Tài liệu Phân tích những rào cản trong tiếp cận tín dụng của các tác nhân trong chuỗi giá trị rượu ngô men lá trên địa bàn huyện na hang, tỉnh tuyên quang

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN THỊ HOÀNG YẾN PHÂN TÍCH NHỮNG RÀO CẢN TRONG TIẾP CẬN TÍN DỤNG CỦA CÁC TÁC NHÂN TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ RƯỢU NGÔ MEN LÁ TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN NA HANG, TỈNH TUYÊN QUANG LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN - 2019 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN THỊ HOÀNG YẾN PHÂN TÍCH NHỮNG RÀO CẢN TRONG TIẾP CẬN TÍN DỤNG CỦA CÁC TÁC NHÂN TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ RƯỢU NGÔ MEN LÁ TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN NA HANG, TỈNH TUYÊN QUANG Ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 8.62.01.15 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Xuân Luận THÁI NGUYÊN - 2019 i LỜI CẢM ƠN Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được sự quan tâm giúp đỡ của nhiều tập thể và cá nhân. Nhân dịp này tôi xin bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc đến: - Tập thể các thầy, cô giáo Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án này. - TS. Đỗ Xuân Luận - người hướng dẫn khoa học đã tận tình hướng dẫn, trực tiếp chỉ ra những ý kiến quý báu và giúp tôi trong quá trình nghiên cứu thực hiện và hoàn thành luận văn. - Lãnh đạo UBND huyện Na Hang và các Sở, ngành huyện. - Lãnh đạo UBND các xã, các phòng, ban chức năng, người dân ở địa bàn nghiên cứu và các hộ sản xuất, chế biến, tiêu thụ đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong quá trình điều tra khảo sát thực địa. - Bạn bè, đồng nghiệp đã tạo điều kiện, giúp đỡ tôi trong việc thu thập tài liệu và thông tin trong quá trình nghiên cứu. - Gia đình đã động viên và chia sẻ tinh thần những lúc tôi gặp khó khăn trong quá trình nghiên cứu cho đến khi tôi hoàn thành khóa luận. Một lần nữa tôi xin chân thành cảm ơn tất cả sự giúp đỡ quý báu của các tập thể và cá nhân đã động viên, giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Thái Nguyên, ngày tháng năm 2019 ii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN .............................................................................................. i MỤC LỤC .................................................................................................. ii DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................... v MỞ ĐẦU.................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu .............................................................................. 3 3. Đối tượng nghiên cứu............................................................................ 4 4. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 4 5. Những đóng góp mới, ý nghĩa khoa học hoặc thực tiễn ....................... 4 Chương 1: CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI ......................................... 5 1.1. Cơ sở lý luận của đề tài ...................................................................... 5 1.1.1. Khái niệm về tín dụng ..................................................................... 5 1.1.2. Khái niệm chuỗi giá trị .................................................................... 5 1.1.3. Khung phân tích .............................................................................. 7 1.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................. 11 1.2.1. Hoạt động tín dụng trong nông nghiệp nông thôn ở Việt Nam .... 11 1.2.2. Bài học kinh nghiệm rút ra từ nghiên cứu tín dụng nông nghiệp nông thôn ở một số nước trên thế giới và ở Việt Nam .......................... 17 1.3. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan ......................... 19 1.3.1. Tổng quan về những nghiên cứu về tín dụng nông nghiệp nông thôn ở Việt Nam .................................................................................... 19 1.3.2. Tổng quan những nghiên cứu về tình hình sản xuất, chế biến, hàng nông sản ở Việt Nam ............................................................ 20 1.3.3. Tổng quan về những nghiên cứu về tình hình sản xuất, chế biến hàng nông sản ở Tuyên Quang ..................................................... 22 Chương 2: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................................................................................... 24 iii 2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu ........................................................... 24 2.1.1. Đặc điểm về điều kiện tự nhiên..................................................... 24 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội .............................................................. 33 2.1.3. Đánh giá chung về đặc điểm địa bàn nghiên cứu ......................... 36 2.2. Nội dung nghiên cứu ........................................................................ 37 2.3. Phương pháp nghiên cứu .................................................................. 37 2.3.1. Thu thập thông tin ......................................................................... 37 2.3.2. Phương pháp xử lý số liệu............................................................. 40 2.3.3. Phương pháp phân tích số liệu ...................................................... 40 2.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ........................................................... 41 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................................... 42 3.1. Thực trạng tiếp cận tín dụng trong chuỗi giá trị rượu ở huyện Na Hang, tỉnh Tuyên Quang.......................................................................... 42 3.1.1. Tình hình sản xuất, chế biến và tiêu thụ rượu ............................... 42 3.1.2. Thực trạng các tác nhân trong tiếp cận tín dụng chuỗi giá trị rượu ......................................................................................................... 43 3.2. Đánh giá chung tình trạng tiếp cận tín dụng của hộ gia đình sản xuất rượu ngô men lá Na Hang ............................................................. 45 3.2.1. Những thuận lợi, khó khăn trong tiếp cận tín dụng theo chuỗi giá trị tại địa bàn nghiên cứu ................................................................... 45 3.2.2. Những vấn đề đặt ra cần giải quyết để nâng cao tiếp cận tín dụng tại địa bàn nghiên cứu ........................................................................ 46 3.2.3. Thông tin chung về các hộ điều tra ............................................... 46 3.3. Phân tích kinh tế chuỗi giá trị rượu ngô ........................................... 47 3.3.1. Đánh giá hiệu quả kinh tế sản xuất rượu ngô................................ 47 3.3.2. Chi phí và cơ cấu chi phí sản xuất rượu ngô ................................. 47 3.3.3. Nguồn tiêu thụ rượu của nông dân ................................................ 48 3.3.4. Chuỗi tiêu thu rượu ngô men lá trên địa bàn điều tra ................... 49 iv 3.3.5. Phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong chuỗi giá trị sản xuất rượu ngô men lá Na Hang (SWOT) ..................... 52 3.3.7. Chiến lược nâng cao tiếp cận tín dụng trong chuỗi giá trị rượu ... 54 3.4. Rào cản trong tiếp cận tín dụng của các tác nhân trong chuỗi giá trị rượu ngô men lá Na Hang ............................................................. 57 3.4.1. Phân tích hiện trạng và nhu cầu sử dụng vốn tín dụng phục vụ sản xuất 57 3.4.2. Những rào cản trong tiếp cận TD của hộ sản xuất rượu ngô men lá Na Hang ........................................................................................ 58 3.4.3. Phân tích rào cản tiếp cận TD của các tác nhân trong chuỗi giá trị sản xuât rượu ngô men lá Na Hang............................................... 61 3.5. Giải pháp nâng cao chất lượng chuỗi giá trị rượu ngô .................... 67 3.5.1. Giải pháp nâng cao khả năng tiếp cận tín dụng của các tác nhân trong chuỗi giá trị rượu men lá Na Hang ...................................... 67 3.6. Một số tồn tại của nghiên cứu .......................................................... 68 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................. 69 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................... 73 PHỤ LỤC ................................................................................................ 75 v DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Mô tả cỡ mẫu nghiên cứu ................................................. 39 Bảng 3.1. Quy mô năng xuất, sản lượng rượu trên địa bàn huyện ... 42 Bảng 3.2. Một số đặc điểm chính của nhóm hộ sản xuất .................. 46 Bảng 3.3. Đặc điểm sản xuất rượu của nhóm hộ điều tra ................. 47 Bảng 3.4. Chi phí sản xuất sản phẩm 122,26 lít rượu ngô trên tháng .................................................................................. 47 Bảng 3.4. Nguồn tiêu thụ rượu của các hộ điều tra ........................... 48 Bảng 3.5. Hiệu quả kinh tế của hộ sản xuất rượu ngô men lá Na Hang .................................................................................. 51 Bảng 3.6. Phân tích SWOT ............................................................... 53 Bảng 3.7. Thực trạng nông hộ tham gia vốn tín dụng đầu tư sản xuất rượu ngô men lá ................................................................ 57 Bảng 3.8. Qui trình vay vốn của các hộ dân đối với các TCTD ....... 58 Bảng 3.9. Các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận tính dụng của hộ sản xuất rượu ngô men lá ............................................. 61 Bảng 3.10. Tóm tắt mô hình ................................................................ 62 Bảng 3.11. Hệ số ước lượng mô hình ................................................. 62 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đầu tư cho nông nghiệp nói chung hiện nay còn gặp nhiều khó khăn, vướng mắc. Doanh nghiệp, nhất là doanh nghiệp nhỏ và hộ nông dân rất khó tiếp cận nguồn vốn cho nhu cầu đầu tư. Theo báo cáo của ngành ngân hàng, đến cuối tháng 6.2016 tổng dư nợ tín dụng nông nghiệp nông thôn ước đạt 886 nghìn tỷ đồng, chiếm tỷ trọng khoảng 18% tổng dư nợ nền kinh tế. Như vậy cho thấy tỷ lệ tín dụng cho nông nghiệp ở nước ta còn rất thấp, trong khi dân số, lực lượng lao động, nhu cầu, tiềm năng tài nguyên thiên nhiên trong lĩnh vực này rất lớn. Ngay sản xuất nông nghiệp thông thường, doanh nghiệp nhỏ, người nông dân đã rất khó tiếp cận nguồn vốn vay ngân hàng. Điển hình như theo quy định Nghị định số 55/2015/NĐ-CP, những cá nhân, tổ chức được vay vốn ngân hàng không cần tài sản thế chấp nhưng bên vay vẫn phải nộp sổ đỏ (giấy chứng nhận quyền sử dụng đất) hoặc giấy xác nhận của UBND xã chưa được cấp sổ đỏ, đất không tranh chấp… vấn đề sổ đỏ cũng gặp rất nhiều khó khăn, hiện nay vẫn còn rất nhiều hộ chưa được cấp sổ đỏ hoặc nhiều trường hợp 3,4 hộ chung một sổ đỏ, khi vay chỉ một hộ (cá nhân) được vay đẫn đến thủ tục hành chính rất vướng mắc. Đối với mô hình Tổ hợp tác, Hợp tác xã đã hình thành nhưng chưa được công nhận hoặc chuyển đổi theo quy định, chưa đủ niềm tin với vốn tín dụng nên chưa tiếp cận nguồn vốn vay ưu đãi theo Nghị định số 55/2015/NĐ-CP của Chính phủ; nhiều Hộ sản xuất trang trại mặc dù có giá trị lớn nhưng không được coi là tài sản đảm bảo nếu chưa có sổ đỏ, nên mức cho vay vẫn chỉ tối đa 100 triệu đồng (vay hộ gia đình), trong khi quy định của Nghị định 55/2015/NĐ-CP hộ sản xuất trang trại được vay tối đa từ 1-2 tỷ đồng. Người nông dân không được biết thị trường cần gì, muốn gì, chỉ biết là sản xuất được và tự bán ra thị trường. Thói quen sản xuất hàng hóa mới chỉ 2 hình thành ở một số vùng nông nghiệp nhất định, còn lại đa số vẫn theo tập quán, cách làm truyền thống, với kinh nghiệm cha truyền, con nối, chưa theo phương pháp, kỹ thuật mới, nhất là liên kết, hợp tác sản xuất nông nghiệp hàng hóa lớn theo chuỗi giá trị… Giải bài toán về vốn cho thị trường tài chính nông thôn trong bối cảnh Việt Nam gia nhập tổ chức thương mại thế giới (WTO) là một vấn đề hết sức khó khăn. Nền kinh tế còn nhiều bất ổn với giá dầu và giá lương thực. Việt Nam, cũng như các nước đang phát triển trên thế giới, phải đối phó với vấn đề thiếu vốn nói chung, đặc biệt thiếu vốn cho lĩnh vực phát triển nông nghiệp và nông thôn. Đặt ra mục tiêu tăng trưởng cao thường dựa vào khu vực sản xuất công nghiệp - thương mại và dịch vụ, khu vực nông nghiệp ít nhận được sự quan tâm. Vì vậy, bài toán vốn cho nông nghiệp và nông thôn đang đặt ra cho Chính phủ, các tổ chức tài chính những vấn đề cần có giải pháp tạo nguồn và sử dụng vốn có hiệu quả để tạo chuyển biến mạnh mẽ trong sản xuất nông nghiệp, kinh tế nông thôn và nâng cao đời sống nhân dân. Rượu ngô Na Hang là một loại rượu đặc biệt hấp dẫn được chưng cất từ ngô và men làm từ lá cây rừng, men lá được pha chế từ hơn 20 loại thảo dược quý hiếm, Có vị cay êm dịu của rượu ngô men lá, có mùi thơm đặc trưng của rượu ngô men lá chưng cất bằng phương pháp truyền thống (mùi của cây Đứa Pioóng, Cành Khiêu và các thảo dược khác).Có trạng thái trong, không vẩn đục, không có cặn, nồng độ khoảng 29 độ. Rượu ngô men lá Na Hang đã được cục sở hữu trí tuệ cấp quyền sử dụng nhãn hiệu số 169340 theo quyết định số 26078/QĐ- SHTT, ngày 09/8/2011, chủ giấy chứng nhận là Phòng Công Thương huyện Na Hang nay là Phòng Kinh tế và Hạ tầng huyện Na Hang và được xếp hạng 2 trong tốp 10 đồ uống ngon nhất Việt Nam. Hiện tại trên địa bàn huyện Na Hang có hàng trăm hộ gia đình nấu rượu tập trung tại thị trấn Na Hang và các xã Côn Lôn, Sơn Phú, Năng Khả, Yên Hoa, Đà Vị... và đang tiếp tục mở rộng nghề nấu rượu tới nhiều hộ gia đình khác. Sở dĩ người dân vẫn đeo 3 đuổi nghề nấu rượu vì nó như một thứ di sản văn hóa và nay đã trở thành sản phẩm du lịch không thể thiếu, phần nào làm nên niềm tự hào của người dân Na Hang. Trong rượu ngô Na Hang, không chỉ có tấm lòng, công sức người Na Hang, mà còn có độ cao hùng vĩ núi non Na Hang, có sự tinh khiết của suối, sự ngạt ngào hương của rừng Na Hang... Những năm gần đây UBND huyện Na Hang đã tập trung triển khai thực hiện nhiều chương trình, đề án, dự án phát triển sản xuất, trong đó có phát triển chuỗi giá trị rượu ngô trên địa bàn huyện. Tuy nhiên, sản xuất rượu phần lớn là sản xuất thủ công, không có dây truyền, máy móc thiết bị hiện đại, lượng rượu được sản xuất ra được bán dưới dạng nhỏ lẻ, bị cạnh tranh với nhiều loại rượu trong khu vực lân cận như: Rượu ngô Hà Giang, rượu ngô Yên Bái, rượu Mẫu Sơn… Cộng với trình độ hiểu biết của người dân về quảng bá thương hiệu còn hạn chế, cũng như quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ, manh mún; thiếu vốn trong quá trình mở rộng quy mô sản xuất cũng như phát triển thương hiệu. Chính vì vậy, việc tìm ra những giải pháp để tiếp cận vốn trong chuỗi giá trị sản phẩm rượu ngô từ khâu sản xuất, chế biến đến khâu tiêu thụ trở nên rất cần thiết, nhằm góp phần nâng cao giá trị gia tăng của sản phẩm, và do vậy sẽ góp phần nâng cao lợi nhuận cho tất cả các tác nhân tham gia trong chuỗi giá trị rượu, đặc biệt là người nông dân sản xuất rượu. Xuất phát từ thực tiễn trên tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Phân tích những rào cản trong tiếp cận tín dụng của các tác nhân trong chuỗi giá trị rượu ngô men lá trên địa bàn huyện Na Hang, tỉnh Tuyên Quang” 2. Mục tiêu nghiên cứu - Hệ thống hơn cơ sở lý luận và thực tiễn về tín dụng và vai trò của tín dụng đối với các tác nhân trong chuỗi giá trị nông sản. - Mô tả thực trạng về sản xuất rượu ngô men lá Na Hang - Phân tích được những rào cản trong tiếp cận các khoản vốn vay ngân hàng của các tác nhân trong chuỗi giá trị rượu ngô men lá trên địa bàn huyện Na Hang, tỉnh Tuyên Quang. 4 - Đề xuất giải pháp nhằm tăng cường tiếp cận vốn vay cho các tác nhân, góp phần nâng cao giá trị gia tăng sản phẩm. 3. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những vấn đề về tiếp cận tín dụng của các tác nhân trong chuỗi giá trị rượu ngô men lá Na Hang (Người cung cấp nguyên liệu, người sản xuất, người thu gom, người bán sỉ, người bán lẻ, Ngân hàng). 4. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu về phân tích những rào cản trong tiếp cận tín dụng chính thức của các tác nhân trong chuỗi giá trị rượu ngô men lá ở huyện Na Hang, tỉnh Tuyên Quang. Tuy nhiên, trong quá trình thu thập số liệu nghiên cứu, số lượng tác nhân trong chuỗi như doanh nghiệp, hợp tác xã ít, do đó đề tài tập trung nghiên cứu tình hình tiếp cận tín dụng của hộ gia đình sản xuất rượu ngô men lá Na Hang. - Phạm vi về không gian: Nghiên cứu và khảo sát tại các xã có sản xuất rượu ngô men lá ở huyện Na Hang, tỉnh Tuyên Quang. - Phạm vi về thời gian: Số liệu thứ cấp trong đề tài được thu thập cho giai đoạn 2016 - 2018, thực hiện trong năm 2018. 5. Những đóng góp mới, ý nghĩa khoa học hoặc thực tiễn - Hệ thống hóa các vấn đề lý luận cơ bản của các rào cản tín dụng trong chuỗi giá trị. - Đánh giá tương đối toàn diện thực trạng tiếp cận vốn tín dụng trong chuỗi giá trị rượu ngô men lá huyện Na Hang theo khung lý thuyết về phân tích chuỗi giá trị. - Đề xuất được một số giải pháp nâng cao cách tiếp cận tín dụng trong chuỗi giá trị, làm cơ sở khoa học cho các nhà quản lý của doanh nghiệp và nhà nước tham khảo trong thực hiện 5 Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận của đề tài 1.1.1. Khái niệm về tín dụng Tín dụng xuất phát từ chữ La tinh Creditium có nghĩa là tin tưởng, tín nhiệm. Tiếng Anh gọi là Credit. Theo ngôn ngữ Việt Nam là sự vay mượn. Tín dụng ra đời cùng với sự xuất hiện tiền tệ. Khi một chủ thể kinh tế cần một lượng hàng hoá cho nhu cầu tiêu dùng hoặc sản xuất trong khi chưa có tiền hoặc số tiền hiện có chưa đủ họ có thể sử dụng h́ nh thức vay mượn để đáp ứng nhu cầu. Tín dụng là mối quan hệ chuyển nhượng tạm thời một lượng giá trị (dưới hình thức tiền tệ hoặc hiện vật) từ người sở hữu sang người sử dụng để sau một thời gian nhất định thu hồi về một lượng giá trị lớn hơn lượng giá trị ban đầu. Tín dụng là “phạm trù kinh tế thể hiện mối quan hệ giữa người cho vay và người đi vay. Trong quan hệ này người cho vay có nhiệm vụ chuyển giao quyền sử dụng tiền hoặc hàng hoá cho người đi vay trong thời gian nhất định, khi tới thời hạn trả nợ người đi vay có nghĩa vụ hoàn trả số tiền hoặc hàng hoá cho người cho vay kèm theo một khoản lãi”. Theo Đại từ điển Kinh tế thị trường: “Tín dụng là những hành động cho vay, bán chịu hàng hoá và vốn giữa những người sở hữu khác nhau. Tín dụng không phải là hoạt động vay tiền đơn giảm mà là hoạt động vay tiền có điều kiện, tức là phải bồi hoàn thanh toán lợi tức. Tín dụng là hình thức đặc thù vận động giá trị khác với lưu thông hàng hoá đơn thuần: vận động giá trị nên dẫn tới phương thức mượn tài khoản, bồi hoàn và giá trị thanh toán”. 1.1.2. Khái niệm chuỗi giá trị Cụm từ chuỗi giá trị đề cập tới đầy đủ tất cả các hoạt động cần thiết để tạo ra một sản phẩm hay dịch vụ nào đó từ trạng thái khái niệm, quá trình sản xuất, phân phối tới người tiêu dùng cuối cùng và xử lý sau khi tiêu dùng 6 (Kalinsky 1999, Kaplinsky và morris 2001). Theo đó, một chuỗi giá trị tồn tại khi tất cả các thành phần trong chuỗi hoạt động và phối hợp tạo ra giá trị tối đa trong toàn chuỗi (M4P 2008) [24]. Khái niệm này có thể giải thích theo nghĩa hẹp và nghĩa rộng. Theo nghĩa hẹp, một chuỗi giá trị gồm các hoạt động được thực hiện trong một công ty, tổ chức để sản xuất ra một sản phẩm nào đó. Các hoạt động này có thể bao gồm: giai đoạn hình thành ý tưởng và thiết kế, khâu mua vật tư đầu vào, khâu sản xuất trực tiếp, khâu tiếp thị và phân phân phối, khâu hậu mãi. Tất cả các hoạt động này cấu thành chuỗi giá trị kết nối giữa nhà sản xuất và người tiêu dùng, đồng thời hoạt động đều đóng góp giá trị cho sản phẩm cuối cùng. Chuỗi giá trị theo nghĩa rộng, đó là một phức hợp các hoạt động phức tạp do nhiều tác nhân (người sản xuất ban đầu, nhà chế biến, nhà thương mại, nhà cung cấp dịch vụ…) khác nhau tham gia thực hiện để chế biến nguyên liệu thô thành sản phẩm tiêu dung thông qua một chuỗi giá trị. Chuỗi gái trị theo nghĩa rộng sẽ bắt đầu từ tác nhân sản xuất nguyên liệu đầu vào thô và theo mối liên kết trong chuỗi đi qua các khâu chế biến, sản xuất, lắp ráp thương mại và tiêu dùng. Các tiếp cận theo nghĩa rộng không chỉ xem xét các hoạt đọng trong một doanh nghiệp thực hiện. Hơn thế, nó còn xét tới các mối liên kết trước và sau tác nhân của nó, từ khi nguyên liệu thô được sản xuất cho tới khi sản phẩm cuối cùng được tiêu thụ. Chuỗi giá trị được sử dụng trong nghiên cứu nay được hiểu theo nghĩa rộng. Về mặt lý thuyết, có ba dòng nghiên cứu chính trong tài liệu chuỗi giá trị được phân biệt như sau: (1) khung khái niệm của Porter (1985); (2) tiếp cận filière (phân tích vàng- CCA); (3) tiếp cận toàn cầu do Kaplinsky (1999), Gereffi (1994, 1999, 2003) và korzeniewicz 1994 đề xuất. Trong đó, khung khái niệm của Micheal Porter xác định chuỗi giá trị theo nghĩa hẹp: Một chuỗi giá trị gồm một chuỗi các hoạt động được thực hiện trong 7 phạm vị một cộng ty để sản xuất ra một sản lượng nào đó. Cách tiếp cận phương pháp “filière” - Phân tích chuỗi - Conmodity Chain Analysis có các đặc điểm chính là (1) tập trung vào những vấn đề của cá mối quan hệ định lượng và vật chất trong chuỗi; (2) sơ đồ hóa các dòng chảy của hàng hóa vật chất; (3) sơ đồ hóa các quan hệ chuyển dạng sản phẩm. Phương pháp tiếp cận toàn cầu xem xét cách thức mà các công ty và các quốc gia hội nhập toàn cầu và đánh giá các yếu tố quyết định của sự phân phối thu nhập toàn cầu, phân chia tổng thu nhập của chuỗi giá trị thành thu nhập cho các tác nhân trong chuỗi và hiểu các công ty, khu vực và quốc gia được liên kết với nền kinh tế toàn cầu như thế nào. Cần phân biệt hai khái niệm là chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng, chuỗi giá trị được sử dụng trong nghiên cứu kinh tế nhằm phân tích hoạt động tài chính, kinh tế chuỗi như doanh thu, chi phí, giá trị gia tăng, lợi nhuận và những đóng góp mà chuỗi mang lại như tổng doanh thu, tổng giá trị gia tăng, thu nhập mà chuỗi mang lại; còn chuỗi cung ứng thương được sử dụng trong hoạt động quản trị kinh doanh để tìm hiểu về quá trinh hoạt động của quá trình sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp, chuỗi cung ứng tìm hiểu các vấn đề trong chuỗi như cấu hình mạng lưới phân phối, kiểm soát tồn kho, các hợp đông cung ứng, tích hợp chuỗi cung ứng và cộng tác chiến lược, chiến lược sử dụng ngoại lực và thu mua, thiết kế sản phẩm, công nghệ thông tin và hệ thống hỗ trợ ra quyết định và giá trị khách hàng. 1.1.3. Khung phân tích Hiện nay trên thế giới có nhiều khung phân tích chuỗi giá trị khác nhau được sử dụng đến nghiên cứu, các tác giả sẽ lựa chọn một khung phân tích hoặc phối hợp nhiều khung phân tích có điều chỉnh để phù hợp cho mục đích nghiên cứu của mình, một số khung phân tích phổ biến và hiệu quả hiện nay do các chuyên gia, tổ chức quốc tế xây dựng như khúc phân tích để chuỗi giá trị hiệu quả hơn vì người M4P, phương pháp luận thúc đẩy chuỗi giá trị của GTZ, 8 khung phân tích chuỗi giá trị theo tài chính và kinh tế của FAO, và khung phân tích chuỗi giá trị doanh nghiệp theo Micheal Porter. - Phương pháp luận thúc đẩy chuỗi của GTZ Trong phương pháp luận thúc đẩy chuỗi giá trị bao gồm 12 module, được chia theo từng chu kỳ của mỗi dự án. Bắt đầu bằng việc quyết dịnh xem có nên tham gia vào việc thúc đẩy chuỗi gá trị với các cách tiếp cận phát triển khác không và làm thế nào để kết hợp việc thúc đẩy chuỗi giá trị với các cách tiếp cận phát triển khác (module 0). Bước đầu tiên trong thúc đẩy chuỗi giá trị là việc các định chuỗi giá trị cần thúc đẩy (module 1), tiếp đó là phân tích chuỗi giá trị (module 2) và xây dựng một chiến lược nâng cấp chuỗi giá trị (module 3). Module 4 trình bày những kiến thức danh cho những tổ chức hỗ trợ của các dự án thúc đẩy chuỗi giá trị. Các module tiếp theo (từ 5 đến 10) đều nói về việc thực hiện dự án. Có ba lĩnh vực hành động cần phân biệt, đó là các liên kết kinh doanh (module 5-6), các dịch vụ (module 7-8) và môi trường kinh doanh trong đó có các tiêu chuẩn (module 9-10). Cuối cùng là module 11 là bước cuối cùng trong phân tích, với các kiến thưc về việc theo dõi tác động và quản lý để đạt được các kết quả phát triển. Nghiên cứu và nâng cấp chuỗi giá trị nằm trong module 2 và 3. Cụ thể module 2 được thể hiện trong các thành phần, hàng hóa, quan hệ... trong chuỗi giá trị. Nó bao gồm ba bước: i) Một là lập bản đồ chuỗi giá trị, ii)hai là lượng hóa và phân tích chi tiết chuỗi giá trị và iii) ba là phân tích kinh tế đối với chuỗi giá trị. Trong bước 2, phương pháp luận nói về phân tích định lượng của chuỗi giá trị, đặc biệt, bước đề cập đến phân tích kinh tế của chuỗi với giá trị gia tăng, chi phí trung gian và tổng giá trị của chuỗi với giá thị trường Module 3 nói về chiến lược nâng cấp chuỗi giá trị bao gồm các hoạt động: i) thống nhất về tầm nhìn và chiến lược nâng cấp chuỗi giá trị; ii) hai là phân tích các thuận lợi và khó khăn; iii) ba là đặt ra các mục tiêu nâng cấp mang 9 tính vận hành; iv) bốn là xác định cac chủ thể tham gia vào việc thực hiện chiến lược nâng cấp; v) năm là dự báo tác động của việc nâng cấp chuỗi. Để chuỗi giá trị hiệu quả hơn vì người nghèo của M4P Với mục tiêu phân tích chuỗi giá trị phục vụ mục tiêu gia tăng thu nhập cho người nghèo, mô hình của M4P thiên về phân tích chi phí - lợi nhuận và phân chia thu nhập giữa các tác nhân trong chuỗi. Cơ sở để gia tăng thu nhập cho người nghèo theo hai cách, một là gia tăng tổng giá trị hay thu nhập của chuỗi, hai là tăng tỷ lệ phân chia thu nhập cho người nghèo. Mô hình phân tích chuỗi giá trị của M4P chỉ tập trung đi vào phân tích chuỗi giá trị với 8 công cụ khác nhau: 1) lựa chọn các chuỗi giá trị ưu tiên phân tích, 2) lập sơ đồ chuỗi giá trị. 3) phân tích chi phí và lợi nhuận, 4) phân tích công nghệ, kiến thức và nâng cấp. 5) phân tích thu nhập trong chuỗi, 6) phân tích việc làm trong chuỗi. 7) Quản trị và dịch vụ. 8) phân tích liên kết trong chuỗi giá trị. Trong công cụ 3 phân tích về chi phí và lợi nhuận, bao gồm 8 bước khác nhau: 1) xác định chi phí và mức vốn đầu tư cần thiết. 2)tính doanh thu trên người tham gia. 3) tính tỷ suất tài chính. 4) những thay đổi qua thời gian. 5) vị thế tại chính tương đối của những người tham gia chuỗi. 6) tính chi phí cơ hội, 7) điểm chuẩn. 8) đi xa hơn dữ liệu định lượng [24]. Phân tích chuỗi ngành hàng FAO. Theo FAO, phân tích chuỗi ngành hàng là một phần trong phân tích chuỗi giá trị dựa trên lý thuyết của chuỗi giá trị. Nó đề cập tới tất cả các nhóm, các thành phần kinh tế có đóng góp trực tiếp đến sự thành của sản phẩm cuối cùng, Phân tích chuỗi ngành hàng toàn cầu theo tiếp cận chuỗi giá trị sẽ giúp cho doanh nghiệp quyết định xem việc nào, thành phần nào tự sản xuất và phần nào chia sẽ ra bên ngoài [22]. 10 Phân tích chuỗi ngành hàng được sư dụng để phân tích chính sách theo hai cách quan trọng sau: 1) đây là công cụ tài chính hoàn chỉnh các thành phần khác nhau dọc theo chuỗi giá trị. 2) Đó là một khung phân tích cho phép việc theo dõi có hệ thống phần lớn các thông tin cần thiết để phân tích kinh tế và vì vậy mở rộng phân tích tài chính. Khái niệm quan trọng nhất trong phân tích chuỗi ngành hàng là giá trị gia tăng VA, có nhiều chác tính giá trị gia tăng khác nhau của một tác nhân trong chuỗi. Đầu vào sản xuất bao gồm hai thành phần là 1) hàng hóa trung gian là các yếu tố sản xuất được chuyển đổi hoặc sử dụng toàn bộ cho sản xuất đùa ra trong một chu kỳ sản xuất 2) hàng hóa đầu tư là yếu tố sản xuất được sử dụng từng phần trong quá trình sản xuất và được tính khấu hao hết sau một vài năm. Vì vậy giá trị gia tăng được tính như sau: VA=Y-IC (Y là sản lượng hay giá trị đầu ra; IC là chi phí trung gian). Hàng hóa đầu tư bao gồm nhiều loại khác nhau như lao động, vốn, nhà xưởng, máy móc, đất đai, công cụ, nguyên vật liệu... và tiền thế đóng cho chính phủ. Như vậy, một tác nhân sản xuất sau khi trừ lấy tổng giá trị gia tăng trừ đi phí phải trả cho hàng hóa, đầu tư thì sẽ thu được lợi nhuận gộp. Lợi nhuận gộp= VA- (lương/ tiền công (đi thuê) + lãi suất + thuế). Tuy nhiên, để sản xuất ra hàng hóa, thì tác nhân phải đầu tư cho các tài sản cố định như máy mọc và được khấu hao từng phần vào chi phí sản xuất ra Y, Vì vậy lợi nhuận ròng (NP) được tính như sau Lợi nhuận ròng = lợi nhuận gộp- khấu hao. Các số liệu VA, IC, Y, GP và NP là những chỉ số quan trọng để phân tích và đánh giá hoạt đọng, hiệu quả, công bằng và đóng góp của chuỗi giá trị, Trong tình hướng này, giá được sử dụng để tính toán là giá thị trường, vì vậy các chỉ số có thể sử dụng để so sánh trong cùng quốc gia, giữa ngành để xác định lợi thế so sánh thì phải sử dụng giá kinh tế với sự chuyển đổi phức tạp, Trong giới hạn nghiên cứu này chỉ sử dụng giá thị trường mà không sử dụng phương pháp tính giá kinh tế. 11 1.2. Cơ sở thực tiễn 1.2.1. Hoạt động tín dụng trong nông nghiệp nông thôn ở Việt Nam Thực tiễn đã chứng minh rằng trong mỗi giai đoạn lịch sử của đất nước, Đảng và chính phủ Việt Nam đã có những chính sách tín dụng phù hợp với cơ chế quản lý kinh tế ở từng thời kỳ và đáp ứng nhu cầu vốn cho phát triển nông nghiệp nông thôn. Có thể chia sự phát triển của tín dụng nông nghiệp và nông thôn ở nước ta ra thành hai thời kỳ: trước khi thực hiện Nghị quyết 10 của Bộ Chính trị về đổi mới quản lý trong nông nghiệp năm 1988 và thời kỳ đổi mới giai đoạn sau năm 1988. a. Thời kỳ trước khi thực hiện NQ 10 của Bộ Chính trị (trước năm 1988) Ở thời kỳ đó, sản xuất nông nghiệp ở nước ta còn mang tính tự cung tự cấp, nền nông nghiệp và kinh tế nông thôn phát triển dựa trên cơ chế quản lý tập trung bao cấp. Các hợp tác xã sản xuất nông nghiệp và các nông trường quốc doanh, trang trại nông nghiệp của Nhà nước là những đơn vị kinh tế cơ bản trong nông nghiệp và nông thôn. Tổ chức tài chính cung cấp tín dụng cho nông nghiệp và nông thôn thời kỳ này gồm Ngân hàng Nhà nước Việt Nam mà trực tiếp là bộ phận ngân hàng nghiệp vụ nông nghiệp trong NHNN và các HTXTD. Ngân hàng Nhà nước Việt Nam có các chi nhánh ở các tỉnh và hầu hết các huyện với vai trò là một trung tâm tài chính ở nông thôn. Nguồn vốn của ngân hàng Nhà nước bao gồm từ quỹ ngân sách Nhà nước và tiền gửi tiết kiệm của quần chúng nhân dân. Việc cung ứng vốn tín dụng từ Ngân hàng cho các doanh nghiệp quốc doanh và tập thể theo chỉ tiêu kế hoạch được duyệt và quy định của Nhà nước, chú trọng đầu tư xây dựng kinh tế cấp huyện. HTXTD là một tổ chức tài chính tập thể ở nông thôn, bắt đầu được thành lập ở Miền Bắc từ năm 1956 cùng với phong trào hợp tác hoá nông nghiệp. Đến cuối năm 1960, về cơ bản ở hầu hết các xã đều có HTXTD, với 5294 cơ sở và 2.082 nghìn xã viên tham gia, chiếm 71% tổng số hộ nông dân Miền Bắc. Những năm đầu, 12 HTXTD đóng vai trò làm đại lý hưởng hoa hồng cho ngân hàng Nhà nước trong lĩnh vực tín dụng nông thôn, nhận tiền gửi, cho vay, thu nợ. Những năm sau đó, HTXTD trở thành một tổ chức tín dụng độc lập ở các xã. Nguồn vốn chủ yếu nhận vay từ ngân hàng Nhà nước và từ việc nhận gửi tiết kiệm trong khu vực nông thôn. Thực hiện cho xã viên vay để phát triển kinh tế phụ gia đình, nhu cầu sinh hoạt, sửa chữa nhà cửa... HTXTD đã đóng góp tích cực trong việc phát triển kinh tế tập thể và nâng cao đời sống nông dân. Tuy nhiên vào những năm cuối của thập kỷ 80 và đầu thập kỷ 90, hàng loạt HTX tín dụng đã bị tan rã do nguồn vốn chủ yếu dựa vào ngân hàng Nhà nước, vốn cổ phần quá ít ỏi, hiệu quả quản lý và hoạt động kém, tình hình lạm phát cao của nền kinh tế. Riêng nông thôn Miền Nam, thời kỳ trước năm 1975, dưới sự quản lý của chính quyền Sài Gòn, các tổ chức tín dụng cũng được thành lập đáp ứng nhu cầu vốn phát triển nông nghiệp. Năm 1975, Quốc gia nông tín được thành lập, hoạt động độc lập hoặc kết hợp với HTX và hiệp hội nông dân cho hộ nông dân vay vốn phát triển sản xuất kinh doanh. Đến năm 1967, do Quốc gia nông tín hoạt động không có hiệu quả kinh tế nên chính quyền Sài Gòn đã quyết định bãi bỏ và thành lập Ngân hàng Phát triển nông thôn. Ngân hàng Phát triển nông thôn coi hoạt động tín dụng như một công cụ trong phát triển kinh tế nông nghiệp và nông thôn. Do đó, hàng năm khối lượng vốn tín dụng và số người được vay tăng lên. Nguyên tắc cơ bản hoạt động của ngân hàng này ưu tiên giúp đỡ người nghèo, nhưng lựa chọn và chỉ cho vay những nông dân thực sự sản xuất nhằm góp phần vào công cuộc phát triển. Vì thế mà Ngân hàng đã rất thành công trong việc cho vay đối với nông thôn và nông dân Miền Nam. b. Thời kỳ từ khi thực hiện NQ 10 đến nay (từ 1988 đến nay) Năm 1988 thực hiện khoán hộ, tín dụng từ đó được đến tận tay hộ nông dân. Đã có nhiều tổ chức chính thống cùng cho vay như Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Ngân hàng phục vụ người nghèo, Ngân hàng 13 Công thương... các tổ chức này cho các ngành nông nghiệp và phi nông nghiệp vay vốn, có cả tín dụng sản xuất và tín dụng xã hội. Hệ thống tín dụng chính thống ở nông thôn hiện nay bao gồm các tổ chức tín dụng chuyên nghiệp và các tổ chức mang tính chất không chuyên nghiệp. Các tổ chức tín dụng chuyên nghiệp đó là Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. Ngân hàng chính sách xã hội, hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân. Các tổ chức mang tính chất không chuyên nghiệp thực hiện cho nông dân vay vốn theo các chương trình phát triển nông nghiệp và nông thôn của Chính phủ và các Tổ chức quốc tế, Hội Liên hiệp phụ nữ, Đoàn thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh, Hội nông dân, các cấp chính quyền địa phương. Ngoài ra, một số ngân hàng thương mại Nhà nước như Ngân hàng Công thương, Ngân hàng Đầu tư và phát triển cũng tham gia cho vay phát triển nông nghiệp, thuỷ sản, xây dựng cơ sở hạ tầng nông thôn, mặc dù lượng vốn cho vay còn rất ít. Hiện nay, các hộ nông thôn vay vốn chủ yếu từ các nguồn sau đây: * Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam được thành lập vào tháng 7/1988 theo Nghị định 53/HĐBT. Điều lệ tổ chức và hoạt động của Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam do Thống đốc Ngân hàng Nhà nước phê chuẩn vào ngày 22/12/1997: Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam thuộc hệ thống Ngân hàng Thương mại quốc doanh. Là doanh nghiệp Nhà nước dạng đặc biệt tổ chức theo mô h́nh Tổng Công ty Nhà nước có quyền tự chủ về mặt tài chính, tự chịu trách nhiệm về kết quả kinh doanh và bảo toàn vốn đầu tư. Lượng vốn cho vay hàng năm tăng với tốc độ cao. Trong đó, cho vay kinh tế ngoài quốc doanh là chủ yếu, phần lớn tiền vay là ngắn hạn, tuy tỷ lệ này có giảm dần qua các năm và được thay thế bằng tiền cho vay trung hạn và dài hạn.