Tài liệu Phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện tây giang, tỉnh quảng nam

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ NGUYỄN THỊ THANH MÂY PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TÂY GIANG, TỈNH QUẢNG NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ PHÁT TRIỂN ĐÀ NẴNG, NĂM 2018 ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ NGUYỄN THỊ THANH MÂY PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TÂY GIANG, TỈNH QUẢNG NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ PHÁT TRIỂN Mã số: 60.31.01.05 Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Hiệp ĐÀ NẴNG, NĂM 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đề tài “Phát triển Bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Tây Giang tỉnh Quảng Nam” là công trình nghiên cứu do tôi thực hiện. Luận văn này được hoàn thành dựa trên quá trình học tập, nghiên cứu của bản thân và sự hướng dẫn của Tiến sĩ Nguyễn Hiệp. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn này do tôi thu thập được từ các nguồn và bản thân tôi thực hiện phân tích, tổng hợp. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Quảng Nam, ngày 20 tháng 06 năm 2018 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thanh Mây MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................. 2 3. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................... 3 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ............................................................ 3 5. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 4 6. Bố cục luận văn ..................................................................................... 4 7. Những đóng góp của đề tài ................................................................... 5 8. Tổng quan tài liệu nghiên cứu............................................................... 5 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN ................................................................................................. 10 1.1. TỔNG QUAN VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN ....................... 10 1.1.1. Tổng quan về bảo hiểm xã hội ...................................................... 10 1.1.2. Khái niệm và đặc điểm của BHXH tự nguyện ............................. 13 1.1.3. Những quy định cơ bản về chế độ bảo hiểm xã hội tự nguyện ở Việt Nam ......................................................................................................... 14 1.1.4. Các nguyên tắc của bảo hiểm xã hội tự nguyện ........................... 16 1.2. TỔNG QUAN VỀ PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN 19 1.2.1. Phát triển ....................................................................................... 19 1.2.2. Phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện ........................................... 20 1.3. NỘI DUNG PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN (BHXHTN)...................................................................................................... 21 1.3.1. Phát triển về số lượng ................................................................... 21 1.3.2. Phát triển về chất lượng BHXH TN.............................................. 22 1.4. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN ......................................................................................... 25 1.4.1. Hệ thống luật pháp và chính sách về bảo hiểm xã hội.................. 25 1.4.2. Nhận thức của người dân .............................................................. 26 1.4.3. Nhân tố về phát triển kinh tế ......................................................... 26 1.4.4. Nhân tố về thu nhập ...................................................................... 27 1.4.5. Thực hiện chính sách BHXH ........................................................ 28 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 .............................................................................. 30 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TÂY GIANG .................................. 31 2.1 ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA HUYỆN TÂY GIANG ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ PHÁT TRIỂN CỦA BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN ..................... 31 2.1.1. Đặc điểm tự nhiên ......................................................................... 31 2.1.2. Đặc điểm kinh tế xã hội: ............................................................... 32 2.1.3. Nhận thức của người dân và khả năng thu nhập ........................... 35 2.1.4. Thực hiện chính sách về bảo hiểm xã hội ..................................... 37 2.2 THỰC TRANG PHÁT TRIỂN BHXH TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TÂY GIANG .................................................................................... 38 2.2.1. Thực trạng phát triển về số lượng BHXHTN..................................... 38 2.2.2. Thực trạng phát triển về chất lượng BHXH TN tại huyện Tây Giang ............................................................................................................... 46 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2................................................................................ 53 CHƯƠNG 3. GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TÂY GIANG .................................. 54 3.1. CĂN CỨ XÂY DỰNG GIẢI PHÁP ....................................................... 54 3.1.1. Định hướng phát triển của ngành BHXH ..................................... 54 3.1.2. Quan điểm chung về phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với người lao động................................................................................................. 54 3.1.3. Mục tiêu phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện cho NLĐ tại huyện Tây Giang ........................................................................................................ 55 3.2. MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM XÃ HỘI TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TÂY GIANG .......................................................................... 57 3.2.1. Nhóm giải pháp về cơ chế chính sách .......................................... 57 3.2.2. Nhóm giải pháp về tổ chức thực hiện ........................................... 63 3.2.3. Giải pháp tăng cường ứng dụng CNTT ........................................ 73 3.2.4. Giải pháp được thực hiện bởi đối tượng thụ hưởng...................... 74 3.3. CÁC ĐIỀU KIỆN THỰC THI GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ BHXH TỰ NGUYỆN CHO NGƯỜI DÂN.................................................... 75 3.3.1. Nhóm điều kiện về pháp lý ........................................................... 75 3.3.2. Nhóm điều kiện về kinh tế ............................................................ 76 3.3.3. Nhóm điều kiện về tổ chức quản lý và cán bộ .............................. 76 3.4. CÁC KIẾN NGHỊ .................................................................................... 77 KẾT LUẬN .................................................................................................... 79 PHỤ LỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI (BẢN SAO) BIÊN BẢN HỌP HỘI ĐỒNG ĐÁNH GIÁ LUẬN VĂN NHẬN XÉT CỦA PHẢN BIỆN 1 NHẬN XÉT CỦA PHẢN BIỆN 2 BÁO CÁO GIẢI TRÌNH CHỈNH SỬA LUẬN VĂN DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ASXH : An sinh xã hội BHXH : Bảo hiểm xã hội BHXH TN : Bảo hiểm xã hội tự nguyện BHYT : Bảo hiểm y tế BNN : Bệnh nghề nghiệp NLĐ : Người lao động TNLĐ : Tai nạn lao động DANH MỤC BẢNG Số hiệu Tên bảng bảng 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. 2.9A. 2.10. 2.11. Tình hình dân số của huyện Tây Giang (2012- 2016) Lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên của huyện Tây Giang (2012- 2016) Lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên của huyện Tây Giang (2012- 2016) Số thu và tốc độ tăng số thu BHXH và BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Tây Giang Số lượng người và tốc độ tăng số lượng người tham gia BHXH và BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Tây Giang Số lượng tham gia BHXH tự nguyện của nông dân trên địa bàn huyện Tây Giang Kết quả khảo sát Nhu cầu tham gia BHXHTN của người dân Kinh phí tuyên truyền BHXH tỉnh Quảng Nam giao và tình hình sử dụng kinh của BHXH huyện Tây Giang Đánh giá chất lượng dịch vụ cho đối tượng BHXH tự nguyện Đánh giá về thời gian và phương thức đóng sách BHXH tự nguyện Kết quả khảo sát về tổ chức thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện BHXH tự nguyện Kết quả khảo sát về mức độ hấp dẫn các chính sách BHXH tự nguyện Trang 33 34 34 39 40 41 43 45 47 49 50 51 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong xã hội hiện đại, các quốc gia, một mặt nỗ lực hướng vào và phát huy mọi nguồn lực, nhất là nguồn nhân lực cho tăng trưởng kinh tế, nâng cao khả năng cạnh tranh của nền kinh tế, tạo ra bước phát triển bền vững và ngày càng phồn vinh cho đất nước; mặt khác, không ngừng hoàn thiện hệ thống (an sinh xã hội) ASXH, trước hết là bảo hiểm xã hội (BHXH) để giúp cho con người, người lao động có khả năng chống đỡ với các rủi ro xã hội, đặc biệt là rủi ro trong kinh tế thị trường và rủi ro xã hội khác. Kinh tế ngày càng phát triển theo hướng thị trường, thì ASXH càng phải đảm bảo tốt hơn. Vấn đề an sinh xã hội được xem là một trong những nền tảng vững chắc cho sự phát triển kinh tế và ổn định xã hội ở mọi quốc gia trên thế giới. Với tư cách là một trụ cột trong hệ thống chính sách an sinh xã hội, BHXH thực sự đã trở thành một công cụ đắc lực và hiệu quả giúp cho Nhà nước điều tiết xã hội trong nền kinh tế thị trường, gắn kết giữa phát triển kinh tế với thực hiện công bằng, tiến bộ và phát triển xã hội bền vững. Tại Việt Nam, việc thực hiện BHXH cho mọi người lao động thông qua việc mở rộng độ bao phủ và nâng cao hiệu quả của chính sách BHXH tự nguyện nhằm phát huy đầy đủ vai trò trụ cột của BHXH, góp phần quan trọng không chỉ cho sự phát triển kinh tế mà còn nhằm mục tiêu ổn định xã hội và an sinh cho mọi người dân. Tham gia BHXH TN, lao động tự do có thu nhập thấp, không ổn định, sẽ được hưởng lương hưu, góp phần bảo đảm cuộc sống khi về già. Trên thực tế sau một thời gian triển khai vẫn còn rất ít người lao động thực sự quan tâm và tham gia loại hình bảo hiểm này. Điều này về lâu dài sẽ gây nên gánh nặng lớn cho các chính sách an sinh xã hội, bởi hàng trăm nghìn người lao động đến tuổi về hưu mà không có lương hưu. Do đó, việc đánh giá tình hình triển 2 khai BHXHTN để khắc phục những điểm còn yếu, phát huy những yếu tố có lợi, đồng thời đề ra những biện pháp nhằm cải thiện tình hình, thu hút được người lao động tham gia là cần thiết và có vai trò quan trọng trong việc hoàn thiện hệ thống an sinh xã hội nước ta. Huyện Tây Giang có 10 xã, trong đó có 8 xã biên giới giáp với nước bạn Lào. Dân số của huyện khoảng 17.780 người, cư dân sinh sống ở đây chủ yếu là dân tộc C’tu (chiếm hơn 93%), còn lại là dân tộc Kinh lên công tác và ̀ buôn bán. Bảo hiểm xã hội tự nguyện ra đời từ năm 2008, mở ra cơ hội cho người lao động được hưởng lương hưu, góp phần bảo đảm cuộc sống của họ khi về già. Tính ưu việt của chính sách là rất rõ. Tuy nhiên, đã 10 năm trôi qua số lượng người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện tại huyện Tây Giang còn hạn chế (tháng 12 năm 2016 là 315 người) số lượng người lao động tham gia này chưa xứng với kỳ vọng và tiềm năng, nhiều người dân chưa được tiếp cận với thông tin về bảo hiểm xã hội tự nguyện. Đối tượng tham gia BHXH tự nguyện chủ yếu là người đã có thời gian tham gia BHXH bắt buộc, đóng tiếp BHXH tự nguyện để đủ điều kiện hưởng lương hưu; số người tham gia BHXH tự nguyện mới còn hạn chế, hàng năm phát triển rất chậm. Từ những lý do trên, tác giả chọn đề tài "Phát triển Bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam" để nghiên cứu thực trạng vấn đề này và đưa ra những giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả chính sách an sinh xã hội tại huyện Tây Giang. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu của nghiên cứu là đề xuất các giải pháp nhằm phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Tây Giang của tỉnh Quảng Nam. Để đạt được mục tiêu này, đề tài xác định triển khai 3 nhiệm vụ sau: 3 - Khái quát hóa các vấn đề lý luận và thực tiễn phát triển BHXH TN làm cơ sở cho việc đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp của nghiên cứu. - Mô tả thực trạng phát triển BHXH TN trên địa bàn huyện Tây Giang, đánh giá những thành công và hạn chế cùng các nguyên nhân nhằm có cơ sở để xuất các giải pháp phù hợp trong thời gian tới. - Làm rõ quan điểm về tổ chức dịch vụ bảo hiểm xã hội tự nguyện cho người dân, đưa ra những kiến nghị và giải pháp tổ chức dịch vụ bảo hiểm xã hội tự nguyện nhằm đáp ứng ngày càng cao chất lượng dịch vụ BHXH của đối tượng tham gia BHXH trên địa bàn huyện Tây Giang trong thời gian sắp đến. 3. Câu hỏi nghiên cứu - Nhu cầu tham gia BHXH tự nguyện của người lao động trên địa bàn huyện như thế nào? - Thu nhập của người dân thấp có phải là nguyên nhân chính dẫn đến việc người dân không mặn mà với việc tham gia BHXH TN? - Chính sách an sinh khi tham gia BHXH TN có thu hút được người lao động khi họ so sánh với các chế độ khi tham gia các loại hình Bảo hiểm thương mại? - Việc tuyên truyền phố biến các kiến thức về chính sách BHXH TN đến người dân đã thực sự được đảm bảo chưa. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Các vấn đề lý luận và thực tiễn về sự phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện và các nguyên nhân ảnh hưởng tới sự phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện. Đối tượng điều tra: Cơ quan bảo hiểm xã hội; Người lao động, người dân đang tham gia và có nhu cầu tham gia BHXH tự nguyện. 4.2 Phạm vi nghiên cứu 4 Pham vi về nội dung nghiên cứu: Sự phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với người lao động. Tập trung vào các nhóm đối tượng là lao động nông thôn, người dân tự tạo việc làm, lao động tự do trên địa bàn huyện. Phạm vi về không gian nghiên cứu: Trên địa bàn huyện Tây Giang. Phạm vi về thời gian nghiên cứu: Từ năm 2016 về trước. 5. Phương pháp nghiên cứu Luận văn dựa trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và sử dụng các phương pháp cụ thể như: phương pháp khái quát hóa, phương pháp thống kê, phương pháp phân tích - tổng hợp, nội suy và khảo sát điều tra chọn mẫu để nghiên cứu thực trạng dịch vụ BHXH và chất lượng dịch vụ BHXH tại địa bàn huyện Tây Giang và đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện chất lượng dịch vụ BHXH tự nguyện cho người dân trên địa bàn huyện Tây Giang. Phương pháp phân tích - tổng hợp và nội suy sử dụng chuỗi dữ liệu thời gian từ năm 2012 đến 2016, về phát triển BHXH tự nguyện cho người dân tại Bảo hiểm xã hội huyện Tây Giang. Trong phần đánh giá thực trạng, chúng tôi phải tiến hành các cuộc khảo sát điều tra chọn mẫu như sau: Sử dụng bảng câu hỏi về việc thực hiện dịch vụ BHXH tự nguyện cho người dân để khảo sát một số xã trên địa bàn huyện. Số liệu sử dụng trong luận văn chủ yếu được lấy từ nguồn số liệu thống kê của Bảo hiểm xã hội tỉnh Quảng Nam, Bảo hiểm xã hội huyện Tây Giang, Chi cục Thống kê huyện Tây Giang và các tài liệu thống kê khác 6. Bố cục luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn được kết cấu thành ba chương, bao gồm: Chương 1: Một số vấn đề lý luận cơ bản về Bảo hiểm xã hội tự nguyện. 5 Chương 2: Thực trạng phát triển bảo hiểm xã hội trên địa bàn huỵên Tây Giang. Chương 3: Giải pháp phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Tây Giang. 7. Những đóng góp của đề tài Góp phần làm rõ cơ sở lý luận, đóng góp vai trò quan trọng về việc phát triển dịch vụ BHXH tự nguyện cho người dân trên địa bàn huyện Tây Giang. Phân tích rõ tình hình BHXH tự nguyện cho đối tượng là người dân, tìm ra những vấn đề hạn chế trong công tác quản lý dịch vụ bảo hiểm xã hội tự nguyện, cụ thể là trên địa bàn huyện Tây Giang. Kết quả phân tích chỉ ra những tồn tại, bất hợp lý và sự cần thiết khách quan phải hoàn thiện dịch vụ BHXH tự nguyện, nhất là với đối tượng là NLĐ tự do hiện nay. Đề xuất những giải pháp có tính khả thi nhằm tăng cường chất lượng các dịch vụ BHXH tự nguyện nhằm đáp ứng ngày càng tốt hơn đối tượng tham gia dịch vụ BHXH trong thời gian tới trên địa bàn huyện Tây Giang. 8. Tổng quan tài liệu nghiên cứu Ở Việt Nam, bảo hiểm xã hội đã có mầm mống dưới thời phong kiến Pháp thuộc. Sau cách mạng tháng 8 thành công, trên cơ sở Hiến pháp năm 1946 của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, Chính phủ đã ban hành một loạt các sắc lệnh quy định về các chế độ trợ cấp ốm đau, tai nạn, hưu trí cho công nhân viên chức Nhà nước (có Sắc lệnh 29/SL ngày 12/3/1947; Sắc lệnh 76/SL ngày 20/5/1950 và Sắc lệnh 77/SL ngày 22/5/1950). Cơ sở pháp lý tiếp theo của BHXH được thể hiện trong Hiến pháp năm 1959. Hiến pháp năm 1959 của nước ta đã thừa nhận công nhân viên chức có quyền được trợ cấp BHXH. Quyền này được cụ thể hóa trong Điều lệ tạm thời về BHXH đối với công nhân viên chức Nhà nước, ban hành kèm theo Nghị định 218/CP ngày 6 27/12/1961 và Điều lệ đãi ngộ quân nhân ban hành kèm theo Nghị định 161/CP ngày 30/10/1964 của Chính phủ. Suốt trong những năm tháng kháng chiến chống xâm lược, chính sách BHXH nước ta đã góp phần ổn định về mặt thu nhập, ổn định cuộc sống cho công nhân viên chức, quân nhân và gia đình họ, góp phần rất lớn trong việc động viên sức người sức của cho thắng lợi của cuộc kháng chiến chống xâm lược thống nhất đất nước. Từ năm 1986, Việt Nam tiến hành cải cách kinh tế và chuyển đổi nền kinh tế từ cơ chế kế hoạch hóa tập trung sang cơ chế thị trường, sự thay đổi mới về cơ chế kinh tế đòi hỏi có những thay đổi tương ứng về chính sách xã hội nói chung và chính sách BHXH nói riêng. Hiến pháp năm 1992 đã nêu rõ: “Nhà nước thực hiện chế độ BHXH đối với công chức Nhà nước và người làm công ăn lương, khuyến khích phát triển các hình thức BHXH khác đối với người lao động”. Trong văn kiện Đại hội VII của Đảng cộng sản Việt Nam cũng đã chỉ rõ, cần đổi mới chính sách BHXH theo hướng mọi người lao động và các đơn vị kinh tế thuộc các thành phần kinh tế đều có nghĩa vụ đóng góp BHXH, thống nhất tách quỹ BHXH ra khỏi ngân sách. Tiếp đến Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ VIII cũng đã nêu lên “ Mở rộng chế độ BHXH đối với người lao động thuộc các thành phần kinh tế”. Như vậy, các văn bản trên của Đảng và Nhà nước là những cơ sở pháp lý quan trọng cho việc đổi mới chính sách BHXH nước ta theo cơ chế thị trường, ngay say khi Bộ luật lao động có hiệu lực từ ngày 1/1/1995, Chính phủ đã ban hành Nghị đình 12/CP ngày 26/1/1995/ về Điều lệ BHXH đối với người lao động trong các thành phần kinh tế. Nội dung của bản Điều lệ này góp phần thực hiện mục tiêu của Đảng và Nhà nước đặt ra, góp phần thực hiện công bằng và tiến bộ xã hội, góp phần làm lành mạnh hóa thị trường lao động và đồng thời đáp ứng được sự mong mỏi của đông đảo người lao động trong các thành phần kinh tế của cả nước. Và gần đây là sự ra đời Nghị định số 01/2003/NĐ-CP về việc mở rộng đối 7 tượng tham gia bảo hiểm xã hội đối với người lao động trong khu vực kinh tế ngoài quốc doanh cùng với kế hoạch hoàn thành việc soạn thảo luật BHXH. BHXH đã được hình thành ngay từ những năm đầu thành lập nước, tuy nhiên chỉ áp dụng hình thức BHXH bắt buộc. Cùng với quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, đòi hỏi cần phải đổi mới và hoàn thiện hệ thống BHXH theo cả hai hình thức bắt buộc và tự nguyện. Chính vì vậy những năm qua đã có nhiều công trình nghiên cứu về lĩnh vực này, tuy nhiên tập trung chủ yếu về lĩnh vực BHXH bắt buộc. Đối với BHXH tự nguyện, các công trình nghiên cứu đã đề cập tới phải kể đến là: "Cơ sở lý luận về việc thực hiện các loại hình bảo hiểm xã hội tự nguyện ở Việt Nam" của tác giả Nguyễn Tiến Phú, đề tài cấp Bộ năm 2001, trong đó tác giả mới chỉ dừng ở việc nghiên cứu những vấn đề lý luận, làm cơ sở khoa học cho việc thực hiện loại hình BHXH tự nguyện ở Việt Nam, chứ chưa nghiên cứu sâu về nội dụng, hình thức, tổ chức quản lý quá trình phát triển loại hình BHXH tự nguyện; - Hai công trình nghiên cứu tiếp theo là: "Nghiên cứu mở rộng đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội đối với người lao động tự tạo việc làm và thu nhập" của tác giả Bùi Văn Hồng, đề tài cấp Bộ năm 2002; "Giải pháp mở rộng đối tượng lao động tham gia bảo hiểm xã hội khu vực kinh tế tư nhân theo đường lối đổi mới của Đảng và Nhà nước" của tác giả Kiều Văn Minh, đề tài cấp Bộ năm 2003 tập trung nghiên cứu các giải pháp mở rộng đối tượng tham gia BHXH tự nguyện, chưa đề cập đầy đủ mối quan hệ lợi ích giữa người lao động khu vực phi chính thức và chế độ BHXH tự nguyện; - Thực trạng quản lý thu bảo hiểm xã hội hiện nay và các biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác thu, Đề tài nghiên cứu của TS. Nguyễn Văn Châu. Nguyên Tổng Giám Đốc BHXH Việt Nam, 1996. - Cơ sở khoa học hoàn thiện quy trình quản lý thu Bảo hiểm xã hội, Đề tài nghiên cứu của TS. Dương Xuân Triệu, 1999 8 - Chiến lược phát triển bảo hiểm xã hội phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội đến năm 2020, đề tài nghiên cứu khoa học cấp bộ của TS. Nguyễn Huy Ban, nguyên Tổng Giám Đốc BHXH Việt Nam, 1999. - Hoàn thiện quản lý Quỹ Bảo hiểm xã hội ở Việt Nam, luận văn Tiến Sĩ kinh tế của Đỗ Văn Sinh – Phó Tổng Giám Đốc BHXH Việt Nam, 2005 - Đề tài "Cơ sở khoa học quản lý và tổ chức thu bảo hiểm xã hội tự nguyện" của tác giả Nguyễn Anh Vũ, đề tài cấp Bộ năm 2003, mới chỉ đề cập đến vấn đề thu BHXH tự nguyện; - Công trình "Nghiên cứu xây dựng lộ trình tiến tới thực hiện bảo hiểm xã hội cho mọi người lao động" của tác giả Nguyễn Tiến Phú, đề tài cấp Bộ năm 2004, đã tập trung nghiên cứu lộ trình và các bước tiến hành thực hiện BHXH tự nguyện, nhưng nghiên cứu này thực hiện trong bối cảnh chưa có Luật BHXH; - Đề tài "Mô hình thực hiện bảo hiểm xã hội tự nguyện ở một số nước trên thế giới và những bài học kinh nghiệm có thể vận dụng vào Việt Nam" của tác giả Đào Thị Hải Nguyệt, đề tài cấp Bộ năm 2007, tập trung nghiên cứu kinh nghiệm của nước ngoài trong việc thực hiện BHXH tự nguyện; - Đề tài "Khảo sát về triển vọng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện cho khu vực phi chính thức ở Việt Nam: Kiến nghị chính sách", đề tài cấp Bộ năm 2007 của Bộ Lao động Thương binh và Xã hội và Ngân hàng thế giới, đề tài tập trung nghiên cứu và đưa ra cơ sở để triển khai Luật BHXH về BHXH tự nguyện; - Đề tài "Cơ sở khoa học của việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống chính sách an sinh xã hội ở nước ta giai đoạn 2007-2015", đề tài cấp bộ của tác giả Mai Ngọc Cường - Trường Đại học Kinh tế quốc dân, đề tài này nghiên cứu tổng thể hệ thống ASXH ở nước ta. Từ trước năm 2008 có đề cập đến một số cơ sở để xây dựng chính sách về BHXH tự nguyện. 9 - Luận văn thạc sĩ “Các nhân tố ảnh hưởng đến sự quan tâm tham gia Bảo hiểm xã hội tự nguyện của những người buôn bán nhỏ lẻ tại tỉnh Phú Yên” của tác giả Nguyễn Quốc Bình năm 2013, đề tài đánh giá cảm nhận của người lao động buôn bán nhỏ lẻ trên địa bàn tỉnh Phú Yên. - Luận án tiến sĩ “Nghiên cứu phát triển Bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với người lao động trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc” của tác giả Phạm Thị Lan Phương năm 2015. Luận án đã đã góp phần bổ sung và làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến BHXH, phân tích các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện và phát triển BHXH TN đối với NLĐ trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc, xây dựng mô hình nghiên cứu và rút ra được những nhân tố tác động đến sự tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện. Nhìn chung, các nghiên cứu trên đã góp phần cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng và thực hiện BHXH tự nguyện ở nước ta những năm qua, nhưng vẫn mới là những nghiên cứu bước đầu, còn chưa đầy đủ, thiếu hệ thống, đặc biệt chưa cập nhật được những xu hướng phát triển mới của hệ thống BHXH tự nguyện, trong bối cảnh đất nước chuyển mạnh sang nền kinh tế thị trường, toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế, khu vực và điểm cần nhấn mạnh đó là các nghiên cứu trên thực hiện trong điều kiện Luật BHXH, về BHXH tự nguyện chưa được thực thi. 10 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN 1.1. TỔNG QUAN VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN 1.1.1. Tổng quan về bảo hiểm xã hội a. Các khái niệm - Bảo hiểm : Theo Monique (2010): “Bảo hiểm là một nghiệp vụ qua đó, một bên là người được bảo hiểm cam đoan trả một khoản tiền gọi là phí bảo hiểm thực hiện mong muốn để cho mình hoặc để cho người thứ ba trong trường hợp xảy ra rủi ro sẽ nhận được một khoản đền bù các tổn thất được trả bởi một bên khác: đó là người bảo hiểm. Người bảo hiểm nhận trách nhiệm đối với toàn bộ rủi ro và đền bù các thiệt hại theo các phương pháp của thống kê”. Bảo hiểm xã hội: Bảo hiểm xã hội có lịch sử hình thành và phát triển rất lâu và sự tồn tại của nó là tất yếu. Có nhiều khái niệm về BHXH do đó có nhiều cách tiếp cận BHXH khác nhau. Khái niệm được hiểu một cách chính xác nhất theo Tổ chức Lao động quốc tế - ILO (1999). “BHXH là sự thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập đối với người lao động khi họ gặp phải những biến cố rủi ro làm giảm hoặc mất khả năng lao động hoặc mất việc làm, bằng cách hình thành và sử dụng một quỹ tài chính tập trung do sự đóng góp của người sử dụng lao động, người lao động và sự bảo trợ của Nhà nước, nhằm đảm bảo an toàn đời sống cho người lao động và gia đình họ, góp phần đảm bảo an toàn xã hội”. Quy định tại điều 3 Luật Bảo hiểm xã hội, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2006): “Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế 11 hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ bảo hiểm xã hội” Quy định tại điều 3 Luật Bảo hiểm xã hội, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2006): “Bảo hiểm xã hội bắt buộc là loại hình bảo hiểm xã hội mà người lao động và người sử dụng lao động bắt buộc phải tham gia”. - Khái niệm phí bảo hiểm xã hội: Theo Trần Quang Hùng và Mạc Văn Tiến (1998): “Phí BHXH là khoản tiền đóng góp hàng tháng hoặc định kỳ của những người tham gia BHXH cho Quỹ bảo hiểm xã hội”. - Khái niệm trợ cấp bảo hiểm xã hội: Trợ cấp BHXH là khoản tiền từ Quỹ BHXH được cơ quan hay tổ chức BHXH chi trả cho người được BHXH khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do bị giảm, mất khả năng lao động hoặc bị mất việc làm và có đủ điều kiện hưởng theo quy định của pháp luật BHXH. Trợ cấp BHXH có nhiều loại như trợ cấp một lần, trợ cấp lần đầu, trợ cấp hàng tháng, trợ cấp ngắn hạn, trợ cấp dài hạn (Trần Quang Hùng và Mạc Văn Tiến, 1998). - Khái niệm người lao động: Quy định tại Điều 6 Bộ Luật Lao động của Quốc hội (1994), “Người lao động là người từ đủ 15 tuổi trở lên, có khả năng lao động, làm việc theo hợp đồng lao động, được trả lương và chịu sự quản lý, điều hành của người sử dụng lao động” b. Vai trò của bảo hiểm xã hội - Đối với cá nhân người lao động và gia đình + Thứ nhất, ổn định thu nhập cho người lao động và gia đình. Khi tham gia BHXH, BHXH TN, NLĐ phải trích một khoản phí nộp vào quỹ BHXH, khi gặp rủi ro, bất hạnh như: ốm đau, thai sản, tai nạn lao động làm cho chi phí gia đình tăng lên, khi về già hết tuổi lao động hoặc phải ngừng làm việc 12 tạm thời. Do vậy thu nhập của gia đình bị giảm, đời sống kinh tế lâm vào tình cảnh khó khăn, túng quẫn (Viet Nam Foundation, 2013) + Thứ hai, tạo được tâm lý yên tâm, tin tưởng. Khi đã tham gia BHXH tự nguyện góp phần nâng cao đời sống tinh thần đem lại cuộc sống bình yên, hạnh phúc cho người lao động, đặc biệt khi về già (Viet Nam Foundation, 2013) - Đối với xã hội + Thứ nhất, tăng cường mối quan hệ giữa các bên. Nhà nước, người sử dụng lao động và NLĐ có mối quan hệ ràng buộc, chặt chẽ, chia sẻ trách nhiệm, chia sẻ rủi ro chỉ có được trong quan hệ của BHXH. Tuy nhiên mối quan hệ này thể hiện trên giác độ khác nhau. Người lao động tham gia BHXH, BHXH tự nguyện với vai trò bảo vệ quyền lợi cho chính mình đồng thời phải có trách nhiệm đối với cộng đồng và xã hội. Người sử dụng lao động tham gia BHXH là để tăng cường tình đoàn kết và cùng chia sẻ rủi ro cho NLĐ nhưng đồng thời cũng bảo vệ, ổn định cuộc sống cho các thành viên trong xã hội. Mối quan hệ này thể hiện tính nhân sinh, nhân văn sâu sắc của BHXH. + Thứ hai, tạo điều kiện cho những người bất hạnh có thêm những điều kiện, động lực cần thiết để khắc phục những biến cố trong cuộc sống, hoà nhập vào cộng đồng, kích thích tính tích cực của xã hội trong mỗi con người giúp họ hướng tới những chuẩn mực của chân - thiện - mỹ, nhờ đó có thể chống lại tư tưởng “Đèn nhà ai nhà ấy rạng”. BHXH là yếu tố tạo nên sự hoà đồng mọi người, không phân biệt chính kiến, tôn giáo chủng tộc, vị thế xã hội đồng thời giúp mọi người hướng tới một xã hội công bằng, văn minh. + Thứ ba, thể hiện truyền thống đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau trên tinh thần tương thân tương ái. Sự đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau trong cộng đồng là nhân tố quan trọng, giúp đỡ những người bất hạnh là nhằm hoàn thiện những giá trị