Tài liệu Phát triển bền vững làng nghề đồ gỗ đồng kỵ, thị xã từ sơn, tỉnh bắc ninh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- DƢƠNG THANH VĂN PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG LÀNG NGHỀ ĐỒ GỖ ĐỒNG KỲ, THỊ XÃ TỪ SƠN, TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG THỰC HÀNH Hà Nội - 2013 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- DƢƠNG THANH VĂN PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG LÀNG NGHỀ ĐỒ GỖ ĐỒNG KỲ, THỊ XÃ TỪ SƠN, TỈNH BẮC NINH Chuyên ngành : Quản lý Kinh tế Mã số: 60 34 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG THỰC HÀNH NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN NGỌC HỒI Hà Nội - 2013 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VIẾT TẮT...........................................................................i DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................................ii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ................................................................................................iii PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ i Chƣơng 1: Cơ sở lý luận về phát triển bền vững làng nghề..................................6 1.1. Những vấn đề cơ bản về làng nghề ...............................................................6 1.1.1. Khái niệm về làng nghề .............................................................................6 1.1.2. Phân loại làng nghề ....................................................................................8 1.1.3. Đặc điểm chung của các làng nghề truyền thống Việt Nam .....................8 1.1.4. Vai trò của làng nghề đối với phát triển kinh tế - xã hội .........................10 1.2. Phát triển bền vững các làng nghề ..............................................................15 1.2.1. Quan niệm ................................................................................................15 1.2.2. Các tiêu chí đánh giá sự phát triể n bề n vƣ̃ng của làng nghề ...................16 1.3. Kinh nghiệm và bài học phát triển bền vững làng nghề ở một số tỉnh, thành phố và các huyện trong tỉnh Bắc Ninh ...................................................17 1.3.1. Kinh nghiệm phát triển làng nghề ở thành phố Hà Nội ...........................17 1.3.2. Kinh nghiệm phát triển làng nghề ở tỉnh Thái Bình ................................18 1.3.3. Kinh nghiệm phát triển làng nghề các huyện trong tỉnh Bắc Ninh .........19 1.3.4. Một số bài học kinh nghiệm rút ra từ sự phát triển làng nghề của một số tỉnh, thành phố và các huyện trong tỉnh .............................................................20 Chƣơng 2: Thực trạng phát triển bền vững làng nghề đồ gỗ Đồng Kỳ .............22 2.1. Tổng quan về làng nghề đồ gỗ Đồng Kỳ .....................................................22 2.1.1. Vị trí địa lý và đặc điểm dân cƣ ...............................................................22 2.1.2. Lịch sử hình thành và phát triển làng nghề đồ gỗ Đồng Kỵ....................22 2.2. Các nhân tố ảnh hƣởng đến sự phát triển bền vững của làng nghề đồ gỗ Đồng Kỳ ................................................................................................................23 2.2.1. Cơ sở hạ tầng và mặt bằng sản xuất ........................................................23 2.2.2. Vốn đầu tƣ và công nghệ sản xuất ...........................................................26 2.2.3. Lao động ..................................................................................................27 2.2.4. Nguồn nguyên liệu ...................................................................................28 2.2.5. Thƣơng hiệu sản phẩm và quy trình sản xuất ..........................................30 2.2.6. Thị trƣờng tiêu thụ ...................................................................................31 2.2.7. Chủ trƣơng, chính sách của Đảng, Nhà nƣớc và tỉnh Bắc Ninh liên quan đến phát triển bền vững làng nghề .....................................................................32 2.3. Thực trạng phát triển bền vững làng nghề đồ gỗ Đồng Kỳ ......................38 2.3.1. Bền vững về mặt kinh tế ..........................................................................38 2.3.2. Bền vững về mặt xã hội ...........................................................................44 2.3.3. Bền vững trên khía cạnh môi trƣờng .......................................................48 2.4. Đánh giá tính chất phát triển bền vững làng nghề đồ gỗ Đồng Kỳ .........53 2.4.1. Những mặt đạt đƣợc ................................................................................53 2.4.2. Những mặt hạn chế và nguyên nhân........................................................54 2.4.3. Phân tích SWOT đối với sự phát triển của làng nghề đồ gỗ Đồng Kỵ ...56 Chƣơng 3: Giải pháp phát triển bền vững làng nghề đồ gỗ Đồng Kỳ ...............59 3.1. Quan điểm phát triển bền vững làng nghề đồ gỗ Đồng Kỳ ......................59 3.1.1. Phát triển bền vững làng nghề đồ gỗ Đồng Kỵ phải phù hợp với Kế hoạch tổng thể phát triển bền vững của tỉnh Bắc Ninh......................................59 3.1.2. Phát triển bền vững làng nghề Đồng Kỵ phải phù hợp với yêu cầu của nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế .........60 3.1.3. Lấy việc không ngừng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho nhân dân làng nghề làm mục tiêu và động lực để phát triển bền vững làng nghề .....61 3.2. Một số giải pháp chủ yếu để phát triển bền vững làng nghề Đồng Kỳ ...62 3.2.1. Rà soát, điều chỉnh bổ sung quy hoạch ...................................................62 3.2.2. Xây dựng và phát triển đồng bộ hệ thống kết cấu hạ tầng nông thôn .....63 3.2.3. Phát triển thị trƣờng sản phẩm làng nghề ................................................64 3.2.4. Phát triển du lịch làng nghề .....................................................................67 3.2.5. Đào tạo và phát triển nguồn nhân lực ......................................................69 3.2.6. Giải pháp về vốn cho phát triển làng nghề ..............................................70 3.2.7. Đổi mới công nghệ, hiện đại hóa kỹ thuật sản xuất .................................72 3.2.8. Kiểm soát, bảo đảm nguồn nguyên liệu ..................................................75 3.2.9. Giải pháp bền vững môi trƣờng ...............................................................76 3.2.10. Đa dạng hóa các mô hình tổ chức sản xuất của làng nghề ....................79 KẾT LUẬN ..............................................................................................................81 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................82 PHỤ LỤC LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: (1) Luận văn này là sản phẩm nghiên cứu của tôi; (2) Số liệu trong luận văn được điều tra trung thực; (3) Tôi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình. HỌC VIÊN Dƣơng Thanh Văn LỜI CẢM ƠN Để có đƣợc Luận văn này, bản thân tôi đã nhận đƣợc sự giúp đỡ nhiệt tình và sự quan tâm sâu sắc của nhà trƣờng, thầy cô, gia đình và bạn bè. Nhân dịp hoàn thành Luận văn, tôi xin chân thành bày tỏ lòng cảm tạ và biết ơn đến tất cả mọi ngƣời. Đầu tiên là Ban Giám hiệu trƣờng Đại học Kinh tế, Lãnh đạo khoa Kinh tế Chính trị; tập thể và cá nhân các thầy cô trong và ngoài khoa: PGS.TS. Phạm Văn Dũng, PGS.TS. Hoàng Văn Hải, TS. Vũ Thị Dậu, TS. Phạm Thị Hồng Điệp, PGS. TS. Phan Huy Đƣờng, PGS.TS. Mai Thị Thanh Xuân, TS. Đỗ Tiến Long, TS. Đinh Việt Hòa,... đã trang bị cho tôi những kiến thức quý báu, hƣớng dẫn và hình thành nên ý tƣởng nghiên cứu cho đề tài Luận văn. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy hƣớng dẫn, PGS. TS. Nguyễn Ngọc Hồi - Tạp chí Quốc phòng toàn dân, ngƣời đã trực tiếp giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu, thực hiện Luận văn này. Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn Lãnh đạo Ban Tổ chức Trung ƣơng, Lãnh đạo Vụ Tổ chức Cán bộ cơ quan, Lãnh đạo Văn phòng Ban và các anh chị Phòng Tổng hợp, Văn phòng Ban, nơi tôi công tác, đã giúp đỡ, tạo điều kiện về thời gian và động viên để tôi hoàn thành nghiên cứu này. Xin gửi lời cảm ơn đến bạn bè, đồng nghiệp và những ngƣời thân trong gia đình đã động viên, giúp đỡ tôi theo học và hoàn thành khoá học này. Hà Nội, tháng 11 năm 2013 Học viên Dƣơng Thanh Văn DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VIẾT TẮT STT Ký hiệu Nguyên nghĩa 1 BVMT Bảo vệ môi trƣờng 2 CNH, HĐH Công nghiệp hoá, hiện đại hoá 3 CNH Công nghiệp hóa 4 CCN Cụm công nghiệp 5 CSHT Cơ sở hạ tầng 6 CSSX Cơ sở sản xuất 7 DLLN Du lịch làng nghề 8 DNTN Doanh nghiệp tƣ nhân 9 GTSX Giá trị sản xuất 10 HTX Hợp tác xã 11 KCN Khu công nghiệp 12 KH-CN Khoa học - Công nghệ 13 KT-XH Kinh tế - Xã hội 14 KTTT Kinh tế thị trƣờng 15 LN Làng nghề 16 LNĐG Làng nghề đồ gỗ 17 LNTT Làng nghề truyền thống 18 NSLĐ Năng suất lao động 19 ONMT Ô nhiễm môi trƣờng 20 PTBV Phát triển bền vững 21 QLNN Quản lý Nhà nƣớc 22 SXCN Sản xuất công nghiệp 23 SXKD Sản xuất kinh doanh 24 SXNN Sản xuất nông nghiệp 25 TTCN Tiểu thủ công nghiệp 26 UBND Ủy ban Nhân dân 27 XHCN Xã hội chủ nghĩa i DANH MỤC CÁC BẢNG TT Số hiệu 1 1.1 2 1.2 Tên bảng Trình độ kỹ thuật ở các làng nghề hiện nay Số ngƣời lao động làm việc tại các doanh nghiệp SXCN, TTCN trong khu vực ngoài quốc doanh của tỉnh Bắc Ninh Trang 9 11 Chuyển dịch cơ cấu lao động nông thôn qua 3 ngành nghề 3 1.3 chia theo vùng KT-XH tại 3 kỳ tổng điều tra các năm 2001, 12 2006 và 2011 4 2.1 Vốn sản xuất nghề mộc của các hộ trong làng Đồng Kỵ 26 5 2.2 Nguyên liệu và định mức sản xuất 29 6 2.3 7 2.4 Cơ cấu giá trị xuất khẩu một số mặt hàng tỉnh Bắc Ninh 38 8 2.5 Giá trị sản xuất của làng nghề Đồng Kỵ 39 9 2.6 Thu nhập bình quân của lao động tại làng nghề Đồng Kỵ 45 10 2.7 Thu nhập bình quân đầu ngƣời, đầu hộ làng nghề Đồng Kỵ 45 11 2.8 12 2.9 13 2.10 Tình hình tiêu thụ sản phẩm ở một số ngành nghề trọng điểm trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh năm 2010 Các dạng chất thải phát sinh trong quá trình sản xuất tại Đồng Kỵ Tỷ lệ mắc các bệnh của ngƣời dân đến khám tại làng nghề Đồng Kỵ Ma trận SWOT 32 50 52 57 ii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ TT Số hiệu Tên bảng 1 2.1 Nguồn gốc của nguyên liệu gỗ 28 2 2.2 Quy trình sản xuất đồ gỗ 31 3 2.3 Thị trƣờng xuất khẩu đồ gỗ mỹ nghệ của Đồng Kỵ 41 iii Trang PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lịch sử nông thôn Việt Nam gắn liền với phát triển nông nghiệp và các LN. Đây là một trong những nét đặc trƣng cơ bản về truyền thống kinh tế, văn hoá, xã hội của nông thôn Việt Nam. Nhiều thế hệ ngƣời Việt Nam đã lam lũ, không ngừng sáng tạo trong suốt hàng nghìn năm để hình thành một hệ thống LN phong phú mà kết tinh trong nó là những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Trong quá trình mở cửa hội nhập, xây dựng nền KTTT định hƣớng XHCN, phấn đấu đến năm 2020, nƣớc ta cơ bản trở thành nƣớc công nghiệp theo hƣớng hiện đại, Đảng ta luôn xác định việc mở rộng và phát triển các LN là một trong những nội dung quan trọng của quá trình CNH, HĐH nông nghiệp nông thôn. Đây không chỉ là vấn đề có ý nghĩa trƣớc mắt mà còn có ý nghĩa lâu dài trong sự phát triển kinh tế nông thôn. Đặc biệt ở vùng Đồng bằng sông Hồng, đất chật, ngƣời đông và nhiều làng xã phổ biến là kinh tế thuần nông, thì phát triển LN sẽ là cầu nối giữa nông nghiệp và công nghiệp, giữa nông thôn và thành thị, đảm bảo cho kinh tế nông thôn PTBV. Đối với Bắc Ninh, phát triển LNTT là bƣớc đi đúng đắn để thúc đẩy phát triển kinh tế địa phƣơng và Tỉnh đã đề ra chủ trƣơng khôi phục, phát triển. Những năm qua, các LNTT trên địa bàn Tỉnh không những góp phần rất lớn trong việc giải quyết việc làm (trên 72.000 lao động thường xuyên và trên 10.000 lao động thời vụ), nâng cao thu nhập cho ngƣời lao động, thu hẹp khoảng cách giàu nghèo, mà còn góp phần giải quyết các vấn đề xã hội ở khu vực nông thôn, thúc đẩy tăng trƣởng kinh tế và bảo tồn giá trị văn hoá truyền thống của dân tộc. Từ đó, tạo tiền đề cần thiết cho quá trình CNH, HĐH diễn ra sâu rộng trên phạm vi cả nƣớc. Vì vậy, phát triển sản xuất tại các LN là một việc làm rất quan trọng. LNĐG Đồng Kỵ là một trong những LNTT của tỉnh Bắc Ninh. Trải qua mấy trăm năm, từ một LNTT chỉ chuyên làm nghề mộc, đến nay, Đồng Kỵ đã trở thành một trung tâm chuyên cung cấp các sản phẩm đồ gỗ mỹ nghệ cho thị trƣờng trong nƣớc và xuất khẩu, tạo công ăn việc làm ổn định cho ngƣời dân địa phƣơng và các 1 vùng lân cận… Bên cạnh những tác động tích cực, LNĐG Đồng Kỵ cũng nhƣ nhiều LNTT khác đang đứng trƣớc không ít khó khăn, thách thức trong việc duy trì phát triển sản xuất nhƣ: nguồn vốn hạn hẹp; công nghệ, thiết bị lạc hậu; khả năng tổ chức quản lý còn hạn chế; trình độ tay nghề của ngƣời lao động chƣa cao; nguyên liệu đầu vào ngày càng khan hiếm; sự canh tranh gay gắt từ thị trƣờng bên ngoài…, đặc biệt là tình trạng ONMT ngày càng nghiêm trọng đã ảnh hƣởng trực tiếp đến sự PTBV của LN. Vì vậy, khắc phục những yếu tố thiếu bền vững trong quá trình phát triển tại LNĐG Đồng Kỵ cũng nhƣ các LNTT khác đang là vấn đề nhận đƣợc sự quan tâm của cấp ủy, chính quyền và nhân dân trong Tỉnh, cũng nhƣ trên địa bàn các LN. Thấy đƣợc tầm quan trọng của vấn đề đó, học viên quyết định lựa chọn đề tài “Phát triển bền vững làng nghề đồ gỗ Đồng Kỵ, thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh” làm đề tài luận văn thạc sỹ, chuyên ngành quản lý kinh tế. 2. Tổng quan về tình hình nghiên cứu Hiện nay, việc phát triển các LN ngày càng nhận đƣợc nhiều sự quan tâm của các nhà khoa học. Thời gian qua đã có một số công trình, đề tài nghiên cứu về vấn đề này ở những khía cạnh khác nhau. Tuy nhiên, trong phạm vi nhỏ của một LN thì có rất ít những công trình, đề tài đi sâu nghiên cứu và phân tích về thực trạng phát triển của một LN, từ đó đƣa ra giải pháp cho sự PTBV của chính LN đó, nhất là một LN phát triển mạnh nhƣ LNĐG Đồng Kỵ. 2.1. Nhóm các nghiên cứu về phát triển nông nghiệp nông thôn và làng nghề nói chung + “Các ngành nghề nông thôn Việt Nam” của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội (1998). + “Làng nghề Việt Nam và môi trường” của Đặng Kim Chi (chủ biên), Nguyễn Ngọc Lân, Trần Lệ Minh, Nxb Khoa học và Kỹ Thuật, Hà Nội (2005). + “Những giải pháp nhằm phát triển làng nghề ở một số tỉnh Đồng bằng sông Hồng” của GS. TS. Nguyễn Trí Dĩnh, Hà Nội (2005). + “Bảo tồn và phát triển các làng nghề trong quá trình công nghiệp hóa” của TS Dƣơng Bá Phƣơng, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội (2001). 2 + “Làng nghề du lịch Việt Nam” của GS. TS. Hoàng Văn Châu, Nxb Thống kê, Hà Nội (2007). + “Làng nghề thủ công truyền thống Việt Nam” của ThS. Bùi Văn Vƣợng, Nxb Văn hoá (1998). + “Phát triển làng nghề theo hướng bền vững ở Việt Nam trong tiến trình hội nhập kinh tế thế giới” của TS. Nguyễn Văn Hiến, Tạp chí phát triển và hội nhập (số 4 (14), tháng 5 và 6/2012). + “Phát triển làng nghề truyền thống trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa” của TS. Mai Thế Hởn, GS. TS. Hoàng Ngọc Hoà, PGS. TS. Vũ Văn Phúc, Nxb Chính trị Quốc gia (2003). Các nghiên cứu trên đã cho thấy một bức tranh toàn cảnh về lịch sử phát triển, phân loại LN Việt Nam; hiện trạng KT-XH LN Việt Nam; hiện trạng môi trƣờng các LN; những tồn tại ảnh hƣởng tới sự phát triển KT-XH LN Việt Nam...; qua đó, dự báo xu hƣớng phát triển và mức độ ONMT do hoạt động LN gây ra trong tƣơng lai. Đồng thời, đƣa ra hệ thống các giải pháp cho phát triển nông nghiệp nông thôn Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Tuy nhiên, các kết quả nghiên cứu về LN trong những năm gần đây mới chỉ đƣa ra những vấn đề chung về phát triển cho các LN mà chƣa trực tiếp bàn vấn đề PTBV LN, nhất là LNĐG Đồng Kỵ. 2.2. Nhóm các nghiên cứu tình hình phát triển của các làng nghề trong và ngoài tỉnh Bắc Ninh + “Phát triển làng nghề ở Bắc Ninh theo hướng công nghiệp hóa nông thôn”, Luận án Tiến sỹ của Lê Văn Hƣơng (2010). + “Quá trình hoàn thiện các chính sách thúc đẩy phát triển làng nghề ở tỉnh Bắc Ninh giai đoạn từ 1997 đến 2003 - Thực trạng, kinh nghiệm và giải pháp”, Luận án Tiến sỹ của Nguyễn Nhƣ Chung (2010). + “Làng nghề, phố nghề Thăng Long, Hà Nội” của Bộ Văn hoá Thông tin (2000). + “ Làng nghề Hà Tây” của Sở Công nghiệp Hà Tây (2001). + “Nghề, làng nghề thủ công truyền thống Nghệ An" do Sở Khoa học, Công nghệ và Môi trƣờng và Hội Văn nghệ Dân gian Nghệ An phối hợp nghiên cứu 3 (PGS. TS. Ninh Viết Giao chủ biên) (1998). + “Điều tra khảo sát làng nghề truyền thống và tìm giải pháp khôi phục phát triển” do Sở Công nghiệp Nghệ An thực hiện (2001). + “Nghề thủ công truyền thống Quảng Ngãi”, Nxb Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh (2003). Các nghiên cứu trên đã phân tích lịch sử hình thành và phát triển của nghề thủ công và tình hình phát triển nghề, LN thủ công truyền thống trên địa bàn các tỉnh, thành phố; giới thiệu một số nghề ở một số địa phƣơng, quy trình và thực trạng sản xuất. Các giải pháp đƣa ra có đề cập đến cơ chế chính sách mang tính định hƣớng, có tác động đến khu vực LN, nhƣng chƣa tập trung đi sâu nghiên cứu các giải pháp cụ thể đảm bảo cho sự PTBV các LN. 2.3. Nhóm các bài viết , nghiên cứu về tình hình phát triển làng nghề đồ gỗ Đồng Kỵ, thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh + “Phát triển kinh tế làng nghề đồ gỗ mỹ nghệ Đồng Kỵ, Bắc Ninh và vấn đề ô nhiễm môi trường”, Luận văn tốt nghiệp đại học của Lê Thị Thành (2012). + “Sự ra đời của nghề mộc và nghề chạm khảm gỗ làng Đồng Kỵ với sự phát triển du lịch Bắc Ninh”, Luận văn tốt nghiệp đại học của Nguyễn Thị Hoa (2012). Ngoài ra, còn có một số bài nghiên cứu trên các tạp chí, các bài tham luận đề cập đến sự phát triển của LNĐG Đồng Kỵ theo nhiều khía cạnh khác nhau. Tuy nhiên, chƣa có một bài viết nào nghiên cứu sâu, cụ thể dƣới dạng luận văn thạc sỹ, luận án khoa học về sự PTBV LNĐG Đồng Kỵ. 3. Mục đích nghiên cứu của luận văn Trên cơ sở làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về PTBV LNĐG Đồng Kỵ, thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh, đề xuất phƣơng hƣớng và giải pháp cơ bản nhằm thúc đẩy sự PTBV LNĐG Đồng Kỵ trong thời gian tới. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn - Làm rõ một số vấn đề lý luận về LN và PTBV LN ở Việt Nam; đồng thời, khảo sát kinh nghiệm PTBV LN ở một số địa phƣơng trong cả nƣớc. - Đánh giá đúng thực trạng phát triển LNĐG Đồng Kỵ theo hƣớng bền vững 4 trong những năm gần đây; chỉ ra những kết quả đạt đƣợc, những hạn chế, yếu kém cùng nguyên nhân của những hạn chế, yếu kém. - Đề xuất phƣơng hƣớng và giải pháp cơ bản nhằm thúc đẩy PTBV LNĐG Đồng Kỵ trong thời gian tới. 5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tƣợng nghiên cứu: PTBV LNĐG Đồng Kỵ. - Phạm vi nghiên cứu: LNĐG Đồng Kỵ nằm trên địa bàn thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. - Thời gian khảo sát, đánh giá: từ năm 2006 đến 2013. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phƣơng pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử; kết hợp phƣơng pháp lịch sử với phƣơng pháp lôgic để tiếp cận nghiên cứu cơ sở lý luận PTBV LNĐG Đồng Kỵ; đồng thời sử dụng các phƣơng pháp thống kê, phân tích, tổng hợp số liệu, phƣơng pháp so sánh, phƣơng pháp chuyên gia,... dựa trên các nguồn số liệu, tƣ liệu thu thập đƣợc trong quá trình khảo sát thực tiễn để đánh giá thực trạng, đề xuất giải pháp PTBV LNĐG Đồng Kỵ. Luận văn cũng tham khảo những tài liệu của chính quyền và nhân dân địa phƣơng: Ban Quản lý các KCN thị xã Từ Sơn; UBND phƣờng Đồng Kỵ; các cụ trong Ban Di tích, Ban Khánh tiết phƣờng Đồng Kỵ, thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. 7. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và danh mục tài liệu tham khảo, kết cấu của luận văn đƣợc trình bày theo 3 chƣơng, gồm: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận về phát triển bền vững làng nghề Chƣơng 2: Thực trạng phát triển bền vững làng nghề đồ gỗ Đồng Kỵ Chƣơng 3: Giải pháp phát triển bền vững làng nghề đồ gỗ Đồng Kỵ 5 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG LÀNG NGHỀ 1.1. Những vấn đề cơ bản về làng nghề 1.1.1. Khái niệm về làng nghề Làng là khu vực địa lý, không gian lãnh thổ nhất định, mà ở đó tồn tại những tập hợp cƣ dân cùng sinh sống, sản xuất và giữa họ có mối quan hệ khăng khít với nhau. “Nghề” trong cụm từ “LN” là khái niệm chỉ các hoạt động SXKD phi nông nghiệp diễn ra tại khu vực nông thôn mà lao động trong các nghề này thƣờng đƣợc tách ra từ nông nghiệp với mục tiêu tăng thu nhập. Hiện nay, có nhiều quan niệm khác nhau về LN. Có quan niệm cho rằng: “LN là nơi mà hầu hết mọi người trong làng đều hoạt động cho nghề ấy, lấy nó làm nghề sống chủ yếu”. Với quan niệm này, LN hiện nay không còn nhiều. Có quan niệm lại cho rằng:“LN là làng có làm nghề thủ công nhưng không nhất thiết tất cả dân làng đều làm nghề”. Với quan niệm này, rất khó xác định thế nào là LN, bởi vì hầu nhƣ ở các làng, xã nƣớc ta đều có nghề thủ công. Đề tài Khảo sát một số LNTT - chính sách và giải pháp (1996) của Viện Chủ nghĩa xã hội khoa học quan niệm: “LN là một cộng đồng dân cư, một cộng đồng sản xuất nghề TTCN và nông nghiệp ở nông thôn”. Quan niệm này mới nêu về mặt định tính, mà chƣa nêu đƣợc mặt định lƣợng của LN. GS. Trần Quốc Vƣợng quan niệm: “LN là làng tuy vẫn trồng trọt theo lối tiểu nông và chăn nuôi nhỏ, cũng có một số nghề phụ khác, song đã nổi trội một số nghề cổ truyền tinh xảo với một tầng lớp thợ thủ công chuyên nghiệp hay bán chuyên nghiệp, có phường, có ông trùm, có phó cả,... cùng một số thợ và phó nhỏ, đã chuyên tâm, có quy trình công nghệ nhất định, sống chủ yếu được bằng nghề đó và sản xuất ra các mặt hàng thủ công” [16, tr. 27]. Quan niệm này chƣa phù hợp với LN mới. Trải qua nhiều bƣớc phát triển, đến nay LN không còn bó hẹp trong khuôn khổ công nghệ thủ công, mà một số công đoạn đã đƣợc cơ khí hóa hoặc bán cơ khí hóa và trong các LN, không chỉ có các CSSX hàng thủ công, mà đã có những cơ sở dịch vụ và ngành nghề phục vụ cho sản xuất. Năm 2006, Bộ Nông nghiệp và Phát triển 6 nông thôn đã ban hành Thông tƣ số 116/2006/TT-BNN ngày 18/12/2006 quy định nội dung và các tiêu chí công nhận nghề truyền thống, LN, LNTT. Cụ thể nhƣ sau: - Nghề truyền thống là nghề đã đƣợc hình thành từ lâu đời, tạo ra những sản phẩm độc đáo, có tính riêng biệt, đƣợc lƣu truyền và phát triển đến ngày nay hoặc có nguy cơ bị mai một, thất truyền. Nghề đƣợc công nhận là nghề truyền thống phải đạt 03 tiêu chí: (i) nghề đã xuất hiện tại địa phƣơng từ trên 50 năm tính đến thời điểm đề nghị công nhận; (ii) nghề tạo ra những sản phẩm mang bản sắc văn hóa dân tộc; (iii) nghề gắn với tên tuổi của một hay nhiều nghệ nhân hoặc tên tuổi của LN. - LN là một hoặc nhiều cụm dân cƣ cấp thôn, ấp, bản, làng, buôn, phum, sóc hoặc các điểm dân cƣ tƣơng tự trên địa bàn một xã, thị trấn, có các hoạt động ngành nghề nông thôn, sản xuất ra một hoặc nhiều loại sản phẩm khác nhau. LN đƣợc công nhận phải đạt 03 tiêu chí: (i) có tối thiểu 30% tổng số hộ trên địa bàn tham gia các hoạt động ngành nghề nông thôn; (ii) hoạt động SXKD ổn định tối thiểu 02 năm tính đến thời điểm đề nghị công nhận; (iii) chấp hành tốt chính sách, pháp luật của Nhà nƣớc. - LNTT là LN có nghề truyền thống đƣợc hình thành từ lâu đời. LNTT đƣợc công nhận phải đạt tiêu chí LN và có ít nhất một nghề truyền thống theo quy định tại Thông tƣ này. Đối với những làng chƣa đạt tiêu chí công nhận LN (theo tiêu chí (i) và (ii) trên đây) nhƣng có ít nhất một nghề truyền thống đƣợc công nhận theo quy định của Thông tƣ này thì cũng đƣợc công nhận là LNTT. Dựa vào những quan niệm khác nhau về LN cũng nhƣ Thông tƣ quy định nêu trên, ta có thể đƣa ra khái niệm chung về LN nhƣ sau: LN là một cụm dân cư sinh sống trong một làng, thôn, ấp, bản, buôn, phum, sóc,...(gọi chung là làng) có hoạt động SXKD các ngành nghề ở từng hộ gia đình hoặc các cơ sở trong làng, sử dụng các nguồn lực trong và ngoài địa phương sản xuất và kinh doanh một hoặc nhiều loại sản phẩm khác nhau, phát triển tới mức trở thành nguồn sống chính hoặc thu nhập chủ yếu của một bộ phận người dân trong làng. Về mặt định lƣợng, LN là làng có tối thiểu 30% tổng số hộ trên địa bàn tham gia các hoạt động ngành nghề (thu nhập từ LN chiếm trên 50% tổng thu nhập của các hộ); đồng thời, giá trị sản lƣợng của ngành nghề chiếm trên 50% tổng giá trị sản lƣợng của địa phƣơng. 7 1.1.2. Phân loại làng nghề Có nhiều cách phân loại LN tuỳ theo mục đích nghiên cứu. Sau đây là một số cách phân loại chủ yếu: a. Phân loại theo lịch sử hình thành và phát triển của các làng nghề Ngƣời ta chia LN thành LNTT và LN mới. Đây là cách phân loại phổ biến, hay dùng nhất, trong đó: LNTT là những LN thỏa mãn các điều kiện mà Thông tƣ 116/2006/TT-BNN quy định [1, tr. 2]. LN mới là những LN mới hình thành, đặc biệt từ năm 1986 đến nay. b. Phân loại theo số lượng nghề của làng Ngƣời ta chia LN thành làng một nghề và làng nhiều nghề. Làng một nghề là làng mà ngoài nghề nông có thêm một nghề thủ công chiếm ƣu thế tuyệt đối. Làng nhiều nghề là làng mà ngoài nghề nông có từ hai nghề thủ công trở lên, hay vừa có thêm nghề thủ công vừa có nghề dịch vụ khác. c. Phân loại theo ngành nghề Ngƣời ta chia LN thành LN chế biến lƣơng thực, LN gốm sứ, LN rèn, LN sản xuất vật liệu xây dựng, LN dệt, LN ƣơm tơ, LN sản xuất đồ gỗ,... 1.1.3. Đặc điểm chung của các làng nghề truyền thống Việt Nam a. Luôn gắn liền với làng quê và sản xuất nông nghiệp Xuất phát từ nhu cầu sản xuất và tiêu dùng của ngƣời nông dân, các LN xuất hiện trong các làng xã ở nông thôn với vai trò là các nghề phụ trong các hộ gia đình. Sau đó, các nghề TTCN đƣợc tách dần nhƣng không rời khỏi, mà gắn liền với SXNN. Các LN tồn tại song song cùng với hoạt động SXNN, đáp ứng các nhu cầu cơ bản và thiết yếu của ngƣời dân. Bên cạnh đó, hoạt động SXNN lại cung cấp nguồn nguyên liệu phục vụ cho các ngành nghề nông thôn. Vì vậy, LN là một yếu tố không thể tách rời với làng quê và hoạt động SXNN. b. Có sản phẩm thủ công truyền thống độc đáo, có tính thẩm mỹ cao, mang đậm bản sắc văn hóa địa phương Các sản phẩm đều là sự kết giao giữa phƣơng pháp thủ công tinh xảo với sự sáng tạo nghệ thuật, mang tính cá biệt và có sắc thái riêng của mỗi LN. Ví dụ, cũng 8 là đồ gốm, nhƣng có thể phân biệt đƣợc gốm Phù Lãng (Bắc Ninh) với gốm Thổ Hà (Bắc Giang) và gốm Bát Tràng (Hà Nội),...; bởi chúng mang đặc điểm riêng của mỗi vùng quê. c. Có thị trường tiêu thụ tại chỗ Sự ra đời của các LN là xuất phát từ việc đáp ứng nhu cầu về hàng tiêu dùng tại chỗ của các địa phƣơng. Ngày nay phạm vi hoạt động kinh doanh của các LN đã mở rộng ra phạm vi quốc gia; một số LN đã chủ động tổ chức xuất khẩu sản phẩm của mình ra nƣớc ngoài. d. Công nghệ sản xuất lạc hậu là chủ yếu nhưng ngày nay đã kết hợp với công nghệ hiện đại Công cụ lao động trong các LN thƣờng thô sơ; kỹ thuật sản xuất dựa vào bàn tay khéo léo của ngƣời thợ thủ công là chính. Hiện nay, sự kết hợp giữa công nghệ thủ công truyền thống với công nghệ hiện đại đã đƣợc áp dụng tƣơng đối phổ biến, góp phần làm tăng NSLĐ. Song nhìn chung, phần lớn công nghệ và kỹ thuật áp dụng cho sản xuất trong các LN ở nông thôn còn lạc hậu. Do đó, chƣa đáp ứng đƣợc nhu cầu thị trƣờng và sức cạnh tranh thấp. Bảng 1.1: Trình độ kỹ thuật ở các làng nghề hiện nay Chế biến nông lâm thủy sản Thủ công mỹ nghệ và vật liệu xây dựng Các ngành dịch vụ Các ngành khác Thủ công bán cơ khí 61,51 70,69 43,90 59,44 Cơ khí 38,49 29,31 56,10 40,56 Tự động hóa 0 0 0 0 Trình độ kỹ thuật (%) (Nguồn: Đặng Kim Chi, 2005) e. Nguyên liệu sản xuất chủ yếu có tại địa phương hoặc vùng lân cận Nguyên liệu sản xuất chủ yếu của các LN thƣờng có sẵn tại chỗ, đặc biệt là những LN sản xuất sản phẩm tiêu dùng nhƣ mây tre đan, chế biến lƣơng thực, thực phẩm, sản xuất vật liệu xây dựng. Ngày nay, cùng với sự phát triển và hội nhập, nhu 9 cầu nguyên liệu lớn, nguồn nguyên liệu tại chỗ của một số LN không đáp ứng đƣợc hoặc không có để đáp ứng, nên phƣơng thức cung ứng nguyên liệu cũng có sự thay đổi: từ việc thu gom ở các địa phƣơng khác, đến việc nhập khẩu từ nƣớc ngoài. g. Lao động trong các làng nghề phổ biến là lao động thủ công, phương pháp dạy nghề theo phương thức truyền nghề Hiện nay, lao động của các LN không chỉ bó hẹp trong phạm vi từng gia đình, dòng họ trong làng mà việc thuê mƣớn lao động đã phổ biến, hình thành thị trƣờng lao động. Lao động trong các LN trƣớc đây đƣợc dạy theo phƣơng thức truyền thống trong các gia đình tại phạm vi từng làng từ đời này sang đời khác. Hiện nay, nhiều cơ sở kinh tế nhà nƣớc, HTX làm nghề truyền thống đã tổ chức các lớp dạy nghề tập trung. Ngày nay, việc phát triển mạnh kinh tế tƣ nhân và hộ gia đình đã phục hồi phƣơng thức dạy nghề theo cách truyền nghề, thợ cả kèm cặp thợ phụ và thợ học việc. h. Hình thức tổ chức sản xuất trong làng nghề chủ yếu là hộ gia đình Hình thức tổ chức SXKD tại các LN rất đa dạng, phong phú, đan xen nhau, gồm: Hộ thuần nông; hộ kiêm nghiệp; hộ chuyên nghiệp; tổ hợp tác, HTX TTCN hoặc HTX nông nghiệp có kinh doanh TTCN; doanh nghiệp kinh doanh TTCN (DNTN, công ty TNHH, công ty cổ phần...); trong đó, loại hình hộ gia đình vẫn chiếm ƣu thế. Các tổ hợp tác và HTX chủ yếu đáp ứng dịch vụ đầu vào, đầu ra, còn sản xuất do các hộ gia đình đảm nhận. Các doanh nghiệp là hạt nhân liên kết các hộ gia đình và HTX kinh doanh ngành nghề TTCN ở nông thôn bằng các hoạt động nghiên cứu thị trƣờng, quảng bá thƣơng hiệu, tiêu thụ sản phẩm, nhất là xuất khẩu; thiết kế mẫu mã hay nhận sản xuất theo mẫu mã, cung ứng vật tƣ, đặt hàng gia công cho các HTX, hộ gia đình, đầu tƣ nhà xƣởng, thu gom, đóng gói sản phẩm [6, tr. 12-19]. 1.1.4. Vai trò của làng nghề đối với phát triển kinh tế - xã hội LN là một mô hình kinh tế có từ lâu đời ở nƣớc ta. Vai trò to lớn của LN không chỉ thể hiện ở chỗ giải quyết việc làm, góp phần chuyển dịch cơ cấu KT-XH 10 nông thôn, mà còn góp phần lƣu giữ, phát triển những giá trị truyền thống của sản phẩm LN, làm rạng rỡ văn hóa Việt trong khu vực và trên thế giới. a. Thu hút nhân lực, giải quyết việc làm, giảm tỷ lệ thất nghiệp, thúc đẩy quá trình phân công lao động ở nông thôn Tại khu vực nông thôn hiện nay, số ngƣời trong độ tuổi có khả năng lao động là 32 triệu ngƣời [15, tr. 33] nhƣng khoảng hơn 1/4 thời gian lao động của họ chƣa đƣợc sử dụng. Vì vậy, phát triển LNTT có vai trò rất quan trọng trong việc giải quyết việc làm cho ngƣời lao động. Trong các ngành nghề thủ công truyền thống, lao động sống thƣờng chiếm tỷ lệ tới 60-65% giá thành sản phẩm, nên việc phát triển các LN sẽ phù hợp với yêu cầu giải quyết việc làm cho ngƣời lao động đang ngày càng dƣ thừa ở nông thôn. Hiện nay cả nƣớc có 961 xã có LN. Các LN đã thu hút 327 nghìn hộ và 767 nghìn lao động thƣờng xuyên. Bình quân một LN có 248 hộ và 580 lao động [15, tr. 28-29]. Nhiều LN đã thu hút trên 60% lao động vào các hoạt động ngành nghề [21, tr. 7], chẳng hạn nhƣ các LN trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh thể hiện ở Bảng 1.2 dƣới đây. Bảng 1.2: Số ngƣời lao động làm việc tại các doanh nghiệp SXCN, TTCN trong khu vực ngoài quốc doanh của tỉnh Bắc Ninh Huyện, Thị, Công ty Thành phố TNHH 1 Bắc Ninh 2 TT Ngƣời DNTN HTX 23 19 30 1.245 Từ Sơn 225 120 86 3.936 3 Yên Phong 31 69 31 1.347 4 Tiên Du 17 27 10 1 082 5 Quế Võ 18 18 10 195 6 Thuận Thành 14 15 2 234 7 Gia Bình 19 14 6 378 8 Lƣơng Tài 24 9 39 874 Cộng 371 291 214 9.291 lao động (Nguồn: Sở Công Thương tỉnh Bắc Ninh, năm 2009) 11