986 tại Đại hội VI của Đảng, chủ trƣơng công nghiệp hóa đã đƣợc đổi mới và là một bộ phận quan trọng của đƣờng lối đổi mới đất nƣớc. Tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII, Đảng Cộng Sản Việt Nam đã đề ra chủ trƣơng đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc và chủ trƣơng này vẫn đƣợc phát triển trong các kỳ Đại hội tiếp theo. Trong 10 năm đầu của thế kỷ XXI, Đảng xác định: Đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc, tạo nền tảng hình thành một nƣớc công nghiệp hiện đại. Bên cạnh đó, Đảng cũng xác định những nội dung cơ bản nhằm đổi mới công tác kế hoạch hóa, nâng cao chất lƣợng công tác xây dựng chiến lƣợc và quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội, các ngành và các vùng lãnh thổ, đặc biệt là các vùng kinh tế trọng điểm với mục tiêu trực tiếp của công nghiệp hóa, hiện đại hóa là phấn đấu thoát khỏi tình trạng một nƣớc chậm phát triển, nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế, tích cực chủ động hội nhập kinh tế quốc tế. Trong quá trình xây dựng và phát triển, tỉnh Hƣng Yên nhận thức rõ đƣợc tầm quan trọng của phát triển công nghiệp trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, nên sau khi tái lập tỉnh (năm 1997), Hƣng Yên đã xây dựng chiến lƣợc phát triển kinh tế - xã hội đến năm 2010 và một số định hƣớng đến năm 2020, trong đó xác định: Hƣng Yên phải tập trung cao độ để phát triển nhanh, mạnh và vững chắc công 1 nghiệp, tiểu thủ công nghiệp từ đó làm động lực để phát triển nông nghiệp, dịch vụ và các lĩnh vực khác. Với các chủ trƣơng, chính sách cởi mở thông thoáng trong khuyến khích thu hút đầu tƣ phát triển công nghiệp, kết hợp với các tiềm năng lợi thế sẵn có đến nay Hƣng yên đã xây dựng đƣợc mạng lƣới công nghiệp đa ngành với nhiều quy mô khác nhau và nhiều thành phần kinh tế tham gia. Cùng với sự phát triển của sản xuất công nghiệp tập trung, Tỉnh cũng chú trọng khôi phục phát triển tiểu thủ công nghiệp và các làng nghề, nhằm tạo thêm việc làm, nâng cao thu nhập cho ngƣời lao động. Để đẩy mạnh thu hút đầu tƣ phát triển công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, Tỉnh đã tập trung xây dựng các khu công nghiệp, trung tâm, cụm công nghiệp, làng nghề, ban hành cơ chế thông thoáng, thuận lợi, đơn giản trong đầu tƣ…. Sự phát triển của công nghiệp là đẩy nhanh quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế của Tỉnh theo hƣớng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, góp phần quan trọng trong việc tăng thu ngân sách cho tỉnh, nâng cao thu nhập cho ngƣời dân. Cụ thể: Năm 1997, cơ cấu kinh tế của Tỉnh theo các lĩnh vực: Nông nghiệp, thủy sản – Công nghiệp, xây dựng – Dịch vụ là 51,87% - 20,26% - 27,87% thì đến năm 2013, cơ cấu kinh tế của Tỉnh theo các lĩnh vực: Nông nghiệp, thủy sản – Công nghiệp, xây dựng – Dịch vụ là 21,5% - 46,5% - 32%; thu nhập bình quân trên đầu ngƣời đạt 30 triệu đồng/ năm; thu ngân sách trên địa bàn Tỉnh đạt 4632 tỷ đồng, đời sống ngƣời dân đƣợc nâng cao. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển công nghiệp Hƣng Yên cũng bộc lộ một số vấn đề cần giải quyết nhƣ: sự phát triển công nghiệp còn thiếu tính bền vững, kết cấu hạ tầng còn nhiều bất cập, trình độ lao động thấp, nguồn vốn và thị trƣờng hạn hẹp, môi trƣờng sinh thái bị ô nhiễm nặng…. Vậy, vấn đề đặt ra là làm thế nào để khắc phục những vấn đề đó, từ đó giúp công nghiệp Hƣng Yên nói riêng và phát triển kinh tế - xã hội Hƣng Yên nói chung phát triển bền vững? Từ thực tiễn trên cho thấy việc nghiên cứu đề tài “Phát triển công nghiệp ở tỉnh Hƣng Yên” là một yêu cầu cấp thiết có tính lý luận và thực tiễn đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Hƣng Yên trong những năm tiếp theo. 2 2. Tình hình nghiên cứu đề tài. Trong những năm qua đã có nhiều các đề tài nghiên cứu khoa học, các luận văn, luận án nghiên cứu về công nghiệp và sự phát triển công nghiệp ở nhiều góc độ khác nhau nhƣ: - Phạm Xuân Nam (chủ biên): Quá trình phát triển công nghiệp ở Việt Nam – Triển vọng công nghiệp hóa – hiện đại hóa đất nƣớc, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1994 đã đƣa ra các đánh giá về quá trình phát triển công nghiệp ở Việt Nam qua các thời kỳ; đƣa ra các phƣơng hƣớng, triển vọng thúc đẩy công nghiệp Việt Nam phát triển - Phạm Ngọc Thứ, “Chiến lƣợc phát triển công nghiệp trong chiến lƣợc phát triển kinh tế xã hội Việt Nam”, với lý luận và thực tiễn, học hỏi kinh nghiệm của các nƣớc đã đƣa ra các chiến lƣợc phát triển công nghiệp giai đoạn 2010 – 2020. Về các tỉnh, thành phố trong nƣớc cũng có rất nhiều đề tài nghiên cứu về thực trạng và giải pháp phát triển công nghiệp trên địa bàn nhƣ: thành phố Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh; Đà Nẵng; Bình Dƣơng, Hải Dƣơng, Bến Tre, Vĩnh Phúc…và các quy hoạch phát triển công nghiệp, các ngành công nghiệp chủ lực trên địa bàn từng tỉnh, thành phố nhƣ: Trần Thị Mỹ Ái với luận văn “Phát triển công nghiệp tỉnh Quảng Ngãi”; Nguyễn Thị Hải Hà với “Phát triển công nghiệp ở Hải Phòng”; Tô Hiến Thà với “Phát triển công nghiệp vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ Việt Nam theo hƣớng bền vững”… Hầu nhƣ các đề tài đều nghiên cứu về quá trình phát triển công nghiệp của từng địa phƣơng; chỉ ra đƣợc vai trò của phát triển công nghiệp đối với phát triển kinh tế - xã hội của địa phƣơng; những nhân tố tác động đến phát triển công nghiệp; chỉ ra đƣợc các thành tựu, hạn chế, nguyên nhân hạn chế và đƣa ra các giải pháp phát triển công nghiệp cho từng địa phƣơng nhất định. Liên quan đến phát triển công nghiệp của tỉnh Hƣng Yên cũng có các đề tài nghiên cứu về các vấn đề nhƣ: thực trạng và giải pháp thu hút vốn đầu tƣ phát triển công nghiệp (nguồn vốn trong và ngoài nƣớc); phát triển nguồn nhân lực phục vụ cho phát triển công nghiệp và chủ yếu có rất nhiều các đề tài nghiên cứu về các khu công nghiệp của Hƣng Yên; về các nguồn vốn đầu tƣ vào các khu công nghiệp. Cụ 3 thể: Luận văn: “Giải pháp thu hút vốn đầu tƣ phát triển công nghiệp ở tỉnh Hƣng Yên hiện nay” của Hồ Ngọc Hà đã đánh giá tình hình thực tế phát triển công nghiệp và thực trạng thu hút vốn đầu tƣ phát triển công nghiệp ở tỉnh Hƣng Yên; luận văn: “Tác động của các khu công nghiệp đến sự phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Hƣng Yên của Trần Tiến Dũng đã đánh giá quá trình phát triển các KCN của Tỉnh, đƣa ra đƣợc các giải pháp phát triển KCN của tỉnh Hƣng Yên trong thời gian tới… Nhƣng tính đến thời điểm này, chƣa có một công trình nghiên cứu, đề tài nào nghiên cứu một cách hệ thống về định hƣớng và giải pháp phát triển công nghiệp ở tỉnh Hƣng Yên, do đó luận văn này tiếp tục đi sâu nghiên cứu về phát triển công nghiệp tỉnh Hƣng Yên một cách có hệ thống làm cơ sở để xây dựng phƣơng hƣớng và một số giải pháp nhằm phát triển công nghiệp tỉnh Hƣng Yên trong những năm tiếp theo. Vì vậy, với cách tiếp cận riêng của mình, đề tài “Phát triển công nghiệp ở tỉnh Hƣng Yên” là công trình nghiên cứu một cách toàn diện về quá trình phát triển công nghiệp ở tỉnh Hƣng Yên dƣới góc nhìn của chuyên ngành kinh tế chính trị 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở phân tích, đánh giá phát triển công nghiệp ở tỉnh Hƣng Yên trong giai đoạn 2007 – 2013, luận văn đề xuất các giải pháp chủ yếu nhằm thúc đẩy công nghiệp Hƣng Yên phát triển hiệu quả và bền vững. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục tiêu trên, trong quá trình nghiên cứu, luận văn đã giải quyết một số nhiệm vụ cụ thể nhƣ sau: - Hệ thống hóa một số lý luận cơ bản về công nghiệp và phát triển công nghiệp trong nền kinh tế quốc dân - Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển công nghiệp tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007 – 2013. - Đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm thúc đẩy công nghiệp Hƣng Yên ngày càng phát triển theo hƣớng bền vững. 4 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tƣợng nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển công nghiệp; Các nhân tố tác động đến phát triển công nghiệp của tỉnh Hƣng Yên từ đó đƣa ra các giải pháp chủ yếu nhằm thúc đẩy công nghiệp Hƣng Yên phát triển. - Phạm vi nghiên cứu: Dƣới góc độ kinh tế chính trị, luận văn đi sâu vào nghiên cứu quá trình phát triển công nghiệp tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007 - 2013 và các nhân tố ảnh hƣởng, trong đó chú trọng nhân tố quản lý nhà nƣớc của chính quyền địa phƣơng. Phần định hƣớng và giải pháp phát triển công nghiệp chủ yếu tập trung luận chứng đến năm 2020 5. Phƣơng pháp nghiên cứu. Luận văn đƣợc triển khai trên cơ sở phƣơng pháp biện chứng của chủ nghĩa Mác – Lênin. Đồng thời, sử dụng các phƣơng pháp phân tích, so sánh tổng hợp, quy nạp, diễn dịch, thống kê… rút ra những kết luận và giải pháp thực tiễn thúc đẩy ngành công nghiệp phát triển. 6. Những đóng góp của luận văn Đánh giá đƣợc thực trạng phát triển công nghiệp trên địa bàn tỉnh Hƣng Yên trong giai đoạn hiện nay; sự tác động của các nhân tố đối với phát triển công nghiệp; Đề xuất định hƣớng, giải pháp phát triển công nghiệp trên địa bàn Tỉnh. Luận văn đƣợc dùng nhƣ tài liệu tham khảo cho các cơ quan, ban ngành, học sinh – sinh viên trong nghiên cứu, hoạch định chiến lƣợc, chính sách phát triển kinh tế, phát triển công nghiệp trong những năm tới tại tỉnh Hƣng Yên. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phầu mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn đƣợc kết cấu thành 3 chƣơng, 10 tiết Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển công nghiệp trong nền kinh tế quốc dân. Chương 2: Thực trạng phát triển công nghiệp tỉnh Hƣng Yên giai đoạn 2007 - 2013 Chương 3: Những định hƣớng và giải pháp cơ bản phát triển công nghiệp của tỉnh Hƣng Yên trong giai đoạn hiện nay. 5 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TRONG TRONG NỀN KINH TẾ QUỐC DÂN Ở các nƣớc đang phát triển, công nghiệp là ngành kinh tế có vai trò quan trọng trong cơ cấu: công nghiệp - nông nghiệp - dịch vụ của nền kinh tế quốc dân. Công nghiệp phát triển thúc đẩy lực lƣợng sản xuất phát triển, đẩy nhanh quá trình xã hội hóa sản xuất, mở rộng thị trƣờng, thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu nền kinh tế và quá trình đô thị hóa... Đối với Việt Nam, phát triển công nghiệp là yếu tố quan trọng nhằm thúc đẩy nhanh quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc, xóa đói, giảm nghèo, xây dựng nƣớc Việt Nam dân giàu, nƣớc mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh. 1.1. Công nghiệp và vai trò của công nghiệp trong nền kinh tế quốc dân 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm của công nghiệp. 1.1.1.1. Khái niệm công nghiệp. Theo Từ điển bách khoa toàn thư: Công nghiệp là một bộ phận của nền kinh tế, là lĩnh vực sản xuất hàng hóa vật chất mà sản phẩm đƣợc “chế tạo, chế biến” cho nhu cầu tiêu dùng hoặc hoạt động kinh doanh tiếp theo. Đây là hoạt động kinh tế, sản xuất quy mô lớn, đƣợc sự thúc đẩy mạnh mẽ của các tiến bộ công nghệ, khoa hoạc kỹ thuật. Theo Từ điển tiếng Việt: Công nghiệp (hoặc kỹ nghệ) là toàn thể những hoạt động kinh tế nhằm khai thác các tài nguyên và các nguồn năng lƣợng và chuyển biến các nguyên liệu - gốc động vật, thực vật hay không vật thành sản phẩm. Ngoài ra, khi đề cập đến công nghiệp không thể không nhắc đến công nghiệp sửa chữa - ngành công nghiệp xuất hiện sau công nghiệp khai thác và công nghiệp chế biến. Là toàn thể những hoạt động kinh tế nhằm khôi phục giá trị sử dụng của sản phẩm đƣợc tiêu dùng trong quá trình sản xuất và sinh hoạt Từ kết quả trên ta thấy, công nghiệp bao gồm ba hoạt động chủ yếu bắt đầu từ hoạt động khai thác tài nguyên thiên nhiên tạo ra nguồn nguyên liệu nguyên thủy (khoáng sản, động thực vật), tách đối tƣợng lao động ra khỏi thiên nhiên; hoạt động 6 sản xuất và chế biến các tài nguyên có đƣợc từ khai thác, làm thay đổi hoàn toàn về chất các nguyên liệu ban đầu để biến chúng thành những sản phẩm tƣơng ứng hoặc nguồn nguyên liệu tiếp theo để sản suất ra các sản phẩm khác phục vụ nhu cầu đa dạng của con ngƣời; hoạt động sửa chữa, khôi phục giá trị sử dụng của sản phẩm đƣợc tiêu dùng trong quá trình sản xuất và trong quá trình sinh hoạt [39, tr.5]. Trong ba hoạt động trên, hoạt động khai thác là hoạt động khởi đầu của toàn bộ quá trình công nghiệp, tách đối tƣợng lao động ra khỏi môi trƣờng tự nhiên. Hoạt động chế biến là hoạt động thứ hai có đặc điểm làm thay đổi hoàn toàn về chất các nguyên liệu nguyên thủy và có thể tạo ra các sản phẩm tƣơng ứng hoặc có thể từ nhiều loại nguyên liệu khác để sản suất ra một sản phẩm đáp ứng nhu cầu tiêu dùng trong sinh hoạt hoặc sản suất. Hoạt động sửa chữa là hoạt động thứ ba, là hoạt đông không thể thiếu khi đề cập đến công nghiệp, nhằm khôi phục, kéo dài thời gian sử dụng các thiết bị, máy móc, tƣ liệu phục vụ lao động sản xuất và các sản phẩm dùng trong sinh hoạt; công nghiệp sủa chữa là ngành công nghiệp có sau công nghiệp khai thác và công nghiệp chế biến. 1.1.1.2. Đặc điểm Công nghiệp là ngành kinh tế chủ lực thuộc lĩnh vực sản xuất vật chất, là một hệ thống bao gồm nhiều ngành sản xuất chuyên môn hóa, hợp thành từ những đơn vị sản sản xuất kinh doanh thuộc nhiều loại hình tổ chức kinh doanh khác nhau. Với tƣ cách là sản xuất vật chất, công nghiệp khác các ngành sản xuất vật chất khác ở các đặc điểm về mặt kỹ thuật - sản xuất và mặt kinh tế - xã hội của sản xuất Đối tƣợng lao động trong sản xuất công nghiệp rất đa dạng. Các mỏ khoáng sản nằm sâu trong lòng đất hay dƣới đáy đại dƣơng là đối tƣợng của ngành công nghiệp khai thác mỏ; các nguyên liệu, nhiên liệu từ công nghiệp khai khoáng, các nguyên liệu động thực vật từ các ngành nông, lâm, thủy sản là đối tƣợng của công nghiệp chế biến; năng lƣợng mặt trời, sức gió, sức nƣớc thủy triều… cung cấp năng lƣợng cho sản xuất điện năng. Các chất phế thải từ công nghiệp, từ sinh hoạt của con ngƣời và từ hoạt động y tế cũng là đối tƣợng của sản xuất công nghiệp… 7 Công nghệ sản xuất đƣợc sử dụng trong công nghiệp chủ yếu là quá trình tác động trực tiếp bằng phƣơng pháp cơ lý hóa, để biến đổi các nguyên liệu ban đầu thành các sản phẩm trung gian cho đến các sản phẩm cuối cùng khác nhau về chất so với đặc tính ban đầu của chúng. Đặc biệt là quy trình sản xuất công nghiệp có thể phân chia thành các công đoạn khác nhau để thực hiện chuyên môn hóa sản xuất Sản phẩm công nghiệp do con ngƣời sáng tạo ra có khả năng đáp ứng nhiều loại nhu cầu của sản xuất và đời sống. Về mặt kỹ thuật - sản xuất công nghiệp đƣợc thể hiện ở những khía cạnh khác nhau: Đặc trƣng về công nghệ sản xuất, về sự biến đổi của các đối tƣợng lao động sau mỗi chu kỳ sản xuất, là hoạt động chủ yếu tạo ra các sản phẩm thực hiện các chức năng là các tƣ liệu sản xuất và tƣ liệu lao động treong các ngành kinh tế (đặc trƣng này quy định vị trí chủ đạo của công nghiệp trong nền kinh tế quốc dân). Đặc trƣng về mặt kỹ thuật - sản xuất có ý nghĩa rất quan trọng trong việc tổ chức quá trình sản xuất và chế biến, ứng dụng khoa học – công nghệ, khai thác và sử dụng tổng hợp nguyên liệu. Về mặt kinh tế - xã hội: công nghiệp thể hiện là ngành có điều kiện phát triển về mặt tổ chức. Lực lƣợng sản xuất trong công nghiệp có thể phát triển nhanh ở trình độ cao, nhờ đó quan hệ sản xuất tiên tiến hơn, đội ngũ lao động có tính tổ chức, tính kỷ luật cao; phân công lao động ngày càng sâu, tạo điều kiện phát triển sản xuất hàng hóa ở trình độ cao. Đặc trƣng này có ý nghĩa hết sức thiết thực trong sản xuất trong việc phát huy vai trò của công nghiệp trong nền kinh tế 1.1.2. Phân loại - Dựa vào công dụng kinh tế của sản phẩm: ngƣời ta có thể chia công nghiệp thành công nghiệp sản xuất tƣ liệu tiêu dùng (công nghiệp nhẹ) và công nghiệp sản xuất tƣ liệu sản xuất (công nghiệp nặng). Trong đó, công nghiệp nặng là lĩnh vực công nghiệp sử dụng nhiều tƣ bản, đối ngƣợc với công nghiệp nhẹ là lĩnh vực thƣờng sử dụng nhiều lao động hơn; công nghiệp nặng không dễ dàng tái phân bố nhƣ công nghiệp nhẹ vì nhiều tác động đến môi trƣờng và chi phí đầu tƣ nhiều hơn; công nghiệp nặng có thể đƣợc hiểu là ngành mà sản phẩm dùng để cung cấp cho các 8 ngành công nghiệp khác. Ví dụ, đầu ra của các xƣởng thép, nhà máy hóa chất là đầu vào của các doanh nghiệp sản xuất, dịch vụ hoặc bán buôn khác nhiều hơn là bán lẻ đến tay ngƣời tiêu dùng. Công nghiệp nhẹ là ngành công nghiệp ít tập trung tƣ bản hơn công nghiệp nặng, và thiên về cung cấp hàng hóa tiêu dùng hơn là phục vụ các doanh nghiệp (có nghĩa là sản phẩm đƣợc sản xuất cho ngƣời tiêu dùng cuối cùng hơn là sản xuất để làm đầu vào cho một quá trình sản xuất khác). Các cơ sở công nghiệp nhẹ thƣờng ít gây tác động môi trƣờng hơn công nghiệp nặng và vì thế chúng có thể đƣợc bố trí gần khu dân cƣ Đối với các nƣớc đang phát triển nhƣ Việt Nam việc phân chia này có ý nghĩa quan trọng để tính tỷ trọng nhập khẩu tƣ liệu sản xuất so với tƣ liệu tiêu dùng và tỷ trọng xuất khẩu so với nhập khẩu. - Dựa vào tính biến đổi của đối tượng lao động: Dựa vào đặc điểm này ngƣời ta chia công nghiệp thành 2 loại: công nghiệp khai thác và công nghiệp chế biến. Việc phân chia này có ý nghĩa đối với việc phân bổ các ngành công nghiệp. - Dựa vào các đặc điểm kỹ thuật – công nghệ sản xuất: ngƣời ta chia công nghiệp thành những ngành có đặc trƣng kỹ thuật – công nghệ, hoặc cùng phƣơng pháp công nghệ, hoặc sản xuất có dụng cụ tƣơng tự nhau. - Theo sản phẩm và ngành nghề: công nghiệp dầu khí, công nghiệp ô tô, công nghiệp dệt, công nghiệp năng lƣợng, vv…. - Dựa vào quan hệ sở hữu và hình thức tổ chức sản xuất: ngƣời ta chia công nghiệp thành công nghiệp quốc doanh, công nghiệp ngoài quốc doanh, công nghiệp có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài. Việc phân chia này có tác dụng xây dựng chính sách để phát triển các thành phần kinh tế phù hợp với chiến lƣợc chung của từng quốc gia. 1.1.3. Vai trò của công nghiệp trong nền kinh tế quốc dân - Vai trò của công nghiệp đối với quá trình CNH, HĐH đất nước Công nghiệp là ngành sản xuất vật chất tạo ra tƣ liệu tiêu dùng và tƣ liệu sản xuất, trong đó trình độ phát triển công nghiệp là một trong những tiêu chí để đánh trình độ phát triển kinh tế của một quốc gia 9 Công nghiệp tăng trƣởng làm cho tỷ trọng của công nghiệp trong nền kinh tế ngày càng gia tăng, trình độ phân công lao động xã hội và chuyên môn hoá sản xuất ngày càng trở nên sâu sắc, nhiều ngành nghề mới xuất hiện và tăng trƣởng nhanh, sự thay đổi về công nghệ cũng diễn ra thƣờng xuyên hơn. Những thay đổi đó đã làm cho CNH, HĐH của đất nƣớc ngày càng đạt trình độ cao hơn - Công nghiệp thúc đẩy nông nghiệp, dịch vụ phát triển theo hướng công nghiệp hóa – hiện đại hóa Đối với nông nghiệp, công nghiệp cung cấp cho nông nghiệp những yếu tố đầu vào quan trọng nhƣ phân bón hóa học, thức ăn gia súc, thuốc trừ sâu bệnh, máy móc, phƣơng tiện vận chuyển làm tăng năng suất. Hơn nữa, công nghiệp còn góp phần làm tăng giá trị sản phẩm nông nghiệp, bằng cách cho phép vận chuyển nông sản nhanh chóng tới thị trƣờng tránh hƣ hỏng, tăng gia sản xuất nhiều hơn; bảo quản, dự trữ lâu hơn để chờ cơ hội tăng giá... Công nghiệp còn tạo đầu ra và điều kiện cho nông nghiệp phát triển, đồng thời thu hút lao động từ khu vực nông thôn, góp phần cơ cấu lại lao động, nâng thu nhập và trình độ cho lao động nông thôn. Khi thu nhập từ nông nghiệp, công nghiệp tăng lên sẽ khuyến khích tiêu dùng, là điều kiện để công nghiệp và dịch vụ phát triển. Mặt khác, công nghiệp còn có vai trò rất lớn trong việc tạo ra cơ sở hạ tầng, làm thay đổi bộ mặt nông thôn Đối với dịch vụ, công nghiệp tác động đến các ngành nhƣ giao thông vận tải, thông tin liên lạc, thƣơng mại, dịch vụ, đầu tƣ, tài chính…Công nghiệp tạo điều kiện động lực cho các ngành dịch vụ phát triển. Khi công nghiệp phát triển các ngành dịch vụ cũng phát triển theo để đáp ứng nhu cầu phát triển của công nghiệp, từ nền tảng những thành tựu sản phẩm trong công nghiệp mà ngành dịch vụ mới có điều kiện để phát triển. Công nghiệp là tác nhân quyết định đến sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh tế - xã hội - Công nghiệp tăng trưởng nhanh và làm gia tăng nhanh thu nhập quốc gia. Năng suất lao động của khu vực công nghiệp cao hơn hẳn ngành nông nghiệp truyền thống, nâng cao thu nhập cho ngƣời lao động, đóng góp lớn vào thu nhập quốc gia. Có đƣợc tất cả các đóng góp đó là do công nghiệp thƣờng xuyên đổi 10 mới và ứng dụng công nghệ tiên tiến, giá cả sản phẩm công nghiệp thƣờng ổn định và cao hơn so với các sản phẩm khác ở cả thị trƣờng trong và ngoài nƣớc. - Góp phần phát triển lực lượng sản xuất Công nghiệp là ngành có lực lƣợng sản xuất phát triển ở trình độ cao hơn các ngành khác; đội ngũ lao động có tính kỷ luật cao, trình độ tiên tiến và với phẩm chất sáng tạo không ngừng của mình lực lƣợng này luôn tiếp cận với những tiến bộ khoa học – công nghệ hiện đại, chế tạo ra các công cụ lao động mới làm cho quá trình sản xuất công nghiệp - sản xuất của cải vật chất xã hội không ngừng phát triển. - Công nghiệp cung cấp tư liệu sản xuất và trang bị kĩ thuật cho các ngành kinh tế Xuất phát từ đặc điểm của sản phẩm công nghiệp, một bộ phận sản phẩm công nghiệp sản xuất có chức năng là tƣ liệu sản xuất, cho nên công nghiệp là ngành có vai trò quyết định trong việc tạo ra cơ sở vật chất kỹ thuật của nền kinh tế. Trình độ phát triển công nghiệp càng cao thì tƣ liệu sản xuất càng hiện đại, tạo điều kiện nâng cao năng suất lao động xã hội. Do đó, công nghiệp còn là ngành tạo ra tác động hiệu quả dây chuyền đến các ngành kinh tế khác và tạo ra cơ sở vật chất kĩ thuật của nền kinh tế. Ngày nay, sự phát triển của công nghiệp đang đƣa hoạt động kinh tế thế giới đến trình độ sản xuất rất cao, tạo ra các tƣ liệu sản xuất có khả năng thay thế phần lớn sức lao động của con ngƣời, đó chính là sự ra đời và phát triển mạnh mẽ các tƣ liệu sản xuất có khả năng tự động hóa trong một số khâu hoặc toàn bộ quá trình sản xuất. Máy móc tự động hóa thể hiện sự phát triển của công nghiệp trong việc tạo ra tƣ liệu sản xuất phục vụ cho các ngành sản xuất khác và cho chính bản thân ngành công nghiệp - Công nghiệp cung cấp đại bộ phận hàng tiêu dùng cho dân cư Ngành nông nghiệp là ngành cung cấp những sản phẩm tiêu dùng thiết yếu đáp ứng nhu cầu cơ bản của con ngƣời. Công nghiệp khác hơn, cung cấp những sản phẩm tiêu dùng ngày càng phong phú và đa dạng về chủng loại, mẫu mã, chất lƣợng sản phẩm đƣợc nâng cao (ăn, mặc ở, đi lại, vui chơi, giải trí...). Khi thu nhập dân cƣ 11 tăng gắn với quá trình phát triển kinh tế thì nhu cầu con ngƣời lại cao hơn và mới hơn. Chính sự phát triển của công nghiệp mới đáp ứng những nhu cầu thay đổi này và đồng thời nó lại hƣớng dẫn tiêu dùng của con ngƣời, hƣớng đến nhu cầu cao hơn. Khi nhu cầu tiêu dùng của con ngƣời càng cao thì công nghiệp ngày càng phát triển, từ đó thúc đẩy sự phát triển của xã hội. - Công nghiệp cung cấp nhiều việc làm cho xã hội Dƣới tác động của công nghiệp, năng suất lao động trong nông nghiệp đƣợc nâng cao tạo điều kiện dịch chuyển lao động ra khỏi khu vực nông nghiệp, nhƣng không ảnh hƣởng đến sản lƣợng nông nghiệp. Sự phát triển của công nghiệp làm mở rộng nhiều ngành sản xuất mới, khu công nghiệp mới và cả các ngành dịch vụ đầu vào, đầu ra của sản phẩm công nghiệp… Nhƣ vậy đã thu hút một lƣợng lớn lao động trong nông nghiệp chuyển sang lao động trong ngành công nghiệp, từng bƣớc giải quyết việc làm cho xã hội, tận dụng tối đa nguồn nhân lực cho phát triển đất nƣớc, từng bƣớc nâng cao và cải thiện đời sống của nhân dân. - Công nghiệp tạo điều kiện khai thác có hiệu quả, tiết kiệm các nguồn tài nguyên thiên nhiên ở các vùng Khoa học công nghệ phát triển đã mang đến cho công nghiệp sản xuất ra những thiết bị, sản phẩm, công nghệ tiết kiệm tài nguyên, thân thiện với môi trƣờng, góp phần xử lý tình trạng ô nhiễm môi trƣờng; cho phép khai thác tài nguyên một cách hiệu quả, triệt để ở khắp mọi nơi từ mặt đất, dƣới lòng đất, dƣới đáy biển...Từ đó giúp sử dụng có hiệu quả và tận dụng các nguồn tài nguyên vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Bên cạnh đó, Khoa học công nghệ phát triển còn hỗ trợ trong việc tìm hiểu và khai thác những nguồn tài nguyên mới làm phong phú các yếu tố nhập lƣợng cho nền kinh tế, góp phần phát triển các lĩnh vực mới trong đời sống kinh tế, xã hội - Trong lĩnh vực văn hóa, tư tưởng Trong lĩnh vực văn hóa, tƣ tƣởng thì công nghiệp lại là tiền đề vật chất để thay đổi tận gốc các tƣ tƣởng và văn hóa cũ, xây dựng tƣ tƣởng và văn hóa mới, nâng cao đời sống vật chất và văn hóa của nhân dân; góp phần đảm bảo sự phát 12