Tài liệu Pháp luật về bảo hiểm xã hội từ thực tiễn thị xã sông công tỉnh thái nguyên

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA NGUYỄN THỊ HỒNG NHUNG PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI - TỪ THỰC TIỄN THỊ XÃ SÔNG CÔNG, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH Mã số: 60 38 01 02 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN THỊ THU HÀ HÀ NỘI, NĂM 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, luận văn “Pháp luật về bảo hiểm xã hội – từ thực tiễn thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên” là công trình nghiên cứu khoa học do tôi thực hiện. Số liệu trung thực, có trích dẫn rõ ràng và kết quả nghiên cứu chưa từng được công bố. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hồng Nhung LỜI CẢM ƠN Tác giả luận văn xin được bày tỏ sự biết ơn sâu sắc đối với PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Hà, Phó Trưởng khoa Lý luận cơ sở, Học viện Hành chính Quốc gia, người hướng dẫn khoa học, đã hết sức nhiệt tình định hướng và giúp đỡ tác giả hoàn thành luận văn này. Trân trọng cảm ơn quý thầy cô Học viện Hành chính Quốc gia đã tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và viết luận văn. Trân trọng cảm ơn Bảo hiểm Xã hội thị xã Sông Công, UBND thị xã Sông Công tỉnh Thái Nguyên đã hỗ trợ, cung cấp số liệu thông tin để tác giả hoàn thành luận văn. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động viên, khuyến khích tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Hà Nội, ngày tháng Tác giả năm 2017 Nguyễn Thị Hồng Nhung DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BHXHBB : Bảo hiểm xã hội bắt buộc BHTN : Bảo hiểm thất nghiệp BHXH : Bảo hiểm xã hội BHYT : Bảo hiểm y tế ĐVSDLĐ : Đơn vị sử dụng lao động NLĐ : Người lao động NSDLĐ : Người sử dụng lao động MỤC LỤC LỜI Ở Đ U ................................................................................................... 0 Chương 1. C SỞ L LUẬN CỦA PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂ XÃ HỘI 8 1.1 hái niệm, đ c điểm, vai tr của pháp luật về bảo hiểm xã hội ................ 8 1.1.1 hái niệm bảo hiểm xã hội ...................................................................... 8 1.1.2 Pháp luật về bảo hiểm xã hội ................................................................. 10 1.1.3 Vai tr của pháp luật về bảo hiểm xã hội ............................................... 12 1.2 Chủ thể, nội dung pháp luật về bảo hiểm xã hội ....................................... 14 1.2.1 Chủ thể pháp luật về bảo hiểm xã hội .................................................... 14 1.2.2 Nội dung pháp luật về bảo hiểm xã hội ................................................ 15 Tiểu kết Chương 1 ........................................................................................... 29 Chương 2. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂ XÃ HỘI TỪ THỰC TIỄN THỊ XÃ SÔNG CÔNG, TỈNH THÁI NGUYÊN..................... 30 2.1. Giới thiệu chung về Bảo hiểm xã hội thị xã Sông Công ......................... 30 2.1.1.Quá trình hình thành Bảo hiểm xã hội thị xã Sông Công ...................... 30 2.1.2 Chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của Bảo hiểm xã hội thị xã Sông Công ......................................................................................................................... 32 2.1.3 Cơ cấu tổ chức Bảo hiểm xã hội thị xã Sông Công .............................. 34 2.2 Pháp luật về bảo hiểm xã hội từ thực tiễn thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên ............................................................................................................ 35 2.2.1 Thực trạng thực hiện các chế độ bảo hiểm xã hội ................................. 35 - Thực hiện cấp sổ BHXH ............................................................................... 43 2.2.2 Công tác quản lý thu và hình thành quỹ bảo hiểm xã hội ...................... 48 2.2.3 Công tác quản lý quỹ bảo hiểm xã hội ................................................... 52 2.2.4 Công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý các vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ............................................................................................................... 53 2.3 Đánh giá chung ......................................................................................... 54 2.3.1 ết quả đạt được .................................................................................... 54 2.3.2 Tồn tại, hạn chế ...................................................................................... 57 2.3.3 Nguyên nhân của những m t hạn chế ................................................... 63 Tiểu kết chương 2............................................................................................ 66 Chương 3. PHƯ NG HƯỚNG, GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂ XÃ HỘI TỪ THỰC TIỄN THỊ XÃ SÔNG CÔNG, TỈNH THÁI NGUYÊN ............................................................................................. 67 3.1 Phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm xã hội .......................... 67 3.2 Giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm xã hội từ thực tiễn thị xã Sông Công ................................................................................................................ 71 3.2.1 Nhóm giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm xã hội ..................... 71 3.2.2 Nhóm giải pháp khác ............................................................................. 82 Tiểu kết Chương 3 ........................................................................................... 87 ẾT LUẬN ..................................................................................................... 88 TÀI LIỆU THA HẢO ............................................................................... 90 DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Số đơn vị tham gia BHXHBB trên địa bàn thị xã Sông Công giai đoạn 2012-2016 ............................................................................................... 36 Bảng 2.2: Số lao động tham gia BHXHBB tại thị xã Sông Công trong giai đoạn 2012-2016 ............................................................................................... 38 Bảng 2.3: Số đơn vị, lao động tham gia BHXHTN tại thị xã Sông Công ...... 41 giai đoạn 2012-2016 ........................................................................................ 41 Bảng 2.4: Số người tham gia BHYT tại thị xã Sông Công tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2012-2016 ........................................................................................ 42 Bảng 2.5: Số sổ BHXH được cấp và chốt tại BHXH thị xã Sông Công giai đoạn 2012-2016 ............................................................................................... 43 Bảng 2.6: Công tác cấp thẻ BHYT tại BHXH thị xã Sông Công giai đoạn 2012-2016........................................................................................................ 44 Bảng 2.7: ết quả chi trả các chế độ ốm đau, thai sản, dưỡng sức giai đoạn 2012-2016........................................................................................................ 44 Đơn vị: triệu đồng ........................................................................................... 44 Bảng 2.8: ết quả chi trả chế độ TNLĐ-BNN tại BHXH thị xã Sông Công giai đoạn 2012-2016 ........................................................................................ 45 Bảng 2.9: ết quả chi trả chế độ hưu trí tại BHXH thị xã Sông Công giai đoạn 2012-2016........................................................................................................ 47 Bảng 2.10: ết quả thu BHXH, BHYT tại BHXH TX Sông Công giai đoạn 2012-2016........................................................................................................ 49 Bảng 2.11: Tình hình nợ đọng BHXHBB, BHTN tại BHXH thị xã Sông Công giai đoạn 2012-2016 ........................................................................................ 51 DANH MỤC HÌNH Hình 2.1: Sự gia tăng số lượng đơn vị tham gia BHXH giai đoạn 2012-2016 ......................................................................................................................... 37 Hình 2.2: Sự gia tăng số lao động tham gia BHXHBB giai đoạn 2012- 2016 ......................................................................................................................... 39 Hình 2.3 ết quả thu BHXH tại thị xã Sông Công giai đoạn 2012-2016 ...... 50 LỜI MỞ Đ U 1. Lý do chọn đề tài luận văn Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một chính sách lớn của Đảng và Nhà nước ta đối với người lao động nhằm từng bước mở rộng và nâng cao đảm bảo vật chất, góp phần ổn định đời sống cho người lao động khi g p rủi ro như bị ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thai sản, hết tuổi lao động, qua đời. Cùng với sự đổi mới của nền kinh tế đất nước trong thời gian vừa qua, chính sách BHXH cũng được điều chỉnh, thay đổi để phù hợp với sự chuyển đổi của nền kinh tế đất nước, với nguyện vọng của người lao động góp phần bảo đảm ổn định đời sống cho người lao động ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội, thúc đẩy sự nghiệp xây dựng đất nước, bảo vệ tổ quốc. Hiện nay, hầu hết các quốc gia trên thế giới đều coi BHXH là bộ phận chính cấu thành hệ thống An sinh xã hội (ASXH), là chính sách xã hội quan trọng của mỗi nước. Tuy nhiên, rất khó có một khái niệm chung về BHXH được tất cả các quốc gia thống nhất sử dụng bởi quan niệm về vấn đề này như thế nào phụ thuộc vào nhận thức của người dân, của Nhà nước, của tập quán lựa chọn và khả năng quản lý của mỗi loại rủi ro... trong từng nước. Vì vậy, trên bình diện quốc tế, khái niệm chung của ILO về ASXH cũng được sử dụng trong lĩnh vực BHXH. Theo đó, BHXH có thể được hiểu khái quát là sự bảo vệ của xã hội đối với các thành viên của mình thông qua các biện pháp cộng đồng, nhằm chống lại các khó khăn về kinh tế, xã hội do bị ngừng ho c giảm thu nhập, gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già và chết; đồng thời đảm bảo các chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con (theo Công ước 102, 1952). 1 Năm 1994, tại ỳ họp thứ 5, Quốc hội khóa IX đã thông qua Bộ Luật Lao động, trong đó có một chương quy định về chính sách BHXH bắt buộc và Chính phủ ban hành Nghị định số 12/CP ngày 26/01/1995 kèm theo điều lệ BHXH đối với cán bộ, công nhân, viên chức, NLĐ theo nguyên tắc có đóng có hưởng, cân đối thu - chi với 5 chế độ: ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, hưu trí và tử tuất. Đ c biệt, năm 2014, Quốc hội khóa XIII đã thông qua Luật BHXH và hàng loạt các văn bản hướng dẫn thi hành; có thể khẳng định pháp luật BHXH đã được xây dựng tương đối hoàn chỉnh, đầy đủ và có cơ sở pháp lý cao nhất để triển khai thực hiện trong đời sống xã hội. Có thể thấy BHXH là một chính sách xã hội phức tạp, lại khá mới mẻ trong nền kinh tế thị trường mới định hình ở Việt Nam, nên việc thực hiện pháp luật về BHXH không tránh khỏi những hạn chế, tồn tại nhất định trên các địa phương trong cả nước trong đó có địa bàn tỉnh Thái Nguyên nói chung và thực tiễn địa bàn thị xã Sông Công nói riêng như: Việc phát triển đối tượng tham gia BHXH, nhất là khu vực dân doanh c n quá thấp, chưa đáp ứng yêu cầu và tương xứng với tiềm năng của tỉnh; công tác phối hợp giữa BHXH với các cơ quan chức năng trong việc thực hiện chính sách BHXH theo quy định của Luật BHXH c n nhiều bất cập; chế tài xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực BHXH c n quá nhẹ, tính cưỡng chế của pháp luật chưa nghiêm; mức phạt lãi chậm nộp BHXH thấp so với lãi suất ngân hàng, nên tình trạng chậm đóng, nợ đọng, tham gia không đầy đủ, ho c không tham gia BHXH đang xảy ra; nhận thức của một số chủ sử dụng lao động (SDLĐ) về chính sách, pháp luật BHXH c n hạn chế, trách nhiệm xã hội chưa cao, ý thức chấp hành pháp luật thấp, vì lợi nhuận chủ SDLĐ cố tình trốn tránh trách nhiệm đóng BHXH cho NLĐ, không ký kết hợp đồng lao động ho c chỉ ký hợp đồng dưới 3 tháng (để lách luật), NLĐ thì do áp lực thu nhập, việc làm nên ngại đấu tranh; công tác tuyên truyền, 2 phổ biến chính sách pháp luật BHXH chưa thực sự đi vào chiều sâu, thiếu tính đồng bộ giữa các ngành, nên một bộ phận NLĐ, nhân dân chưa hiểu được bản chất tốt đẹp, tính cộng đồng, nhân đạo và nhân văn cao cả của chính sách BHXH, do đó chưa tích cực tham gia BHXH. Thái Nguyên là một tỉnh có thế mạnh thu hút đầu tư về công nghiệp và giáo dục, công tác BHXH trong thời gian qua được quan tâm và ưu tiên đ c biệt. Vai tr của pháp luật về BHXH trong đó có hoạt động thu chi, đảm bảo chính sách cho đối tượng tham gia BHXH ngày càng tăng trưởng khá. Tuy nhiên so với yêu cầu đổi mới, BHXH chưa khai thác hết tiềm năng và thế mạnh. Đ c biệt từ khi có Quyết định 20/TTg/2002 của Thủ tướng Chính Phủ về việc sát nhập Bảo hiểm Y tế vào BHXH, m c dù đối tượng phát triển ngày một tăng nhưng nhiều vấn đề phát sinh bên cạnh đó gây bức xúc trong đời sống xã hội. Xuất phát từ những lý do nêu trên em đã chọn đề tài “Pháp luật về bảo hiểm xã hội - từ thực tiễn Thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên” làm đề tài Luận văn tốt nghiệp chương trình sau đại học chuyên ngành Luật Hiến pháp và Luật Hành chính tại Học viện Hành chính Quốc gia. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận văn Ở nước ta trong những năm gần đây đã có nhiều đề tài, công trình nghiên cứu về BHXH nhằm phân tích những ưu điểm và hạn chế của chính sách, chế độ, và đề ra những giải pháp hoàn thiện chính sách về BHXH đã được nhiều cơ quan bộ, ngành nghiên cứu, cụ thể như: - Đỗ Văn Sinh: “Hoàn thiện quản lý quỹ BHXH ở Việt Nam”, Luận án tiến sỹ kinh tế, Học Viện Chính trị quốc gia Hồ Chí inh, năm 2005. Luận án đưa ra phân tích quản lý quỹ BHXH ở nước ta hiện nay là nguồn quỹ tập trung thống nhất, hạch toán độc lập, tách khỏi ngân sách nhà nước, thực hiện cơ chế quản lý ch t chẽ và đề xuất những giải pháp nâng cao hiệu quả công tác quản lý quỹ Bảo hiểm Việt Nam. 3 - Đ ng Ngọc Liên: “Quản lý thu BHXH đối với khu vực kinh tế tư nhân tại Hà Nội”. Luận văn thạc sỹ kinh tế, Đại học inh tế quốc dân, năm 2004. Luận văn nghiên cứu BHXH dưới góc độ quản lý nguồn thu trên địa bàn Hà Nội ở khu vực kinh tế tư nhân, những khó khăn trong đảm bảo nguồn thu BHXH cũng như quản lý nguồn thu trong thời gian từ năm 1997 - 2004 và đưa ra các giải pháp để nâng cao hiệu quả quản lý thu bảo hiểm xã hội tại thành phố Hà Nội. - Đỗ inh Cương, ạc Văn Tiến: “Góp phần đổi mới và hoàn thiện chính sách bảo hiểm xã hội ở nước ta hiện nay”, sách tham khảo, NXB Chính trị Quốc gia, năm 1996. Tác giả phân tích những bất cập, tồn tại của chính sách bảo hiểm xã hội so với tốc độ phát triển kinh tế ở nước ta và đề xuất những giải pháp góp phần đổi mới và hoàn thiện chính sách bảo hiểm ở nước ta trong giai đoạn hiện nay. - Phạm Duy Đỉnh: Nghiên cứu “Dịch vụ BHXH Hà Nội”. Luận văn thạc sỹ kinh tế, Học Viện Chính trị quốc gia Hồ Chí inh, năm 2006. Luận văn nêu rõ dịch vụ BHXH là một loại hình dịch vụ đ c thù. Những thành công phát triển dịch vụ BHXH của Hà Nội và đề xuất giải pháp mở rộng dịch vụ trong giai đoạn đến 2010. - Trần Quang Lâm: “Bảo hiểm Y tế trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”. Luận văn thạc sỹ kinh tế, Học Viện Chính trị quốc gia Hồ Chí inh, năm 2006. Luận văn nêu BHXH Việt Nam, chương trình phát triển ngành BHXH Việt Nam đến 2010. Chương trình đề cập mục tiêu, quy hoạch và phương hướng phát triển ngành BHXH Việt Nam trên cơ sở phân tích dự báo xu hướng phát triển trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế và gia nhập WTO. - Nguyễn Văn hánh:“Phát triển bảo hiểm xã hội tự nguyện khu vực phi chính thức ở Việt Nam” Luận văn thạc sỹ, Học viện Chính trị hành 4 chính - quốc gia Hồ Chí inh, năm 2010. Luận văn đề cập vấn đề bảo hiểm xã hội tự nguyện ở Việt Nam. - Đ ng Thị Vân hánh: “Bảo hiểm xã hội tự nguyện - 5 năm thực hiện và một số kiến nghị hoàn thiện” Luận văn thạc sỹ kinh tế, Đại học Luật Hà Nội, năm 2013. Luận văn chỉ ra những kết quả và vướng mắc trong thực hiện bảo hiểm xã hội tự nguyện, đồng thời đưa ra những kiến nghị để hoàn thiện các quy định. Ngoài ra c n nhiều bài báo, tạp chí chuyên ngành nghiên cứu đánh giá những vấn đề BHXH đang đ t ra như quản lý, mở rộng đối tượng tham gia BHXH. Đề xuất các giải pháp chi trả bảo hiểm đúng đối tượng, thời gian. Cũng như biện pháp hành chính, chế tài đối với những đối tượng trốn tránh trách nhiệm BHXH. Tuy nhiên nghiên cứu pháp luật về BHXH từ thực tiễn tỉnh Thái Nguyên hiện nay thì chưa có đề tài nào nghiên cứu một cách cụ thể. Với đề tài luận văn này, tác giả mong muốn từ thực tiễn pháp luật về BHXH trên địa bàn Thị xã Sông Công, tỉnh Thái nguyên trong những năm vừa qua làm cơ sở, từ đó đánh giá nhằm thực hiện tốt pháp luật về BHXH đối với mọi người dân trong quá trình phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập kinh tế. 3. Mục đ ch và nhiệm vụ của đề tài luận văn - Mục đích: Tìm hiểu cơ sở lý luận pháp luật về BHXH cũng như thực trạng của pháp luật về bảo hiểm xã hội tại thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên, chỉ ra những m t tồn tại, yếu kém và nguyên nhân, từ đó đề xuất các quan điểm, giải pháp phù hợp mang tính khả thi nhằm hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm xã hội trong thời gian tới, phục vụ tốt hơn quyền lợi bảo hiểm xã hội cho người lao động trong tỉnh. 5 - Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được mục tiêu trên, luận văn sẽ thực hiện nhiệm vụ sau: + Nghiên cứu những vấn đề lý luận pháp luật về bảo hiểm xã hội; trên cơ sở đó nghiên cứu các quy định pháp luật hiện hành về vai trò, chủ thể, nội dung của pháp luật về bảo hiểm xã hội. + Nghiên cứu, đánh giá thực trạng của pháp luật về bảo hiểm xã hội tại thị xã Sông Công. Trong quá trình nghiên cứu chỉ rõ những ưu điểm, hạn chế của pháp luật về bảo hiểm xã hội trong thực tiễn. + Đề xuất các giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện cơ sở pháp luật về bảo hiểm xã hội; các giải pháp, kiến nghị đó sẽ nhằm hoàn thiện pháp về bảo hiểm xã hội hiện nay. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận văn - Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận văn là các quy định pháp luật về bảo hiểm xã hội hiện hành và đánh giá thực trạng pháp luật từ thực tiễn áp dụng trên địa bàn thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên. - Phạm vi nghiên cứu: Phạm vi nghiên cứu của luận văn là thực trạng pháp luật về bảo hiểm xã hội từ thực tiễn tại các xã, phường, các công ty đóng trên địa bàn thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 5 năm từ năm 2012-2016. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận văn - Phương pháp luận: Luận văn được nghiên cứu trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, vận dụng các quan điểm, phương pháp luận của chủ nghĩa ác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí inh. - Phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình nghiên cứu luận văn, tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu như phương pháp thống kê những số liệu thực tế qua các 6 năm về các quy định pháp luật về bảo hiểm xã hội trên địa bàn thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên; phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh nhằm đưa ra những nhận định, đánh giá thực trạng của pháp luật về bảo hiểm xã hội trên địa bàn thị xã, so sánh về đối tượng tham gia BHXH, về tình hình quản lý thu, chi BHXH, về thực trạng chấp hành, áp dụng, sử dụng pháp luật về BHXH qua các năm để có phương hướng, giải pháp hoàn thiện pháp luật trên địa bàn thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Những kết quả nghiên cứu của luận văn có giá trị tham khảo cho các cơ quan hữu quan trong quá trình hoàn thiện và thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội, đ c biệt là các cơ quan bảo hiểm xã hội, các đơn vị tham gia bảo hiểm xã hội trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Đây là đề tài nghiên cứu việc thực hiện một chính sách xã hội lớn của Đảng và Nhà nước ở tỉnh Thái Nguyên, nhìn dưới góc độ BHXH là một bộ phận của hệ thống tài chính phục vụ người lao động trong các thành phần kinh tế. Luận văn có thể được sử dụng như một tài liệu tham khảo trong công tác giảng dạy, nghiên cứu pháp luật hiện nay. 7. Kết cấu của luận văn Luận văn có bố cục gồm: 3 phần Chương 1: Cơ sở lý luận của pháp luật về bảo hiểm xã hội. Chương 2: Thực trạng pháp luật về bảo hiểm xã hội tại thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên. Chương 3: Phương hướng, giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm xã hội từ thực tiễn thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên. 7 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.1 Khái niệm, đặc điểm, vai trò của pháp luật về ảo hiểm ã h i 1.1.1 Khái niệm bảo hiểm xã hội Bảo hiểm xã hội ra đời đã đánh dấu một bước tiến quan trọng, đáp ứng nguyện vọng đông đảo người lao động, bảo đảm an sinh xã hội cho mỗi quốc gia và hội nhập quốc tế. Bảo hiểm xã hội là một trong những loại hình bảo hiểm ra đời khá sớm và đến nay đã được thực hiện ở tất cả các nước trên thế giới. BHXH đã xuất hiện từ rất lâu mà mầm mống của nó từ thế kỷ XIII ở Nam Âu khi nền công nghiệp và kinh tế hàng hóa đã bắt đầu phát triển. Tuy nhiên ban đầu BHXH chỉ mang tính chất sơ khai, với phạm vi nhỏ hẹp. Từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XVII một số nghiệp đoàn thợ thủ công ra đời, để bảo vệ lẫn nhau trong hoạt động nghề nghiệp họ đã thành lập nên các quỹ tương trợ để giúp đỡ lẫn nhau. Ở Anh năm 1973 đã thành lập hội “bằng hữu” để giúp đỡ các hội viên khi bị ốm đau, tai nạn nghề nghiệp. Hệ thống bảo hiểm xã hội lần đầu tiên trên thế giới được hình thành vào giữa thế kỷ XIX là công trình của Chính phủ Đức dưới thời Thủ tướng Bismark. Năm 1893 Thụy Sĩ lập quỹ bảo hiểm thất nghiệp theo hình thức tự nguyện với cơ chế ba bên (Nhà nước - giới chủ - giới thợ) cùng đóng góp nhằm bảo hiểm cho người lao động trong một số trường hợp họ g p rủi ro. đó sang các nước ô hình này của Đức đã lan dần ra châu Âu, sau ỹ Latin, rồi đến Bắc ỹ và Canada vào những năm 30 của thế kỷ XX. Sau chiến tranh thế giới thứ hai, bảo hiểm xã hội đã lan rộng sang các nước giành độc lập ở châu Á, châu Phi và vùng Caribe. Đến đầu thế kỷ XX có nhiều nước công nghiệp Châu Âu đã ban hành Luật Bảo hiểm thất nghiệp theo hình thức tự nguyện được Nhà nước trợ cấp. 8 Ở nước ta, BHXH có từ thời kỳ phong kiến Pháp thuộc. Xét về m t lịch sử, BHXH xuất hiện vào những năm 30 của thế kỷ XX, một số chế độ được áp dụng khi đó là chế độ ốm đau, chế độ tai nạn, chế độ hưu trí và cũng chỉ áp dụng cho một số đối tượng làm việc, phục vụ trong bộ máy hành chính, quân đội của Pháp. Sau khi nước Việt Nam dân chủ cộng h a ra đời, tại văn bản pháp luật cao nhất đó có những quy định về BHXH, thể hiện sự quan tâm và nhận thức của Nhà nước về vấn đề này. Điều 14 Hiến pháp năm 1946 quy định: “Những người công dân già cả hoặc tàn tật, không làm được việc thì được giúp đỡ…”. Sau đó, các sắc lệnh số 29-SL ngày 12/3/1947, Sắc lệnh số 76-SL ngày 20/5/1950, Sắc lệnh số 77-SL ngày 22/5/1950 ở các mức độ khác nhau quy định về quyền hưởng BHXH của NLĐ thông qua các chế độ cụ thể. Song về tình hình chính trị - xã hội phức tạp khi đó cũng như những khó khăn về quỹ, về đối tượng tham gia và hưởng BHXH… mà pháp luật BHXH chưa được áp dụng theo nghĩa đầy đủ về m t nội dung pháp lý cũng như xã hội của nó. Trên cơ sở các cam kết của Chính phủ Việt Nam trong việc gia nhập WTO về chính sách an sinh xã hội cùng với sự chín muồi về nhận thức, về điều kiện kinh tế - xã hội đất nước, nhu cầu của đời sống xã hội, ngày 20/11/2014, Quốc hội khóa XIII đã thông qua Luật BHXH và có hiệu lực từ ngày 01/01/2016. Đến nay, BHXH trở thành nền tảng cơ bản của mỗi quốc gia, được thực hiện ở hầu hết các nước trên thế giới và ngày càng phát triển. hái niệm BHXH được khái quát một cách đầy đủ nhất và được sử dụng trong toàn bộ nghiên cứu của luận văn là khái niệm BHXH đã được ghi trong Luật BHXH được Quốc hội nước Cộng h a xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XIII, kỳ họp thứ 8 thông qua ngày 20 tháng 11 năm 2014 như sau: "Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề 9 nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ bảo hiểm xã hội" [28]. BHXH không chỉ bao gồm việc đáp ứng những nhu cầu phát sinh khi lâm vào tình trạng khó khăn túng thiếu, mà trước hết nó nhằm ph ng ngừa những rủi ro có thể xảy ra, đồng thời giúp đỡ cho cá nhân và gia đình có được sự tự điều chỉnh tốt nhất khi họ đối m t với sự đau ốm, tàn tật và những hoàn cảnh khó khăn khác không thể ngăn ngừa được. Vì vậy, BHXH yêu cầu không chỉ tiền m t, mà c n là những dịch vụ xã hội, dịch vụ y tế với một phạm vi rộng lớn. 1.1.2 Pháp luật về bảo hiểm xã hội Bảo hiểm là một trong những phương pháp, công cụ hữu ích có vai tr quan trọng nhằm giúp con người ph ng ngừa và vượt qua được những trở ngại rủi ro trong cuộc sống. Ở Việt Nam, bảo hiểm xã hội được biết đến từ rất sớm và được xem là một trong những công cụ đắc lực trợ giúp cho người lao động trang trải khi g p những biến cố đột xuất xảy ra trong cuộc sống, bằng cách sử dụng nguồn tiền đóng góp của người lao động, người sử dụng lao động và được sự tài trợ, bảo hộ của Nhà nước nhằm trợ cấp vật chất cho người được bảo hiểm trong trường hợp bị giảm ho c mất thu nhập bình quân do ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thai sản, hết tuổi lao động ho c khi chết. Pháp luật về BHXH là hệ thống các quy tắc xử sự bao gồm các quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tham gia BHXH tạo thành các quy phạm pháp luật về BHXH được Cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành nhằm thực hiện hiến pháp, luật và các văn bản dưới luật, trong đó Luật BHXH là trung tâm quy định các chế độ, chính sách BHXH, quyền và trách nhiệm của NLĐ, của cơ quan, tổ chức và cá nhân tham gia BHXH, tổ chức BHXH, quỹ BHXH, thủ tục thực hiện BHXH và quản lý nhà nước về BHXH. - Đặc điểm của pháp luật về bảo hiểm xã hội 10 Pháp luật về BHXH chủ yếu mang tính bắt buộc và thường phát sinh trên cơ sở của quan hệ lao động. BHXH là một trong những chính sách xã hội cơ bản của Nhà nước, được áp dụng cho mọi NLĐ. Tuy nhiên, BHXH lại có tính bắt buộc đối với một số đối tượng lao động nhất định và đây là một trong những đ c trưng của quan hệ pháp luật về BHXH so với các quan hệ pháp luật khác. Trong quan hệ pháp luật về BHXH, người hưởng bảo hiểm có nghĩa vụ đóng góp để hình thành Quỹ BHXH. Trong quan hệ pháp luật về BHXH, Quỹ BHXH được hình thành trên sự đóng góp của các bên tham gia BHXH. Với tư cách là người tổ chức, thực hiện các chính sách xã hội, Nhà nước có trách nhiệm bảo trợ cho quỹ để đảm bảo thực hiện các chế độ BHXH đã được Nhà nước quy định. Đây cũng là điều dễ lý giải bởi người có nhu cầu BHXH hoàn toàn khác so với những đối tượng được ưu đãi xã hội, và người cần cứu trợ xã hội. hi c n sức lao động, c n khả năng lao động, NLĐ tham gia quan hệ lao động, được hưởng lương và mang lại lợi nhuận cho NSDLĐ. Vì vậy, khi họ không c n khả năng lao động nữa ho c khi họ bị suy giảm khả năng lao động thì NSDLĐ phải có một phần trách nhiệm đối với họ. Đối tượng của BHXH là người lao động nói chung, phạm vi áp dụng bảo hiểm xã hội ở nước ta đến người lao động làm công ăn lương, cán bộ, công chức và một số đối tượng khác. Nhà nước, người chủ sở hữu cao nhất đồng thời là người chủ sử dụng lao động lớn nhất, người đại diện cho toàn xã hội phải là người thống nhất quản lý toàn bộ lĩnh vực bảo hiểm xã hội. Sự thống nhất quản lý bảo hiểm xã hội thể hiện ở chỗ, trước hết, Nhà nước định ra các “chính sách xã hội”, cùng với các chính sách kinh tế, chính sách văn hóa, an ninh quốc ph ng. Đồng thời, Nhà nước ban hành hệ thống pháp luật bảo hiểm xã hội nhằm thể chế hóa các chính sách xã hội ấy. Để thực 11 thi có hiệu quả các văn bản pháp luật, Nhà nước thành lập hệ thống các cơ quan chức năng về bảo hiểm xã hội cũng như kiểm tra việc tổ chức, thực hiện các chính sách, chế độ bảo hiểm xã hôi của các cơ quan này. BHXH mang tính xã hội rộng rãi, trên nguyên tắc lấy số nhiều bù số ít. Đ c điểm “hưởng thụ theo đóng góp” trong luật bảo hiểm xã hội chính là sự cụ thể hóa “công bằng xã hội” bao trùm lên nhiều lĩnh vực của đời sống. Điều này là cần thiết, bởi vì đối với một nước đang phát triển như Việt Nam thì hưởng thụ tương ứng với đóng góp, vẫn là một điều không thể tranh khỏi. Tuy nhiên, “hưởng thụ theo đóng góp” trong bảo hiểm xã hội không hoàn toàn giống nhau như áp dụng “phân phối theo lao động” trong luật lao động. Đ c điểm này thường được áp dụng trong việc thực hiện trợ cấp bảo hiểm xã hội đối với người lao động, cũng như ưu đãi người có công. Ở đây, mức trợ cấp cho các đối tượng căn cứ vào mức độ, thời gian đóng góp của họ vào quỹ trợ cấp (đối với bảo hiểm xã hội) ho c mức độ, thời gian cống hiến, hy sinh của họ (đối với ưu đãi xã hội). BHXH có chế độ trợ cấp đa dạng, toàn diện, ổn định. Các nguyên nhân gây ra rủi ro rất nhiều nên nhu cầu bảo hiểm xã hội của các thành viên trong xã hội cũng rất đa dạng. Vì vậy, để đáp ứng được các nhu cầu ấy, các hoạt động bảo hiểm xã hội cũng phải được đa dạng hóa. Nghĩa là cần đảm bảo sao cho các chế độ bảo hiểm xã hội phải thực sự là “tấm lá chắn”, là “lưới an toàn” của xã hội. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng dù sao các chế độ trợ giúp, các mức trợ cấp cũng phải trên cơ sở nhu cầu thực tế và không thể thoát ly được khả năng và điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước trong từng giai đoạn. 1.1.3 Vai trò của pháp luật về bảo hiểm xã hội Pháp luật là công cụ của Nhà nước mang tính cưỡng chế, bắt buộc, không ai được phép làm trái pháp luật, nếu làm trái pháp luật sẽ bị xử phạt. ột khi bảo hiểm xã hội được pháp luật điều chỉnh thì dù muốn hay không, người sử dụng lao động và người lao động cũng phải thực hiện nghĩa vụ đóng 12