Tài liệu Pháp luật về bảo hiểm xã hội từ thực tiễn áp dụng tại huyện bình lục, tỉnh hà nam.

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN ĐẠI HỌC MỞ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SỸ CHUYÊN NGÀNH: LUẬT KINH TẾ PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI TỪ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TẠI HUYỆN BÌNH LỤC, TỈNH HÀ NAM NGUYỄN TRỌNG TUẤN HÀ NỘI - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN ĐẠI HỌC MỞ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SỸ PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI TỪ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TẠI HUYỆN BÌNH LỤC, TỈNH HÀ NAM NGUYỄN TRỌNG TUẤN CHUYÊN NGÀNH: LUẬT KINH TẾ MÃ SỐ: 60380107 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN HỮU CHÍ HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả được nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu và trích dẫn nêu trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Trọng Tuấn LỜI CẢM ƠN Em xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Hữu Chí – người đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ em thực hiện và hoàn thành luận văn. Em xin cảm ơn các thầy giáo, cô giáo đã nhiệt tình giảng dạy và giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập tại Viện Đại học Mở Hà Nội. Xin gửi lời cảm ơn chân thành đến gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đã luôn động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 9 năm 2017 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Trọng Tuấn MỤC LỤC MỤC LỤC5 MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1 2. Tình hình nghiên cứu đề tài ...................................................................... 2 3. Mục tiêu, đối tượng nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu .............................. 4 4. Các phương pháp nghiên cứu.................................................................... 4 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .................................................. 4 6. Bố cục của luận văn .................................................................................. 5 Chương 1 ........................................................................................................... 6 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI VÀ PHÁP LUẬT . 6 VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI .................................................................................. 6 1.1. Khái niệm và ý nghĩa của Bảo hiểm xã hội ........................................... 6 1.1.1. Khái niệm, phân loại và ý nghĩa của Bảo hiểm xã hội ................... 6 1.1.2. Loại hình bảo hiểm xã hội............................................................... 8 1.1.3. Ý nghĩa của Bảo hiểm xã hội .................................................................. 9 1.2. Các nguyên tắc của Bảo hiểm xã hội ................................................... 11 1.2.1. Mức hưởng bảo hiểm xã hội, thời gian đóng bảo hiểm xã hội ........... 11 1.2.2. Mức đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc, bảo hiểm thất nghiệp, bảo hiểm xã hội tự nguyện .......................................................................................... 12 1.2.3. Người lao động vừa có thời gian đóng bảo hiểm bắt buộc vừa có thời gian đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện được hưởng chế độ hưu trí và chế độ tử tuất trên cơ sở thời gian đã đóng bảo hiểm xã hội ................................. 13 1.2.4. Quỹ bảo hiểm xã hội được quản lý thống nhất, dân chủ, công khai, minh bạch, được sử dụng đúng mục đích, được hạch toán độc lập theo các quỹ thành phần của bảo hiểm xã hội bắt buộc, bảo hiểm xã hội tự nguyện và bảo hiểm thất nghiệp ............................................................................. 14 1.2.5. Việc thực hiện bảo hiệm xã hội phải đơn giản, dễ dàng, thuận tiện, bảo đảm kịp thời và đầy đủ quyền lợi của người tham gia bảo hiểm xã hội ..................................................................................................................... 15 1.3. Nội dung pháp luật về Bảo hiểm xã hội............................................... 15 1.3.1. Đối tượng tham gia Bảo hiểm xã hội ............................................ 15 1.3.2. Quỹ Bảo hiểm xã hội..................................................................... 17 1.3.3. Các chế độ bảo hiểm xã hội .......................................................... 19 1.3.4. Xử lý vi phạm về bảo hiểm xã hội ................................................ 27 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1................................................................................ 30 Chương 2 ......................................................................................................... 31 THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN HÀNH ............................ 31 VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI ................................................................................ 31 2.1. Đối tượng tham gia Bảo hiểm xã hội ................................................... 31 2.1.1. Đối tượng tham gia Bảo hiểm xã hội bắt buộc ................................. 31 2.1.2. Đối tượng tham gia Bảo hiểm xã hội tự nguyện ............................... 34 2.2. Quỹ Bảo hiểm xã hội............................................................................ 34 2.2.1. Quỹ Bảo hiểm xã hội bắt buộc .......................................................... 34 2.2.2. Quỹ Bảo hiểm xã hội tự nguyện ........................................................ 37 2.3. Các chế độ Bảo hiểm xã hội................................................................. 38 2.3.1. Chế độ bảo hiểm ốm đau............................................................... 38 2.3.2. Chế độ bảo hiểm thai sản .............................................................. 42 2.3.3. Chế độ bảo hiểm tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp .................. 45 2.3.4. Chế độ bảo hiểm hưu trí ............................................................... 48 2.3.5. Chế độ bảo hiểm tử tuất ........................................................................ 54 2.4. Xử lý vi phạm về Bảo hiểm xã hội bắt buộc........................................ 57 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2................................................................................ 61 Chương 3 ......................................................................................................... 62 THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI ................ 62 Ở HUYỆN BÌNH LỤC, TỈNH HÀ NAM VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ .......... 62 3.1. Thực tiễn thi hành pháp luật về Bảo hiểm xã hội ở huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam ................................................................................................ 62 3.1.1. Một số nét về tình hình lao động ở huyện Bình Lục và Bảo hiểm xã hội huyện Bình Lục ................................................................. 62 3.1.2. Thực tiễn thi hành pháp luật về Bảo hiểm xã hội ở huyện Bình Lục ................................................................................................................. 64 3.2. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thiện pháp luật về Bảo hiểm xã hội ở huyện Bình Lục ............................... 73 3.2.1. Hoàn thiện pháp luật về Bảo hiểm xã hội ..................................... 73 3.2.2. Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật Bảo hiểm xã hội trên địa bàn huyện Bình Lục ............................................... 78 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 .............................................................................. 83 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 84 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 85 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ BHXH Bảo hiểm xã hội NLĐ Người lao động NSDLĐ Người sử dụng lao động TNLĐ, BNN Tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp DANH MỤC BẢNG, BIỂU Bảng 3.1. Số đối tượng tham gia BHXH bắt buộc giai đoạn 2012 - 2016 ..... 64 Bảng 3.2: Tổng hợp thu, chi quỹ BHXH bắt buộc giai đoạn 2012 - 2016 ..... 65 Bảng 3.3: Chi quỹ BHXH bắt buộc 6 tháng đầu năm 2017............................ 66 Bảng 3.4: Giải quyết chế độ BHXH bắt buộc giai đoạn 2012 - 2016 ............ 67 Bảng 3.5: Mức đóng BHXH tự nguyện hàng tháng ....................................... 72 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Bảo hiểm xã hội là một trong những trụ cột chính của an sinh xã hội được Nhà nước ta đặc biệt quan tâm bởi nó có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội. Bảo hiểm xã hội giúp người lao động bù đắp phần thu nhập bị mất hoặc bị giảm sút trong quá trình lao động, đảm bảo các quyền của người lao động được hưởng khi gặp rủi ro trong cuộc sống đồng thời thể hiện bản chất tốt đẹp của Nhà nước luôn quan tâm đến chính sách về con người. Trong cuộc sống con người phải tuân theo các quy luật phát triển và sự sinh tồn của tự nhiên nên khi rơi vào các trường hợp bị giảm hoặc mất khả năng lao động như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, tuổi già hay do sự tác động của kinh tế thị trường thì người lao động cần có một khoản vật chất giúp đỡ người lao động giải quyết những khó khăn đó. Vì thế, việc tham gia Bảo hiểm xã hội của người lao động là hết sức cần thiết trong đó có sự can thiệp, điều chỉnh của Nhà nước để đảm bảo quyền lợi cho người lao động khi gặp rủi ro và xác định trách nhiệm pháp lý của người sử dụng lao động và người lao động khi người lao động gặp phải khó khăn thông qua đóng góp nghĩa vụ tài chính bắt buộc. Các Mác khẳng định: "Vì nhiều rủi ro khác nhau, nên phải dành một số thặng dư nhất định cho quỹ bảo hiểm xã hội để bảo đảm cho sự mở rộng theo kiểu lũy tiến hóa quá trình sản xuất ở mức cần thiết, phù hợp với sự phát triển của nhu cầu và tình hình tăng dân số". Chính bởi trong cuộc sống con người luôn phải đối mặt với những rủi ro không lường trước được nên cần phải có những biện pháp để đảm bảo an toàn khi gặp phải các rủi ro, một trong các biện pháp đó chính là tham gia BHXH. Trên thế giới, hình thức BHXH xuất hiện đầu tiên ở Đức vào khoảng giữa thế kỷ XIX khi nền công nghiệp và kinh tế hàng hóa phát triển mạnh mẽ với một số chế độ BHXH mang tính bắt buộc. Sau đó, BHXH được lan rộng ra các nước châu Âu và các nước khác. Cho đến nay, hầu hết các quốc gia đều đã xây dựng hệ thống BHXH. Ở Việt Nam, BHXH cũng là vấn đề được Đảng và Nhà nước ta hết sức quan tâm. Ngay từ khi mới giành được độc lập trong Sắc lệnh số 29/SL do 1 Hồ Chủ Tịch ký cũng đã có quy định về chế độ phụ cấp cho công nhân như phụ cấp gia đình, phụ cấp thâm niên; chế độ nghỉ đẻ và cho con bú của phụ nữ; chế độ nghỉ ốm đau cho công nhân, chế độ tai nạn lao động và trách nhiệm của chủ sử dụng lao động. Đây là những yếu tố có tính chất tiền đề đánh dấu một nền móng vững chắc cho sự phát triển của pháp luật BHXH trong những giai đoạn phát triển của đất nước sau này. Điểm mốc đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong lịch sử pháp luật về BHXH Việt Nam chính là Luật BHXH năm 2006, trong đó có quy định cụ thể 5 chế độ BHXH mang tính bắt buộc, đó là chế độ BHXH ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hưu trí, tử tuất. Tuy nhiên sau gần 10 năm thực hiện, Luật BHXH cũng đã bộc lộ nhiều điểm còn bất cập, mâu thuẫn và đặc biệt là nhiều điểm còn chưa đáp ứng được nhu cầu của thực tế. Chính vì vậy, năm 2014, Quốc Hội đã ban hành luật BHXH mới đánh dấu sự phát triển hơn nữa của pháp luật về BHXH ở Việt Nam. Các chế độ bảo hiểm được quy định trong Luật Bảo hiểm xã hội 2014 sẽ ngày càng đáp ứng tốt hơn trong việc chăm lo đời sống cho NLĐ, đặc biệt là các quy định của chế độ BHXH bắt buộc. Luật BHXH năm 2014 bắt đầu có hiệu lực từ 01/01/2016 nên việc triển khai thực hiện sao cho có hiệu quả là vấn đề cần thiết phải đặt ra. Bình Lục là một huyện của tỉnh Hà Nam giáp với tỉnh Nam Định, sự am hiểu của người lao động về pháp luật BHXH còn có nhiều hạn chế. Chính vì vậy nắm bắt và hiểu rõ các quy định của luật BHXH và triển khai thực hiện có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Với mong muốn làm rõ hơn và sâu sắc hơn những vấn đề lý luận cũng như pháp luật về bảo hiểm xã hội theo quy định của Luật Bảo hiểm xã hội 2014 cũng như thực tiễn thực hiện trên thực tế, tác giả đã chọn đề tài “Pháp luật về bảo hiểm xã hội từ thực tiễn áp dụng tại huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam” làm luận văn thạc sỹ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong thời gian qua, đặc biệt khi Luật Bảo hiểm xã hội 2014 được ban hành đã có một số công trình nghiên cứu khoa học, bài báo, tạp chí viết về vấn đề bảo hiểm xã hội. Ở phạm vi, mức độ khác nhau đã có một số công trình nghiên cứu, bài 2 viết đề cập đến pháp luật về bảo hiểm xã hội bắt buộc nói chung và các chế độ nói riêng, điển hình như: - Vụ Bảo hiểm xã hội (2010), “Cơ sở lý luận và thực tiễn hoàn thiện chế độ bảo hiểm xã hội bắt buộc giai đoạn đến 2020”, Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ. - PGS.TS. Nguyễn Hữu Chí và ThS. Bùi Thị Kim Ngân (2015), “Một số bình luận pháp lý liên quan đến Điều 60 Luật BHXH năm 2014”, Tạp chí Luật học, (6); - PGS.TS. Nguyễn Hữu Chí và ThS. Bùi Thị Kim Ngân (2015), “Sửa đổi Điều 60 Luật BHXH năm 2014 dưới góc nhìn quan hệ lao động tập thể”, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật, (9); - Hoàng Kim Khuyên và Hoàng Thị Quỳnh Trang (2014), “Thực trạng nợ, chậm và “trốn” đóng tiền BHXH ở Việt Nam hiện nay”, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, (8); - Đặng Như Lợi (2014), “Cải cách Luật BHXH để mở rộng bảo hiểm hưu trí đối với người cao tuổi”, Tạp chí Lý luận chính trị, (12); - Bùi Sỹ Lợi (2015), “Tính ưu việt của Luật BHXH, Luật Bảo hiểm y tế thách thức trong triển khai và giải pháp bảo đảm an sinh xã hội (ASXH)”, Tạp chí Cộng sản, (7); - TS. Nguyễn Hiền Phương (chủ biên, 2015), “Bình luận khoa học một số quy định của luật BHXH năm 2014”, Đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường, Trường Đại học Luật Hà Nội. Những bài viết này tuy đã đề cập đến một số chế độ của BHXH bắt buộc của Luật BHXH năm 2014 như chế độ BHXH thai sản, chế độ BHXH hưu trí song chủ yếu mới dừng lại ở việc đề cập các điểm mới hoặc về cách hiểu, cách áp dụng các quy định của luật BHXH... chứ chưa có sự đánh giá một cánh toàn diện đầy đủ các chế độ BHXH cũng như thực tiễn thực hiện. Đặc biệt, chưa có công trình nào nghiên cứu riêng về việc thực hiện chế độ BHXH bắt buộc ở huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. Chính vì vậy, đây chính là công trình khoa học đầu tiên nghiên cứu về BHXH và thực tiễn áp dụng trên địa bàn huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. 3 3. Mục tiêu, đối tượng nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu của luận văn là nghiên cứu những vấn đề lý luận về BHXH, thực trạng pháp luật Việt Nam hiện hành về BHXH và thực tiễn thực hiện các quy định của pháp luật về BHXH tại huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam từ đó đề xuất những giải pháp nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về BHXH bắt buộc trong giai đoạn hiện nay ở Bình Lục. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của Luận văn là Luật BHXH năm 2014 về BHXH và các văn bản hướng dẫn thi hành. Bên cạnh đó, luận văn cũng nghiên cứu pháp luật về BHXH của một số nước là sơ sở cho sự so sánh với pháp luật Việt Nam. 3.3. Phạm vi nghiên cứu BHXH nói chung và BHXH bắt buộc nói riêng là vấn đề có thể nghiên cứu ở nhiều góc độ như góc độ kinh tế, góc độ pháp lý…Trong luận văn này tác giả chủ yếu chỉ nghiên cứu dưới góc độ pháp lý. BHXH cũng là nội dung rộng gồm nhiều vấn đề, song luận văn chỉ nghiên cứu ở một số khía cạnh như đối tượng tham gia, quỹ BHXH và các chế độ BHXH... Những nội dung như giải quyết tranh chấp về BHXH không thuộc phạm vi nghiên cứu của luận văn. 4. Các phương pháp nghiên cứu Luận văn chủ yếu dựa trên cơ sở phương pháp luận của Triết học Mác Lênin, quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Ngoài ra, các phương pháp nghiên cứu cụ thể phù hợp với nội dung nghiên cứu của đề tài như: phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, thống kế... cũng được sử dụng trong quá trình nghiên cứu phù hợp với từng chương và nội dung của đề tài. 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Luận văn đã làm sâu sắc và hoàn thiện hơn những vấn đề lý luận về Bảo hiểm xã hội. - Phân tích một cách sâu sắc thực trạng pháp luật Việt Nam hiện hành về BHXH. 4 - Đánh giá một cách đầy đủ và toàn diện thực trạng thi hành các chế độ BHXH trên địa bàn huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. - Đề xuất một số phương hướng, giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện quy định của pháp luật về BHXH. 6. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung luận văn được trình bày trong ba chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về Bảo hiểm xã hội và pháp luật về bảo hiểm xã hội. Chương 2: Thực trạng pháp luật Việt Nam hiện hành về Bảo hiểm xã hội. Chương 3: Thực tiễn thi hành pháp luật về Bảo hiểm xã hội ở huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam và một số kiến nghị. 5 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI VÀ PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.1. Khái niệm và ý nghĩa của Bảo hiểm xã hội 1.1.1. Khái niệm, phân loại và ý nghĩa của Bảo hiểm xã hội Lịch sử hình thành và phát triển pháp luật BHXH trên thế giới cho thấy, BHXH là vấn đề của mỗi quốc gia, nó đã xuất hiện từ rất lâu mà mầm mống của nó từ thế kỉ XIII ở Nam Âu khi nền công nghiệp và kinh tế hàng hoá đã bắt đầu phát triển. Tuy nhiên ban đầu BHXH chỉ mang tính chất sơ khai, với phạm vi nhỏ hẹp. Từ thế kỉ XIII đến thế kỉ XVI một số nghiệp đoàn thợ thủ công ra đời và để bảo vệ lẫn nhau trong hoạt động nghề nghiệp họ đã thành lập nên các quỹ tương trợ để giúp đỡ lẫn nhau. Cộng hòa liên bang Đức là nước đầu tiên thiết lập BHXH và BHXH lúc đó hoàn toàn mang tính chất bắt buộc. Tuy nhiên, sự phát triển của BHXH được thiết lập từng bước. Từ năm 1881 đến 1889, các chế độ BHXH bắt buộc lần lượt ra đời: chế độ bảo hiểm xã hội ốm đau được thiết lập năm 1883, chế độ bảo hiểm tai nạn lao động năm 1884 và chế độ bảo hiểm tuổi già năm 1889. Vào cuối thế kỷ XIX, ở Đức chỉ có 10% dân số tham gia BHXH bắt buộc. Tuy nhiên đến thế kỷ XX, đặc biệt là từ năm 1950 BHXH bắt buộc phát triển đến mức số người tham gia chiếm hơn 90% dân số. Bảo hiểm xã hội đã trở thành một trong những quyền của con người và được xã hội thừa nhận. Tuyên ngôn nhân quyền của Liên Hợp Quốc (10/12/1948) đã ghi nhận: “Tất cả mọi người với tư cách là thành viên của xã hội có quyền hưởng BHXH”. Ngày 04/6/1952, Tổ chức lao động quốc tế (ILO) đã kí công ước Giơnevơ về “Bảo hiểm xã hội cho người lao động” đã khẳng định tất yếu các nước phải tiến hành BHXH cho NLĐ và gia đình họ. Đến nay, hầu hết các nước trên thế giới đã thực hiện chính sách BHXH đặc biệt là BHXH bắt buộc và coi đó là một trong những chính sách xã hội quan trọng nhất trong hệ thống an sinh xã hội. 6 Khía cạnh kinh tế và pháp lý có các khái niệm về Bảo hiểm xã hội khác nhau. Theo từ điển Tiếng Việt của Viện ngôn ngữ học, Bảo hiểm xã hội là sự: "Bảo đảm những quyền lợi vật chất cho công nhân, viên chức khi không làm được vì ốm đau, sinh đẻ, già yếu, bị tai nạn lao động" Theo tác giả Trần Quang Hùng và Tiến sĩ Mạc Văn Tiến: "Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập đối với người lao động khi họ gặp phải các biến cố hoặc mất khả năng lao động hoặc mất việc làm bằng các hình thức và sử dụng một qũy tài chính tập trung sự đóng góp của người sử dụng lao động và người lao động nhằm đảm bảo an toàn đời sống cho người lao động và gia đình họ, góp phần bảo đảm an toàn xã hội" Cuốn: "Thuật ngữ lao động Thương binh xã hội" Tập 1 nhà xuất bản lao động 1999, Bảo hiểm xã hội được hiểu là: "Sự bảo đảm của xã hội đối với người lao động thông qua việc huy động các nguồn đóng góp của người sử dụng lao động, người lao động và sự hỗ trợ của nhà nước để trợ cấp người lao động khi họ bị mất sức lao động tạm thời hoặc vĩnh viễn do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, tàn tật, thất nghiệp, tuổi già chết nhằm đảm bảo an toàn xã hội". Theo Tổ chức lao động quốc tế (ILO): "Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập từ nghề nghiệp do bị mất hoặc giảm khả năng lao động hoặc mất việc làm do những rủi ro xã hội thông qua việc hình thành, sử dụng một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia Bảo hiểm xã hội, nhằm góp phần đảm bảo an toàn đời sống của người lao động và gia đình họ, đồng thời góp phần đảm bảo an toàn xã hội". Như vậy, đã có rất nhiều quan điểm khi đưa ra khái niệm Bảo hiểm xã hội song có một điểm chung là Bảo hiểm xã hội có tác dụng giúp người lao động trong những lúc khó khăn hiểm nghèo, ốm đau, tai nạn, thai sản... trên cơ sở đóng góp của người lao động, người sử dụng lao động có sự hỗ trợ của Nhà nước trước khi có biến cố xảy ra và khi người lao động gặp phải thì quỹ Bảo hiểm xã hội sẽ giúp họ cân bằng phần thu nhập bị giảm sút hay bị mất, giúp họ trang trải phần chi tiêu bị tăng cao khi gặp các rủi ro khó khăn. 7 Dưới góc độ kinh tế: Bảo hiểm xã hội là phạm trù kinh tế tổng hợp, là sự bảo đảm thu nhập nhằm đảm bảo cuộc sống cho người lao động khi bị giảm hoặc mất khả năng lao động. Dưới góc độ pháp lý: Chế độ Bảo hiểm xã hội là tổng hợp những quy định của Nhà nước, quy định các hình thức đảm bảo điều kiện vật chất và tinh thần cho người lao động và trong một số trường hợp là thành viên gia đình họ khi bị giảm hoặc mất khả năng lao động. Theo khoản 1 Điều 3 Luật BHXH năm 2014 thì BHXH được hiểu là: “Sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của NLĐ khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ bảo hiểm xã hội”. Như vậy, về bản chất BHXH chính là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho người lao động trong trường hợp họ gặp rủi ro trong quá trình lao động như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động hoặc khi họ không còn tham gia quan hệ lao động nữa như hết tuổi lao động, chết…BHXH thường được thực hiện dưới 2 hình thức: BHXH bắt buộc và BHXH tự nguyện trong đó BHXH bắt buộc là hình thức BHXH quan trọng được áp dụng với phạm vi đối tượng tương đối rộng và các chế độ BHXH bao gồm cả BHXH ngắn hạn và BHXH dài hạn 1.1.2. Loại hình bảo hiểm xã hội Loại hình bảo hiểm xã hội bao gồm: Bảo hiểm xã hội bắt buộc và bảo hiểm xã hội tự nguyện. Đặc trưng cơ bản của BHXH bắt buộc so với BHXH tự nguyện là tính bắt buộc. Tính bắt buộc của BHXH thể hiện ở chỗ: Về đối tượng tham gia: đối tượng tham gia BHXH bắt buộc là NLĐ và NSDLĐ. Tuy nhiên, những đối tượng nào theo quy định của pháp luật thuộc diện đóng BHXH bắt buộc thì đều bắt buộc phải tham gia BHXH dù muốn hay không. Việc tham gia BHXH của các đối tượng này vừa là quyền nhưng đồng thời cũng vừa là nghĩa vụ của họ. Điều đó có nghĩa việc tham gia BHXH của các đối tượng này không phụ thuộc vào ý chí của họ mà do pháp luật quy định. NLĐ và NSDLĐ 8 không thể thỏa thuận về việc có tham gia BHXH hay không cũng như thay thế việc đóng BHXH bằng các hình thức khác. Về mức đóng: Mức đóng của BHXH bắt buộc thường là do pháp luật ấn định đối với cả NLĐ và NSDLĐ, NLĐ và NSDLĐ phải đóng BHXH trên cơ sở mức đóng do pháp luật quy định. Các bên không có quyền lựa chọn mức đóng, cũng như thương lượng hay thỏa thuận mức đóng. Thông thường, mức đóng BHXH hàng tháng được tính theo mức phần trăm tiền lương, tiền công ghi trong hợp đồng lao động, hợp đồng làm việc và do pháp luật quy định. Về các chế độ BHXH: các chế độ của BHXH bắt buộc cũng do pháp luật quy định. Tùy theo tình hình kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia mà các chế độ được quy định khác nhau. Tuy nhiên khi đã tham gia BHXH bắt buộc thì sẽ phải tham gia tất cả các chế độ BHXH chứ không được lựa chọn tham gia một hay một vài chế độ. Các chế độ BHXH bắt buộc thông thường bao gồm: chế độ ốm đau, chế độ thai sản, chế độ tai nạn lao động bệnh nghề nghiệp, chế độ hưu trí và chế độ tử tuất. Ngoài ra, điều kiện hưởng, mức hưởng của các chế độ BHXH bắt buộc cũng do pháp luật quy định chứ không phụ thuộc vào sự thỏa thuận của các bên. 1.1.3. Ý nghĩa của Bảo hiểm xã hội Ra đời và phát triển cùng với nền kinh tế thị trường, BHXH đã có mặt ở hầu hết các nước trên thế giới. Trình độ phát triển của BHXH được quyết định bởi mức độ phát triển của nền kinh tế, nền kinh tế càng phát triển thì mức độ hoàn thiện của BHXH ngày càng cao và với những đặc trưng riêng có của mình BHXH đã có ý nghĩa thiết thực đối với sự phát triển kinh tế xã hội như sau: * Đối với người lao động Trong giai đoạn hiện nay khi đất nước đang ngày càng hoàn thiện quá trình công nghiệp hoá - hiện đại hoá thì những "rủi ro" như ốm đau, tai nạn lao động bệnh nghề nghiệp, thai sản, mất việc làm…lại diễn ra một cách thường xuyên và ngày càng phổ biến hơn, phức tạp hơn. Khi những rủi ro này xảy ra sẽ gây khó khăn cho NLĐ về cả vật chất lẫn tinh thần, ảnh hưởng không tốt cho cả cộng đồng. 9 Với tư cách là một trong những chính sách kinh tế xã hội của Nhà nước, BHXH sẽ góp phần trợ giúp cho cá nhân NLĐ gặp phải rủi ro, bất hạnh bằng cách tạo ra cho họ những thu nhập thay thế, những điều kiện lao động thuận lợi…Đó không chỉ là nguồn hỗ trợ vật chất mà còn là nguồn động viên tinh thần to lớn, giúp họ ổn định cuộc sống, yên tâm công tác, tạo cho họ một niềm tin vào tương lai. Từ đó góp phần quan trọng vào việc tăng năng suất lao động cũng như chất lượng công việc cho cơ quan, xí nghiệp nói riêng và cho toàn xã hội nói chung. Bên cạnh đó, nhờ có BHXH, cuộc sống của những thành viên trong gia đình NLĐ đặc biệt là trẻ em và người già cũng được đảm bảo tốt hơn. * Đối với người sử dụng lao động Bảo hiểm xã hội giúp cho các tổ chức sử dụng lao động nói chung hay các doanh nghiệp nói riêng ổn định hoạt động, ổn định sản xuất kinh doanh thông qua việc phân phối các chi phí cho NLĐ một cách hợp lý. Nếu không có BHXH, các tổ chức sử dụng lao động trả tiền bảo hiểm cùng với tiền lương hàng tháng để NLĐ tự lo thì nguồn tiền này có thể bị sử dụng vào những nhu cầu, những mục đích khác và không phải bao giờ cũng hiệu quả. Đến khi NLĐ gặp phải những rủi ro như ốm đau, tai nạn không có nguồn thu nhập, chi phí thuốc men...đời sống của họ bị ảnh hưởng thì quan hệ lao động, chất lượng lao động sẽ bị ảnh hưởng. Qua việc phân phối chi phí cho NLĐ hợp lý, BHXH bắt buộc góp phần làm cho lực lượng lao động trong mỗi đơn vị ổn định, sản xuất kinh doanh được liên tục, hiệu quả, các bên trong quan hệ lao động cũng gắn bó với nhau hơn. BHXH bắt buộc tạo điều kiện cho NSDLĐ có trách nhiệm với NLĐ, không chỉ khi trực tiếp sử dụng lao động mà trong suốt cuộc đời NLĐ, cho đến khi già yếu, khiến cho BHXH bắt buộc có tính nhân văn sâu sắc hơn. Tóm lại, tuy không trực tiếp mang lại lợi ích cho NSDLĐ nhưng BHXH bắt buộc gián tiếp làm tăng kết quả của hoạt động sản xuất, kinh doanh của đơn vị. * Đối với xã hội: Bản chất và chức năng vốn có của BHXH là việc chia sẻ những rủi ro, tạo ra sự san sẻ, tương trợ giữa NSDLĐ và NLĐ, và ngay cả giữa những NLĐ với nhau 10 theo nguyên tắc “lấy số đông bù số ít”. Thông qua việc tham gia BHXH rủi ro của một người sẽ được chia sẻ cho nhiều người trong cộng đồng, thông qua việc hình thành, phân phối và sử dụng quỹ BHXH. Nó tạo ra cơ chế chia sẻ rủi ro, nâng cao tính cộng đồng xã hội, gắn bó giữa các thành viên trong xã hội. Đối với nhiều quốc gia, BHXH được xem là một trụ cột của hệ thống an sinh xã hội, là cơ sở để phát triển các bộ phận khác của hệ thống an sinh xã hội. Các nhà nước thường căn cứ vào mức độ bao phủ của chính sách BHXH để xác định những đối tượng nào còn gặp khó khăn, cần cộng đồng chia sẻ nhưng chưa được tham gia BHXH để thiết kế những mạng lưới khác của an sinh xã hội như trợ cấp, cứu trợ xã hội...Trên cơ sở đó, BHXH là căn cứ để đánh giá trình độ quản lý rủi ro của từng quốc gia và mức độ an sinh xã hội đạt được của mỗi nước. Bảo hiểm xã hội còn là sự phản ánh trình độ phát triển kinh tế, xã hội của một quốc gia. Khi kinh tế càng phát triển, đời sống của NLĐ được nâng cao thì nhu cầu tham gia BHXH của họ càng lớn. Thông qua hệ thống BHXH, trình độ tổ chức, quản lý rủi ro xã hội của các nhà nước cũng ngày càng được nâng cao thể hiện bằng việc mở rộng đối tượng tham gia, đa dạng về hình thức bảo hiểm, quản lý được nhiều trường hợp rủi ro trên cơ sở phát triển các chế độ BHXH. Bảo hiểm xã hội góp phần thực hiện công bằng xã hội, giảm khoảng cách chênh lệch giàu nghèo. Bên cạnh đó, hoạt động BHXH cũng góp phần vào việc huy động vốn đầu tư, làm cho thị trường tài chính phong phú và kinh tế xã hội phát triển. Như vậy, BHXH là một trong những chính sách xã hội quan trọng không thể thiếu của mỗi quốc gia nhằm ổn định đời sống kinh tế - xã hội, là tiền đề thúc đẩy kinh tế tăng trưởng bền vững và góp phần làm vững chắc thể chế chính trị. 1.2. Các nguyên tắc của Bảo hiểm xã hội 1.2.1. Mức hưởng bảo hiểm xã hội, thời gian đóng bảo hiểm xã hội Bảo hiểm xã hội là một trong những hình thức phân phối tổng sản phẩm quốc dân nên việc thực hiện bảo hiểm xã hội phải dựa trên cơ sở sự kết hợp hài hòa giữa cống hiến và hưởng thụ. Nghĩa là phải đảm bảo hợp lý giữa đóng góp và 11