ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT
BÙI THỊ HƢƠNG
NUÔI CON NUÔI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM
LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC
HÀ NỘI - 2011
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT
BÙI THỊ HƢƠNG
NUÔI CON NUÔI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM
Chuyên ngành : Luật dân sự
Mã số
: 60 38 30
LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC
Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Văn Cừ
HÀ NỘI - 2011
MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
MỞ ĐẦU
Ch-¬ng 1:
1
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NUÔI CON NUÔI
7
1.1.
Khái niệm nuôi con nuôi
7
1.1.1.
Nuôi con nuôi trong nước
13
1.1.2.
Nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài
17
1.2.
Vµi nÐt khái quát sự phát triển của pháp luật Việt Nam về
nuôi con nuôi
19
THỰC TRẠNG VIỆC ĐIỀU CHỈNH PHÁP LUẬT VÒ
28
Ch-¬ng 2:
NUÔI CON NUÔI Ở VIỆT NAM
2.1.
Trước khi Luật Nuôi con nuôi năm 2010 ra đời
28
2.1.1.
Một số kết quả đạt được
28
2.1.2.
Những hạn chế, bất cập, tồn tại cần khắc phục
30
2.2.
Sự hình thành, những điểm mới vµ nh÷ng ®iÓm cßn h¹n chÕ
của Luật Nuôi con nuôi năm 2010
42
2.2.1.
Sự hình thành LuËt Nuôi con nuôi
42
2.2.2.
Những điểm mới của Luật Nuôi con nuôi năm 2010
45
2.2.3.
Từ khi Luật Nuôi con nuôi n¨m 2010 có hiệu lực
53
2.2.3.1. Nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc tõ viÖc ban hµnh LuËt Nuôi con
nuôi n¨m 2010
53
2.2.3.2. Nh÷ng h¹n chÕ cÇn söa ®æi, bæ sung cña LuËt Nuôi con nuôi
n¨m 2010
56
Ch-¬ng 3:
CƠ CHẾ BẢO ĐẢM VIỆC THỰC THI PHÁP LUẬT
62
NUÔI CON NUÔI
3.1.
Các biện pháp nhằm hạn chế tối đa tình trạng lợi dụng việc
nuôi con nuôi trong nước để hưởng chính sách đãi ngộ
62
3.2.
Giải quyết cơ bản các vấn đề còn tồn tại trong cơ chế giải
quyết vấn đề nuôi con nuôi thực tế
68
3.3.
Giải quyết cơ bản các vấn đề còn tồn tại trong cơ chế giải
quyết vấn đề nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài
73
3.4
Theo dõi tình hình phát triển của trẻ em được cho làm con
nuôi và tăng cường đảm bảo quyền của trẻ em được sống
trong gia đình
76
3.5
C¸c biÖn ph¸p ®Ó b¶o ®¶m viÖc thùc thi LuËt Nuôi con nuôi
n¨m 2010 77
3.6.
Tin häc ho¸ qu¶n lý nhµ n-íc trong lÜnh vùc nu«i con nu«i
80
KÕt luËn
81
DANH MôC Tµi liÖu tham kh¶o
82
MỞ ĐẦU
1.Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài
Nuôi con nuôi là hiện tượng xã hội xảy ra phổ biến ở tất cả các quốc
gia trên thế giới và được điều chỉnh bởi hệ thống pháp luật của các nước trên
cơ sở phù hợp với điều kiện kinh tế và mục đích xã hội của mỗi quốc gia.
Ở nước ta, nuôi con nuôi là một vấn đề mang tính nhân đạo, được
Đảng và nhà nước quan tâm sâu sắc. Trong hoàn cảnh đất nước còn phải chịu
những di chứng nặng nề của chiến tranh, điều kiện kinh tế - xã hội còn nhiều
khó khăn, mức thu nhập của nhân dân còn thấp, nhiều trẻ em có hoàn cảnh
đặc biệt cần có mái ấm gia đình… thì vấn đề nuôi con nuôi càng trở nên cấp
thiết trong đời sống xã hội.
Bên cạnh ý nghĩa tạo mái ấm gia đình cho trẻ em, việc nuôi con nuôi
còn góp phần đáp ứng nhu cầu chính đáng của vợ chồng nhận con nuôi, đặc
biệt là những cặp vợ chồng vô sinh, hiếm muộn, phụ nữ có hoàn cảnh khó
khăn, sống đơn thân…
Pháp luật điều chỉnh quan hệ nuôi con nuôi ở nước ta được hình thành
từ khá sớm và trong những năm qua đã góp phần quan trọng vào việc bảo
đảm thực hiện quyền của trẻ em được chăm sóc, nuôi dưỡng và giáo dục
trong môi trường gia đình; động viên khơi dậy tinh thần nhân đạo, nhân văn
của con người Việt Nam; giữ gìn và phát huy truyền thống tương thân tương
ái, lá lành đùm lá rách trong nhân dân. Tuy nhiên, trong quá trình áp dụng, hệ
thống pháp luật này vẫn còn bộc lộ những hạn chế và bất cập nhất định.
Để khắc phục những sự chồng chéo, tản mát của hệ thống các văn bản
pháp luật về nuôi con nuôi, nhằm đề ra các quy định phù hợp nhất với giai
đoạn phát triển mới của đất nước để nâng cao hơn nữa số lượng trẻ em được
nhận làm con nuôi mà vẫn đảm bảo được mục đích, ý nghĩa của hoạt động
1
mang tính xã hội sâu sắc này, ngày 17/6/2010 Quốc hội nước Cộng hòa xã hội
chủ nghĩa Việt Nam khóa XII kỳ họp thứ 7 đã ban hành Luật Nuôi con nuôi
số 52/2010/QH12.
Sự ra đời của một đạo luật riêng về nuôi con nuôi đã tạo ra được
khung pháp lý thống nhất, ổn định, có giá trị áp dụng lâu dài, thu hút được sự
quan tâm, ủng hộ và giúp đỡ của toàn xã hội đối với công tác bảo vệ, chăm
sóc và nuôi dưỡng trẻ em, nâng cao trách nhiệm của tất cả các ngành, các cấp,
cơ quan, tổ chức và xã hội trong việc bảo đảm quyền của trẻ em. Điều đó đã
thể hiện sự quan tâm sâu sắc, thiết thực của Đảng, Nhà nước đối với công tác
bảo vệ trẻ em, nhất là những trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt, tạo cơ sở để Chính
phủ ban hành và thực hiện các chính sách, biện pháp nhằm khuyến khích, động
viên và tăng cường trách nhiệm của toàn xã hội trong việc giúp đỡ những trẻ em
có hoàn cảnh đặc biệt để các em được chăm sóc, nu«i d-ìng và giáo dục trong
môi trường gia đình, hòa nhập với cộng đồng và có điều kiện phát triển thành
người có ích cho xã hội. Luật Nuôi con nuôi n¨m 2010 chính là cơ sở pháp lý
đồng bộ nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của các cặp vợ chồng trong
nước mong muốn có con nuôi; bảo vệ quyền và lợi ích của cha mẹ nuôi, giúp
họ ổn định tư tưởng và yên tâm trong việc nuôi dưỡng, chăm sóc con nuôi
như con đẻ. Bên cạnh đó, việc ban hành Luật Nuôi con nuôi còn thể hiện sự
tôn trọng các cam kết quốc tế của nhà nước ta khi tham gia công ước quốc tế
về quyền trẻ em, tôn trọng và bảo đảm các quyền trẻ em, bảo đảm việc nuôi
con nuôi được tiến hành trên nguyên tắc nhân đạo, vì lợi ích tốt nhất của trẻ em.
Để tìm hiểu kỹ hơn vấn đề nuôi con nuôi, đặc biệt từ khi có Luật Nuôi
con nuôi n¨m 2010 ra đời để qua đó có thể so sánh, phân tích và thấy được
những điểm mới, tính ưu việt của đạo luật này; đồng thời đề ra những cơ chế
đảm bảo và biện pháp đưa pháp luËt nu«i con nu«i vào đời sống xã hội, tác
giả đã chọn đề tài "Nuôi con nuôi theo pháp luật Việt Nam" để nghiên cứu
và thực hiện luận văn thạc sĩ của mình.
2
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Vấn đề nuôi con nuôi là đối tượng quan tâm của nhiều nhà nghiên
cứu. Dưới góc độ khoa học pháp lý, vấn đề này cũng được nghiên cứu ở nhiều
cấp độ khác nhau, kể cả ở trong nước và nước ngoài. Tại Việt Nam, những
năm gần đây, nghiên cứu về pháp luật nuôi con nuôi có khá nhiều, có số
lượng tương đối phong phú. Viện Khoa học pháp lý - Bộ Tư pháp trong
chương trình hợp tác với UNICEF đã biên soạn một chuyên đề Thông tin
pháp lý về: "Chế định nuôi con nuôi trong pháp luật Việt Nam và quốc tế"
(năm 1998). Cuốn sách đã giới thiệu khái quát về chế định nuôi con nuôi
trong pháp luật Việt Nam, nêu thực trạng về nuôi con nuôi tại một số địa
phương và giới thiệu về pháp luật nuôi con nuôi của một số nước. Tác giả
Nguyễn Công Khanh biên soạn cuốn "Hỏi đáp về pháp luật nuôi con nuôi"
(Nhà xuất bản Tư pháp, năm 2004). Bên cạnh đó còn một số bài viết đăng
trên các báo và tạp chí chuyên ngành. Tác giả Nguyễn Thị Thu Vân có bài:
"Chế định nuôi con nuôi trong Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000" trên
Tạp chí Dân chủ và Pháp luật (tháng 2 năm 2001). Tác giả Nguyễn Phương
Lan có bài "Bản chất của việc nuôi con nuôi theo pháp luật Việt Nam" (Tạp
chí Luật học số 2 năm 2005), bài "Cần hoàn thiện các quy định của pháp luật
về chấm dứt nuôi con nuôi và hủy việc nuôi con nuôi" (Tạp chí tòa án nhân
dân số 24 năm 2005) và bài "Cơ sở của việc quy định hình thức nuôi con nuôi
trọn vẹn" (Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 8 năm 2005)… Tác giả Ngô Thị
Hường có bài "Về chế định nuôi con nuôi trong Luật Hôn nhân và gia đình
năm 2000" (Tạp chí Luật học số 3 năm 2001). Bài viết phân tích và nêu một
số khiếm khuyết, bất cập trong các quy định về nuôi con nuôi của Luật Hôn
nhân và gia đình năm 2000. Năm 2009, Tạp chí Dân chủ và pháp luật xuất
bản riêng một số chuyên đề "Pháp luật về nuôi con nuôi" bao gồm bài viết
của các tác giả: Nguyễn Công Khanh, Bùi Thị Thu Hằng, Hằng Thu, Nguyễn
Phương Lan, Nguyễn Thăng Long… về các tồn tại, bất cập và các giải pháp
để hoàn thiện các quy định của pháp luật về nuôi con nuôi.
3
Bên cạnh đó, nhiều cuộc hội thảo khoa học ở những cấp độ khác nhau
cũng được tổ chức. Năm 2005, Viện Khoa học pháp lý và Cục Con nuôi quốc
tế đã thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học cấp bộ với nhan đề: "Hoàn thiện
pháp luật về nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài trước yêu cầu gia nhập Công
ước La Hay năm 1993 về bảo vệ trẻ em và hợp tác trong lĩnh vực nuôi con
nuôi quốc tế".
Tháng 3/2007, tác giả Nguyễn Phương Lan đã bảo vệ Luận án tiến sĩ
với đề tài "Cơ sở lý luận và thực tiễn của chế định pháp lý về nuôi con nuôi ở
Việt Nam" tại Trường Đại học Luật Hà Nội. Có thể nói luận án này là công
trình khoa học có tính chuyên sâu, nghiên cứu tương đối hệ thống và toàn
diện pháp luật về nuôi con nuôi ở nước ta giai đoạn trước khi có Luật Nuôi
con nuôi ra đời.
Với tình hình nghiên cứu chung đó, việc nghiên cứu để tiếp tục hoàn
thiện pháp luật về nuôi con nuôi là cần thiết, có ý nghĩa cả về lý luận và
thực tiễn.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu đề tài
Nghiên cứu các quy định về nuôi con nuôi theo pháp luật Việt Nam
giai đoạn trước khi Luật Nuôi con nuôi 2010 ra đời.
Nghiên cứu pháp luật một số nước về nuôi con nuôi.
Nghiên cứu chế định nuôi con nuôi trong pháp luật hiện hành của
Việt Nam.
Nghiên cứu thực trạng thực hiện việc nuôi con nuôi, áp dụng pháp luật
nuôi con nuôi và giải quyết các vấn đề phát sinh trong quan hệ nuôi con nuôi.
Tìm hiểu thực trạng quản lý nhà nước về nuôi con nuôi.
Kiến giải một số vấn đề nhằm hoàn thiện pháp luật về nuôi con nuôi ở
Việt Nam hiện nay.
4
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
- Mục đích nghiên cứu đề tài:
Làm sáng tỏ tính ưu việt và những hạn chế, bất cập của chế định nuôi
con nuôi trong hệ thống pháp luật Việt Nam; tìm ra những điểm còn hạn chế
trong pháp luật hiện hành và trong quá trình thi hành, áp dụng các quy định về
nuôi con nuôi; đề xuất ý kiến nhằm hoàn thiện chế định nuôi con nuôi và đảm
bảo hiệu quả của việc thi hành, áp dụng chế định nuôi con nuôi trong thực tiễn.
- Nhiệm vụ của việc nghiên cứu đề tài:
Phân tích để hiểu rõ bản chất pháp lý và tính nhân đạo của chế định
nuôi con nuôi trong pháp luật Việt Nam.
Nghiên cứu một cách tổng thể pháp luật nuôi con nuôi ở nước ta trong
quá trình lập pháp, đồng thời có sự so sánh, đối chiếu với pháp luật các nước
và pháp luật quốc tế; phát hiện những bất cập, hạn chế, khiếm khuyết của các
quy định về nuôi con nuôi, từ đó có cơ sở hoàn thiện pháp luật nuôi con nuôi.
Khảo sát và đánh giá thực tiễn áp dụng chế định nuôi con nuôi, qua đó
phát hiện những vướng mắc, bất cập trong thực tiễn áp dụng và thực hiện
pháp luật nuôi con nuôi.
5. Phương pháp nghiên cứu
Cơ sở phương pháp luận nghiên cứu đề tài là chủ nghĩa duy vật biện
chứng và duy vật lịch sử theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin. Trên cơ
sở đó, đề tài được nghiên cứu bằng các phương pháp cụ thể là phân tích, tổng
hợp, so sánh, hệ thống, kết hợp với các phương pháp khác như phương pháp
lịch sử, thống kê…
6. Ý nghĩa của việc nghiên cứu đề tài
Góp phần đánh giá, khắc phục và hoàn thiện hệ thống pháp luật về
nuôi con nuôi của Nhà nước ta thông qua các lĩnh vực xây dựng, thực hiện và
áp dụng pháp luật trên thực tiễn.
5
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội
dung của luận văn gồm 3 chương:
Chương 1: Những vấn đề lý luận về nuôi con nuôi.
Chương 2: Thực trạng việc điều chỉnh pháp luật nuôi con nuôi ở Việt Nam.
Chương 3: Cơ chế bảo đảm việc thực thi pháp luật nuôi con nuôi.
6
Ch-¬ng 1
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NUÔI CON NUÔI
1.1. Khái niệm nuôi con nuôi
Nuôi con nuôi là một khái niệm đã được quy định tại Điều 67 của Luật
Hôn nhân và gia đình năm 2000. Đến Luật Nuôi con nuôi số 52/2010/QH12
tại khoản 1 Điều 3 vẫn tiếp tục kế thừa khái niệm đó nhằm kiến tạo một hệ
thống các thuật ngữ pháp lý về nuôi con nuôi, chứ không nhằm đưa ra một
cách hiểu khác về chế định nuôi con nuôi ở Việt Nam.
Theo đó, "nuôi con nuôi là việc xác lập quan hệ cha, mẹ, con gi÷a
ng-êi nhËn nu«i con nu«i vµ ng-êi ®-îc nhËn lµm con nu«i" [28, §iÒu 3].
Kh¸i niÖm trªn cã thÓ ®-îc xem xÐt d-íi nhiÒu gãc ®é.
XÐt trªn gãc ®é sinh häc, quan hÖ gi÷a cha mÑ nu«i vµ con nu«i cã
nhiÒu ®iÓm kh¸c víi quan hÖ gi÷a cha mÑ ®Î vµ con ®Î. NÕu quan hÖ gi÷a cha
mÑ ®Î vµ con ®Î dùa trªn sù kiÖn sinh ®Î, lµ mèi liªn hÖ huyÕt thèng tù nhiªn
th× quan hÖ nu«i con nu«i ®-îc h×nh thµnh dùa trªn ý chÝ chñ quan cña cha mÑ
nu«i vµ con nu«i. Nh- vËy, d-íi gãc ®é sinh häc, nu«i con nu«i lµ viÖc x¸c lËp
quan hÖ cha mÑ vµ con gi÷a ng-êi nhËn nu«i vµ ng-êi ®-îc nhËn nu«i, c¸c
bªn ®èi xö víi nhau nh- cha mÑ ®Î vµ con ®Î nh-ng c¸c bªn kh«ng cã quan hÖ
víi nhau vÒ mÆt sinh häc vµ huyÕt thèng.
D-íi gãc ®é x· héi, viÖc nu«i con nu«i cã thÓ tån t¹i c¸c h×nh thøc nhnu«i con nu«i trªn danh nghÜa, nu«i con nu«i thùc tÕ, nu«i con nu«i theo
phong tôc tËp qu¸n.... Trong ®ã, nu«i con nu«i trªn danh nghÜa lµ h×nh thøc
nu«i con nu«i ®-îc x¸c lËp do sù tho¶ thuËn cña cha mÑ nu«i vµ con nu«i ®·
thµnh niªn hoÆc gi÷a cha mÑ nu«i vµ cha mÑ ®Î cña con nu«i ch-a thµnh niªn
trªn c¬ së t×nh c¶m vµ -íc nguyÖn g¾n bã gi÷a hai gia ®×nh. Nu«i con nu«i
thùc tÕ lµ h×nh thøc nu«i con nu«i trong ®ã ng-êi nhËn nu«i vµ ng-êi ®-îc
7
nhËn nu«i ®· g¾n bã víi nhau, thùc hiÖn quyÒn vµ nghÜa vô cña cha, mÑ, con
trªn thùc tÕ, ®¸p øng ®-îc c¸c ®iÒu kiÖn chñ thÓ nh-ng ch-a ®¨ng ký t¹i c¸c
c¬ quan nhµ n-íc cã thÈm quyÒn. Nh- vËy, d-íi gãc ®é x· héi, quan hÖ nu«i
con nu«i kh«ng ®ßi hái c¸c ®iÒu kiÖn chÆt chÏ mµ chñ yÕu ®¸p øng nh÷ng lîi
Ých vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn. Quan hÖ nu«i con nu«i d-íi h×nh thøc nµy kh«ng
ph¶i khi nµo còng cã sù thõa nhËn cña c¬ quan nhµ n-íc cã thÈm quyÒn vµ
hÇu nh- kh«ng ®-îc ph¸p luËt ®iÒu chØnh.
D-íi gãc ®é ph¸p lý, viÖc nu«i con nu«i cã sù c«ng nhËn cña c¸c c¬
quan nhµ n-íc cã thÈm quyÒn vµ ®-îc c¸c quy ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh.
D-íi gãc ®é nµy, c¸c chñ thÓ ph¶i ®¸p øng nh÷ng ®iÒu kiÖn cña ph¸p luËt.
Ch¼ng h¹n, ng-êi ®-îc nhËn nu«i ph¶i ®¸p øng ®iÒu kiÖn vÒ ®é tuæi, ng-êi
nhËn nu«i con nu«i ph¶i cã kh¶ n¨ng thùc tÕ ch¨m sãc, gi¸o dôc con nu«i...
Bªn c¹nh ®ã, c¸c chñ thÓ ph¶i tu©n theo tr×nh tù, thñ tôc luËt ®Þnh vÒ x¸c lËp
quan hÖ nu«i con nu«i. §ång thêi, khi quan hÖ nu«i con nu«i ®-îc c«ng nhËn,
c¸c bªn còng sÏ cã nh÷ng quyÒn vµ nghÜa vô do ph¸p luËt quy ®Þnh. ViÖc nu«i
con nu«i cã sù c«ng nhËn cña nhµ n-íc cã thÓ ph¸t sinh hai h×nh thøc: nu«i
con nu«i ®¬n gi¶n vµ nu«i con nu«i trän vÑn. Nu«i con nu«i ®¬n gi¶n lµ h×nh
thøc nu«i con nu«i kh«ng lµm chÊm døt hoµn toµn mèi quan hÖ ph¸p lý cña
ng-êi ®-îc nhËn lµm con nu«i vµ gia ®×nh gèc. ë h×nh thøc nu«i con nu«i
nµy, gi÷a cha mÑ ®Î vµ ng-êi ®-îc cho lµm con nu«i vÉn tån t¹i c¸c quyÒn vµ
nghÜa vô ph¸p lý, vÝ dô quyÒn h-ëng di s¶n thõa kÕ cña nhau. Nu«i con nu«i
trän vÑn lµ viÖc nu«i con nu«i lµm chÊm døt hoµn toµn quyÒn vµ nghÜa vô
ph¸p lý gi÷a ng-êi ®-îc nhËn lµm con nu«i víi gia ®×nh gèc, gi÷a cha mÑ ®Î
vµ con kh«ng cßn mèi liªn hÖ ph¸p lý nµo.
Nh- vËy, d-íi gãc ®é ph¸p lý, nu«i con nu«i lµ viÖc x¸c lËp quan hÖ cha,
mÑ vµ con gi÷a ng-êi nhËn nu«i con nu«i vµ ng-êi ®-îc lµm con nu«i, dùa trªn ý
chÝ chñ quan cña c¸c chñ thÓ tham gia quan hÖ nu«i con nu«i vµ ®-îc sù c«ng
nhËn cña c¸c c¬ quan nhµ n-íc cã thÈm quyÒn theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt.
8
VÊn ®Ò nu«i con nu«i cã thÓ ®-îc hiÓu d-íi nhiÒu gãc ®é vµ ®-îc xem
xÐt ë nhiÒu h×nh thøc, nh-ng dï d-íi gãc ®é vµ h×nh thøc nµo th× hÇu hÕt c¸c
tr-êng hîp nu«i con nu«i ®Òu xuÊt ph¸t tõ ý chÝ chñ quan cña cha mÑ nu«i,
cha mÑ ®Î vµ con nu«i.
Các chủ thể trong quan hệ nuôi con nuôi bao gồm: người nhận con
nuôi (cha mẹ nuôi) và người được nhận làm con nuôi (con nuôi).
Theo Điều 3 Luật Nuôi con nuôi n¨m 2010 thì cha mẹ nuôi là người
nhận con nuôi sau khi việc nuôi con nuôi được cơ quan nhà nước có thẩm
quyền đăng ký. Đây là một trong hai chủ thể của quan hệ nuôi con nuôi.
Người nhận con nuôi, trước hết có thể là một cặp vợ chồng (hai người khác
giới tính, lµ vî chång tr-íc ph¸p luËt), cũng có thể là người độc th©n (cá
nhân) nam hoặc nữ, có đủ điều kiện nuôi con nuôi theo quy định của pháp
luật, có quốc tịch Việt Nam (công dân Việt Nam) hoặc không có quốc tịch
Việt Nam (người nước ngoài). Theo pháp luật hiện hành thì trường hợp một
người đang có vợ hoặc chồng không thể xin nhận con nuôi mà không có ý
kiến đồng thuận của người kia, tức là nếu vợ chồng xin con nuôi thì cả hai
người cùng phải đồng ý xin nhận con nuôi, mới được giải quyết (khoản 3
Điều 8 Luật Nuôi con nuôi n¨m 2010); nếu chỉ có vợ hoặc chồng xin con
nuôi, còn người kia không đồng ý xin con nuôi, thì yêu cầu nhận con nuôi
không giải quyết được. Đây là điểm khác biệt giữa pháp luật Việt Nam với
pháp luật của nhiều nước hiện nay (theo pháp luật của một số nước, trường
hợp chỉ có một mình vợ hoặc chồng nhận con nuôi, thì vẫn được giải quyết con nuôi chỉ là con của một người, tuy nhiên, người còn lại vẫn phải có ý kiến
cho vợ/chồng nhận con nuôi).
Về cơ bản, điều kiện của người nhận con nuôi quy định tại Điều 14
Luật Nuôi con nuôi n¨m 2010 đã kế thừa quy định của Điều 69, Luật Hôn
nhân và gia đình năm 2000.
9
Cụ thể, người nhận con nuôi phải có năng lực hành vi dân sự đầy đủ;
hơn con nuôi từ 20 tuổi trở lên; có điều kiện về sức khỏe, kinh tế, chỗ ở bảo
đảm việc chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con nuôi chưa thành niên; có tư
cách đạo đức tốt; không phải là người đang bị hạn chế quyền của cha, mẹ đối
với con chưa thành niên, người đang bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc bị
kết án nhưng chưa được xóa án tích về một trong các tội cố ý xâm phạm tính
mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của người khác; ngược đãi hoặc hành hạ
ông, bà, cha, mẹ, vợ, chồng, con, cháu, người có công nuôi dưỡng mình; dụ
dỗ, ép buộc hoặc chứa chấp người chưa thành niên phạm pháp; mua bán, đánh
tráo, chiếm đoạt trẻ em; các tội xâm phạm tình dục đối với trẻ em; có hành vi
xúi giục, ép buộc con làm những điều trái pháp luật, trái đạo đức xã hội.
Luật Nuôi con nuôi n¨m 2010 quy định độ tuổi tối thiểu của người xin
nhận con nuôi (phải hơn con nuôi từ 20 tuổi trở lên) là nhằm đảm bảo việc
người xin nhận con nuôi có đủ điều kiện cần thiết để nuôi dưỡng con nuôi. Luật
không quy định về việc giới hạn độ tuổi tối đa của người xin nhận con nuôi vì
mục đích của việc nuôi con nuôi là tạo mái ấm gia đình cho trẻ em, trong đó trẻ
em được sống trong tình yêu thương, sự chăm sóc, sẻ chia của cha mẹ nuôi và
điều này không phụ thuộc vào độ tuổi của cha mẹ nuôi. Mặt khác, pháp luật
của nhiều nước, đặc biệt các nước có điều kiện tương đồng với Việt Nam,
cũng không đặt ra giới hạn độ tuổi tối đa của người xin nhận con nuôi.
Ngoài các điều kiện trên, nếu là người Việt Nam định cư ở nước ngoài
hoặc người nước ngoài thường trú ở nước ngoài nhận trÎ em Việt Nam làm
con nuôi phải có đủ các điều kiện theo quy định của pháp luật cña nước nơi
người đó thường trú.
Trường hợp công dân Việt Nam nhận người nước ngoài làm con nuôi,
ngoài việc phải đáp ứng đủ các điều kiện nêu trên còn phải đáp ứng đủ các
điều kiện theo quy định của pháp luật nước nơi người được nhận làm con nuôi
thường trú.
10
Chủ thể quan trọng thứ hai trong quan hệ nuôi con nuôi là người được
nhận làm con nuôi.
Người được nhận làm con con nuôi là trẻ em dưới 16 tuổi. Quy định
này là phù hợp với độ tuổi của trẻ em được quy định trong Luật chăm sóc,
bảo vệ và giáo dục trẻ em năm 2005 (trẻ em Việt Nam lµ ng-êi từ dưới 16
tuổi). Xem xét trong mối quan hệ với các quy định pháp luật khác cho thấy,
Bộ luật Dân sự năm 2005 và Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000 đều quy
định rằng: trẻ em từ đủ 15 tuổi trở lên đã được pháp luật công nhận năng lực
hành vi dân sự để thực hiện một số quyền và nghĩa vụ: ví dụ: quyền quản lý
tài sản, hoặc định đoạt tài sản riêng của mình…, ngoài ra còn có nghĩa vụ như
chăm lo đời sống chung của gia đình, nếu có thu nhập thì đóng góp vào các
nhu cầu thiết yếu của gia đình (Điều 44 và Điều 45 Luật Hôn nhân và gia đình
năm 2000). Vì vậy, quy định về độ tuổi làm con nuôi của trẻ em là dưới 16
tuổi cũng cơ bản phù hợp với tinh thần của các quy định pháp luật liên quan.
Ngoài ra, người được nhận làm con nuôi cũng có thể là người từ đủ 16
tuổi đến dưới 18 tuổi nếu được cha dượng, mẹ kế hoặc cô, cậu, dì, chú, bác
ruột nhận làm con nuôi;
Về hệ quả pháp lý của việc nuôi con nuôi: pháp luật hiện hành của
nước ta đã quy định rõ ràng, cụ thể về quyền và nghĩa vụ của cha mẹ nuôi và
con nuôi, đồng thời xác định rõ những quan hệ pháp lý giữa cha mẹ đẻ và con
đã được cho làm con nuôi sẽ chấm dứt nhằm tránh tranh chấp về quyền và
nghĩa vụ giữa hai gia đình cha, mẹ đẻ và cha, mẹ nuôi. Các quyền và nghĩa vụ
được quy định cụ thể như:
Sau khi đã hoàn tất các thủ tục đăng ký tại cơ quan nhà nước có thẩm
quyền, kể từ thời điểm giao nhận con nuôi, cha mÑ nu«i vµ con nuôi có đầy đủ
quyền và nghĩa vụ pháp lý gi÷a cha mÑ vµ con theo LuËt ®Þnh. Cụ thể là, cha
mẹ nuôi có nghĩa vụ trông nom, nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục, yêu thương,
11
đại diện cho con nuôi trước pháp luật, quản lý tài sản của con nuôi, bồi
thường thiệt hại do con nuôi chưa thành niên gây ra; con nuôi có trách nhiệm
yêu quý, kính trọng, biết ơn, hiếu thảo với cha mẹ nuôi, lắng nghe những lời
khuyên bảo ®óng đắn của cha mẹ, giữ gìn danh dự, truyền thống tốt đẹp của
gia đình, chăm sóc nuôi dưỡng cha mẹ.
Con nuôi có thể được thay đổi tên và thay đổi họ theo họ của cha, mẹ
nuôi nếu cha, mẹ nuôi có yêu cầu. Quy định này nhằm đảm bảo sự hòa nhập
thực sự và toàn diện của con nuôi vào gia đình cha, mẹ nuôi.
Vấn đề dân tộc của con nuôi: kế thừa các nguyên tắc của Điều 22
Nghị định số 70/2001/NĐ-CP ngày 03/10/2001 quy định chi tiết thi hành Luật
Hôn nhân và gia đình về vấn đề này, khoản 3 Điều 24 Luật Nuôi con nuôi
n¨m 2010 quy định: "Dân tộc của con nuôi là trẻ em bị bỏ rơi được xác định
theo dân tộc của cha nuôi, mẹ nuôi" [28]. Không có quy định về việc cho
phép con nuôi được đổi dân tộc theo dân tộc của cha mẹ nuôi vì như vậy sẽ
dẫn đến thay đổi cơ cấu dân tộc trong dân cư Việt Nam và làm mất đi nguồn
gốc của trẻ em.
Đồng thời, cũng kể từ thời điểm giao nhận con nuôi, cha mẹ đẻ không
còn một số quyền và nghĩa vụ đối với con đã cho đi làm con nuôi như quyền
và nghĩa vụ cấp dưỡng đối với con, đại diện cho con trước pháp luật, quản lý,
định đoạt tài sản riêng (nếu có) của con trừ trường hợp giữa cha mẹ đẻ hoặc
người giám hộ của trẻ em với cha mẹ nuôi có thỏa thuận khác. Bởi thực tế,
đây là những quyền và nghĩa vụ mà khi đã cho con đi làm con nuôi và con
nuôi sống cùng với cha mẹ nuôi thì cha mẹ đẻ không thể có điều kiện thực
hiện. Mặt khác, để tránh xung đột trong việc thực hiện quyền và nghĩa vụ của
cha mẹ nuôi và cha mẹ đẻ đối với người con đó thì việc quy định chấm dứt
một số quyền, nghĩa vụ pháp lý của cha mẹ đẻ đối với con đã cho làm con
nuôi cũng là phù hợp. Tuy nhiên, theo Điều 11 của Luật Nuôi con nuôi n¨m
2010, việc chấm dứt một số quyền, nghĩa vụ của cha mẹ đẻ và con không làm
12
ảnh hưởng đến việc thực hiện những quyền, nghĩa vụ khác của cha mẹ đẻ và
con; con nuôi vẫn có quyền được biết về nguồn gốc của mình khi đến tuổi
trưởng thành. Trường hợp làm con nuôi ng-êi nước ngoài thì con nuôi vẫn
được cha mẹ nuôi tạo điều kiện để trở về thăm quê hương đất nước và tìm lại
cội nguồn nơi đã sinh ra. Đây là một thực tế pháp lý mà nhiều nước đã thực
hiện, điển hình là Trung Quốc.
1.1.1. Nuôi con nuôi trong nước
Nuôi con nuôi trong nước là việc nuôi con nuôi giữa công dân Việt
Nam với nhau thường trú ở Việt Nam.
Các nội dung liên quan đến vấn đề nuôi con nuôi trong nước được quy
định tại chương II Luật Nuôi con nuôi n¨m 2010, bao gồm các quy định về
điều kiện đối với người nhận con nuôi và người được nhận làm con nuôi;
quyền và nghĩa vụ phát sinh từ việc nuôi con nuôi, thẩm quyền giải quyết và
đăng ký nuôi con nuôi, chấm dứt việc nuôi con nuôi.
Công dân Việt Nam có nguyện vọng và đủ điều kiện nhận con nuôi
theo quy định nhưng chưa tìm được trẻ em để nhận làm con nuôi thì đăng ký
nhu cầu nhận con nuôi với Sở Tư pháp nơi người đó thường trú; nếu có trẻ em
để giới thiệu làm con nuôi thì Sở Tư pháp giới thiệu đến Ủy ban nhân dân cấp
xã nơi trẻ em đó thường trú để xem xét, giải quyết vì Sở Tư pháp là nơi tổng
hợp danh sách trẻ em có đủ điều kiện để cho làm con nuôi do cơ sở nuôi
dưỡng trẻ em gửi đến, nên sẽ là nơi giới thiệu trẻ em để cho làm con nuôi
trong nước.
Người nhận con nuôi phải nộp hồ sơ của mình và hồ sơ của người
được giới thiệu làm con nuôi tại Ủy ban nhân dân cấp xã nơi người được giới
thiệu làm con nuôi thường trú hoặc nơi người nhận con nuôi thường trú.
Trong thời hạn 30 ngày, kể từ ngày nhận đủ hồ sơ hợp lệ, Ủy ban nhân dân
cấp xã nơi nhận hồ sơ có trách nhiệm giải quyết việc nuôi con nuôi.
13
Việc nhận trẻ em làm con nuôi phải được sự đồng ý của cha, mẹ đẻ;
nếu cả cha mẹ đẻ đều đã chết, mất tích, mất năng lực hành vi dân sự hoặc
không xác định được thì phải được sự đồng ý của người giám hộ của trẻ em
(Điều 21 Luật Nuôi con nuôi n¨m 2010). Quy định này kế thừa khoản 1 Điều 71
Luật Hôn nhân và gia đình n¨m 2000 nhằm đảm bảo lợi ích tốt nhất quyền
của trẻ em được chăm sóc, nuôi dưỡng trong môi trường gia đình thay thế.
Ngoài ra, việc nhận trẻ em từ đủ 9 tuổi trở lên phải có sự đồng ý của
chính trẻ em đó. Quy định này kế thừa khoản 2 Điều 71 Luật Hôn nhân và gia
đình năm 2000, tương đồng với quy định của nhiều nước trên thế giới và công
ước La hay năm 1993 về nuôi con nuôi, nhằm đảm bảo để trẻ em được tự do
bày tỏ ý kiến của mình và ý kiến của trẻ em phải được xem xét trong mọi vấn
đề hoặc thủ tục ảnh hưởng đến trẻ em như đã được quy định tại Điều 12,
Công ước về quyền trẻ em.
Người có quyền đồng ý cho trẻ em làm con nuôi phải được thông báo,
tư vấn đầy đủ về mục đích nuôi con nuôi, quyền và nghĩa vụ giữa cha mẹ nuôi
và con nuôi. Đặc biệt, người có quyền đồng ý phải được thông báo kỹ lưỡng
về việc chấm dứt hay không chấm dứt quyền, nghĩa vụ giữa cha, mẹ đẻ và
con đã được cho làm con nuôi. Đây là vấn đề quan trọng nhất cần được thông
báo và tư vấn trước khi sự đồng ý được đưa ra. Trách nhiệm thông báo và tư
vấn thuộc về các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong quá trình giải quyết
cho trẻ em làm con nuôi, trong đó trước hết thuộc về Ủy ban nhân dân cấp xã.
Tại Điều 9 Nghị định số 19/2011/NĐ-CP ngày 21/03/2011 của Chính phủ quy
®Þnh chi tiÕt mét sè ®iÒu cña LuËt Nu«i con nu«i (sau đây gọi tắt là Nghị định
số 19/2011/NĐ-CP) đã quy định rất rõ trách nhiệm của công chức tư pháp hộ tịch khi kiểm tra hồ sơ và lấy ý kiến của những người liên quan:
Phải nghiên cứu, tìm hiểu tâm tư, nguyện vọng và hoàn
cảnh của những người liên quan…; phải tư vấn để trẻ em tiếp tục
được chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục phù hợp với điều kiện và khả
14
năng thực tế của gia đình…; phải tư vấn đầy đủ cho những người
liên quan về mục đích nuôi con nuôi, quyền và nghĩa vụ phát sinh
giữa cha mẹ nuôi và con nuôi sau khi đăng ký nuôi con nuôi… [14].
Ý kiến đồng ý phải được đưa ra một cách tự nguyện, trung thực,
không ép buộc, không bị đe dọa hay mua chuộc, không được trả tiền hoặc bồi
thường để có sự đồng ý đó. Nghĩa là, sự đồng ý phải được đưa ra một cách tự
nguyện và vô điều kiện. Ý kiến đồng ý chỉ được đưa ra sau khi trẻ em đã được
sinh ra nhằm tránh sự thỏa thuận ngầm giữa người cho và người nhận con
nuôi, đồng thời ngăn chặn việc các bà mẹ đưa ra sự đồng ý một cách vội vàng
do sự căng thẳng, lo lắng hoặc quá bồng bột trong lúc mang thai, nhất là
trường hợp mang thai ngoài ý muốn. Đây cũng là nguyên tắc mà Công ước La
hay năm 1993 đề ra và được pháp luật nhiều nước ghi nhận. Nhằm đảm bảo
tính chính xác, tự nguyện và trung thực của các ý kiến đưa ra, khoản 3, Điều 9
Nghị định số 19/2011/NĐ-CP quy định trường hợp những người liên quan do
chưa nhận thức đầy đủ, chưa hiểu rõ những vấn đề được tư vấn hoặc bị ảnh
hưởng, tác động bởi yếu tố tâm lý, sức khỏe đã đồng ý cho trẻ em làm con
nuôi sau đó muốn thay đổi ý kiến, thì vẫn có thể được thay đổi ý kiến trong
thời hạn 15 ngày, kể từ ngày được lấy ý kiến.
Đặc biệt, quy định tại Điều 20 và Điều 21 Luật Nuôi con nuôi n¨m
2010 là điểm hết sức mới trong quy định về nuôi con nuôi của Việt Nam.
Việc quy định cụ thể về phương thức lấy ý kiến của những người có liên quan
đến việc nuôi con nuôi, đặc biệt là ý kiến của người được nhận nuôi trong
trường hợp người được nhận làm con nuôi từ đủ 9 tuổi trở lên. Việc lấy ý kiến
phải thể hiện bằng văn bản theo mẫu, có đủ chữ ký của người những người
liên quan và có xác nhận của Ủy ban nhân dân cấp xã nơi cư trú của người
được lấy ý kiến. Ý kiến đồng ý cho trẻ em làm con nuôi là một quyết định
quan trọng, có liên quan đến quyền và nghĩa vụ cơ bản của một con người,
đặc biệt là quyền lựa chọn của trẻ em. Vì vậy, ý kiến này không thể chỉ xuất
15
phát từ hành vi ý chí của các chủ thể có liên quan. Ý kiến đó cần được các cơ
quan có thẩm quyền của nhà nước xác nhận hoặc làm chứng. Một số nước
còn trao cho tòa án quyền xác nhận ý kiến đồng ý đó (nước Bỉ) hoặc ý kiến
đồng ý đối với những trẻ em được Nhà nước giám hộ phải do Hội đồng gia
đình thuộc Hội đồng tỉnh quyết định (nước Pháp).
Khi xét thấy người nhận nuôi và người được giới thiệu làm con nuôi
có đủ điều kiện theo quy định của pháp luật thì Ủy ban nhân dân cấp xã tổ chức
đăng ký nuôi con nuôi, trao Giấy chứng nhận nuôi con nuôi cho cha mẹ nuôi,
cha mẹ đẻ hoặc người giám hộ hoặc đại diện cơ sở nuôi dưỡng, tổ chức giao
nhận con nuôi và ghi vào sổ hộ tịch trong thời hạn 20 ngày, kể từ ngày có ý kiến
đồng ý của những người có quyền theo quy định của pháp luật hiện hành.
Trường hợp Ủy ban nhân dân cấp xã từ chối đăng ký thì phải trả lời
bằng văn bản cho người nhận con nuôi, cha mẹ đẻ hoặc người giám hộ hoặc
đại diện cơ sở nuôi dưỡng và nêu rõ lý do trong thời hạn 10 ngày, kể từ ngày
có ý kiến đồng ý của những người có quyền theo quy định. Giấy chứng nhận
nuôi con nuôi được gửi đến Ủy ban nhân dân cấp xã nơi thường trú của người
nhận con nuôi hoặc của những người được nhận làm con nuôi để đăng ký việc
nuôi con nuôi theo quy định của pháp luật về đăng ký hộ tịch, đồng thời có cơ
sở để Ủy ban nhân dân kiểm tra, giám sát việc nuôi con nuôi. Như vậy, thủ
tục đăng ký việc nuôi con nuôi trong nước được quy định thống nhất, đơn
giản nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho người dân, nhưng vẫn đảm bảo chặt
chẽ. Lễ trao quyết định công nhận việc nuôi con nuôi phải được thực hiện
long trọng, có sự đại diện của chính quyền các bên giao và nhận con nuôi.
Việc nuôi con nuôi có thể bị chấm dứt trong các trường hợp sau:
Con nuôi đã thành niên và cha mẹ nuôi tự nguyện chấm dứt việc nuôi
con nuôi; con nuôi bị kết án về một trong các tội cố ý xâm phạm tính mạng,
sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của cha mẹ nuôi; ngược đãi, hành hạ cha mẹ
16
- Xem thêm -