Tài liệu Những sáng tác độc đáo của nam cao trong sáng tác về đề tài người nông dân trước cách mạng tháng tám

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 Khoá luận tốt nghiệp MỤC LỤC Trang Mở đầu 3 1. Lí do chọn đề tài 3 2. Lịch sử vấn đề 5 2.1. Trước Cách mạng tháng Tám 5 2.2. Sau Cách mạng tháng Tám 6 3. Mục đích nghiên cứu 7 4. Nhiệm vụ nghiên cứu 8 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 8 6. Phương pháp nghiên cứu 8 7. Đóng góp của đề tài 8 8. Bố cục khoá luận 9 Nội dung 10 Chương 1. Nam Cao và quan điểm nghệ thuật của nhà văn 10 Nam Cao 1.1. Tác giả Nam Cao 10 1.1.1. Cuộc đời 10 1.1.2. Sự nghiệp sáng tác 12 1.1.2.1. Trước Cách mạng tháng Tám 12 1.1.2.2. Sau Cách mạng tháng Tám 13 1.2. Quan điểm nghệ thuật của Nam Cao 14 1.2.1. Trước Cách mạng tháng Tám 15 1.2.2. Sau Cách mạng tháng Tám 16 Chương 2. Sáng tạo của nhà văn Nam Cao trong sáng tác về đề 18 tài người nông dân trước Cách mạng tháng Tám 2.1. Đề tài người nông dân trong văn xuôi hiện thực phê phán Việt Đặng Thị Huế - K32B Văn 1 18 Nam 1930 - 1945 2.2. Sáng tạo của Nam Cao trong những sáng tác về người nông 19 dân trước Cách mạng tháng Tám 2.2.1. Sáng tạo về mặt nội dung 19 2.2.1.1. Đề cập đến cái đói và miếng ăn trên một bình diện mới 19 2.2.1.2. Phát hiện ra quy luật tha hoá của người nông dân 23 2.2.1.3. Sáng tạo trong xây dựng nhân vật đa tính cách 28 2.2.2. Sáng tạo về mặt nghệ thuật 32 2.2.2.1. Sáng tạo trong khắc hoạ tâm lý nhân vật 33 2.2.2.2. Sáng tạo trong sử dụng ngôn ngữ 39 2.2.2.3. Giọng điệu 41 2.2.2.4. Sáng tạo trong tổ chức xung đột nghệ thuật 44 2.3. Ý nghĩa của những sáng tạo trong các trang viết về người nông 46 dân của Nam Cao 2.3.1. Tố cáo xã hội 46 2.3.2. Tư tưởng nhân đạo 47 Kết luận 49 Tài liệu tham khảo 50 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trào lưu văn học hiện thực phê phán Việt Nam 1930 - 1945 vận động và phát triển qua ba chặng: 1930 - 1935, 1936 - 1939, 1940 - 1945. Thành tựu của nó đã góp phần to lớn trong quá trình hiện đại hoá nền văn học dân tộc. Nhiều tác giả, tác phẩm của trào lưu văn học này đã trở thành những dấu son chói lọi, là niềm tự hào của nền văn học dân tộc trên bước đường hội nhập và phát triển. Nói đến văn học hiện thực phê phán là nói đến tên tuổi của các nhà văn như: Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng... và đặc biệt là Nam Cao - một tài năng tiêu biểu cho sự hoàn thiện về nghệ thuật của trào lưu văn học này. Tác phẩm của Nam Cao phần lớn ra đời trong những năm chiến tranh thế giới thứ hai, đánh dấu bước phát triển của trào lưu văn học hiện thực phê phán trong một thời kì tưởng chừng như bế tắc. Nam Cao là người đến sau nhưng lại là cây bút lớn nhất, tiêu biểu nhất của văn học hiện thực phê phán Việt Nam ở chặng đường cuối cùng (1940 - 1945). Ông cũng là nhà văn có ý thức cao và sâu sắc về quan điểm nghệ thuật của mình. Xuất hiện trên văn đàn khi trào lưu hiện thực chủ nghĩa đã đạt được nhiều thành tựu xuất sắc: Ngô Tất Tố đã có Tắt đèn, Nguyễn Công Hoan với Bước đường cùng, Vũ Trọng Phụng với Giông tố, Vỡ đê... Nam Cao đã ý thức sâu sắc rằng “Văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu, biết tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những cái gì chưa có”(Đời thừa). Và thực sự Nam Cao đã bước vào làng văn với “những cạnh sắc riêng của mình”. Ông không tiếp thu truyền thống một cách thụ động mà trên cơ sở đó kế thừa trong sự phát triển, đẫ nắm bắt, lĩnh hội một cách nhạy cảm những biến đổi dao động của thời cuộc và con người để lựa chọn một phong cách riêng, một hướng đi riêng trong sáng tạo nghệ thuật. Với những nét độc đáo trong sáng tác, một lối viết sắc sảo linh hoạt, Nam Cao đã trở thành “Hiện thân của chủ nghĩa hiện thực” là “Tiếng vọng âm vang của thời đại” là một trong những nhà văn lớn của nền văn học Việt Nam thế kỉ XX. Đời sống của người nông dân ở nông thôn chiếm một số lượng lớn trong các sáng tác của Nam Cao. Xuất thân trong một gia đình nông dân lại ở một vùng quê mà bọn cường hào ác bá chia bè kéo cánh đục khoét bóc lột người dân, hơn ai hết, Nam Cao am hiểu thấm thía số phận của những người nông dân nghèo khổ. Ông đã “đứng trong lao khổ mở hồn ra đón lấy tất cả những vang động ở đời”. Qua các trang viết của Nam Cao, bức tranh đời sống người nông dân hiện lên chân thực sinh động, tất cả như hiện thực ở ngoài mà bước vào văn vậy. Tuy cùng viết về đề tài người nông dân nhưng so với các nhà văn cùng thời Nam Cao đã khai thác nhìn nhận theo một hướng riêng, độc đáo, ông đã đem đến một tiếng nói mới mẻ cho văn học. Vì vậy, lưạ chọn đề tài Những sáng tạo độc đáo của Nam Cao trong sáng tác về đề tài người nông dân trước Cách mạng tháng Tám sẽ giúp chúng ta thấy được những hướng đi khác lạ của Nam Cao khi viết về người nông dân so với các nhà văn cùng thời, từ đó thấy được vị trí nhà văn trong văn học hiện thực phê phán nói riêng và nền văn học Việt Nam nói chung. Nam Cao cũng là một trong chín tác gia văn học được đưa vào giảng dạy trong nhà trường phổ thông trung học. Nói đến một tác gia văn học là nói đến một sự nghiệp ổn định, một tài năng, một cuộc đời đẹp đẽ về nhân cách. Tài năng của người nghệ sỹ được thể hiện ở cá tính sáng tạo, ở phong cách nghệ thuật, tư tưởng nghệ thuật... ở họ tất cả đều riêng biệt độc đáo. Phong cách Nam Cao là sự kết tinh phong cách thời đại. Tác phẩm của Nam Cao thường ẩn chứa nhiều chủ đề, hướng tới nhiều đối tượng... Cách viết của Nam Cao có tính chất định hướng cho con đường phát triển về sau. Trong văn học sử, Nam Cao có một vị trí lớn. Vì vậy, con người và tác phẩm Nam Cao đã đang và sẽ là đối tượng nghiên cứu của những người yêu quý văn Nam Cao, muốn tìm tòi khám phá các tác phẩm của ông. Việc thực hiện đề tài này cũng là cơ sở để tác giả khoá luận rèn luyện tư duy nghiên cứu độc lập, tập dượt làm nghiên cứu khoa học ở mức độ cao hơn, hình thành phương pháp nghiên cứu về quan điểm sáng tạo của một nhà văn và điều quan trọng hơn cả là thấy được vị trí của Nam Cao trong nền văn học dân tộc. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Trước Cách mạng tháng Tám Trước Cách mạng tháng Tám, tác phẩm của Nam Cao chưa được số đông văn nghệ sỹ cùng thời quan tâm. Vị trí của nhà văn chưa được khẳng định. Giá trị tư tưởng nghệ thuật chưa có sự đánh giá đúng mức. Nhận xét về Nam Cao trong thời kì này chỉ có Lê Văn Trương với một vài ý kiến trong lời giới thiệu Đôi lứa xứng đôi (Nxb Đời Mới, 1941) “Giữa lúc chúng ta đang đắm mình trong những truyện tình mơ mộng và “hùa nhau” phụng sự cái thị hiếu tầm thường của độc giả, ông Nam Cao đã mạnh dạn đi theo một lối riêng nghĩa là ông không thèm đếm xỉa đến sở thích của độc giả. Nhưng cạnh sắc của tài ông đã đem đến cho văn chương một lối văn mới chua chát và tàn nhẫn, thứ tàn nhẫn của con người biết tin ở tài mình ở thiên chức của mình... ông Nam Cao đã không hạ mình xuống bắt chước ai, không nói những cái người ta đã nói, không tả cái lối người ta đã tả. Ông đã dám bước chân vào làng văn với những cạnh sắc riêng của mình. Những cạnh sắc ấy, nếu ông cứ giữ cho nó sắc mãi thì chúng ta có thể tin vào tương lai văn nghiệp của ông. Vườn văn Việt Nam thiếu những bông hoa lạ, thiếu những nghệ sỹ táo bạo, thiếu những bản thể đặc biệt. Dám nói và dám viết những cái khác người, ông Nam Cao đã mang đến cho chúng ta những khoái cảm mới mẻ và ông đã tỏ ra là người có can đảm”. Ngoài ra, nhà văn Vũ Bằng - bạn viết cùng thời với Nam Cao viết: “May mắn làm sao tôi lại được đọc truyện của Nam Cao và ngay mấy câu đầu tôi đã thích thú vì lối hành văn với những câu kệch cỡm, nghịch ngợm có khi dớ dẩn nhưng đậm đà có duyên”. 2.2. Sau Cách mạng tháng Tám Nam Cao là một trong số những nhà văn lớn của thế kỷ được nghiên cứu nhiều nhất. Theo thư mục trong Nam Cao về tác gia tác phẩm (Bích Thu tuyển chọn, biên soạn) thì từ những năm bốn mươi cho đến nay đã có đến hơn hai nghìn công trình bài báo viết về Nam Cao và chắc chắn đây không phải là con số cuối cùng. Thật khó có đặc điểm cơ bản nào của nội dung, hình thức nghệ thuật trong sáng tác của Nam Cao chưa được phát hiện. Nhưng dù có tài năng đến đâu cũng không nhà nghiên cứu nào có khả năng khám phá hết những giá trị vốn rất tiềm tàng trong sáng tác của một nhà văn lớn. Đề tài người nông dân trong sáng tác của Nam Cao đã có nhiều công trình, bài viết đề cập. Xin dẫn ra một số công trình tiểu biểu liên quan trực tiếp đến đề tài: Trong Chủ nghĩa hiện thực Nam Cao, Trần Đăng Suyền viết: “Nam Cao là nhà văn của những người nông dân nghèo khổ và bất hạnh, nhà văn của những người khốn khổ, tủi nhục nhất trong xã hội thực dân phong kiến” [ 8, 115] . “Trong những tác phẩm viết về đề tài người nông dân của Nam Cao không vang lên những tiếng thúc sưu, dồn thuế cũng không miêu tả trực tiếp cảnh tranh cướp ruộng đất nhưng vẫn phản ánh chân thực sâu sắc tình trạng khốn cùng của người nông dân Việt Nam trên con đường bần cùng hoá, phá sản không lối thoát vào những năm 1940 - 1945”. [ 8, 124 ] “Viết về người nông dân, Nam Cao tập trung viết về tình trạng con người luôn luôn bị lăng nhục, bị xúc phạm về nhân phẩm bị đẩy vào tình trạng tha hoá, lưu manh hoá”. [ 8, 137 ] Trong sáng tác về đề tài người nông dân, Chí Phèo là một tác phẩm đặc sắc, trong Nam Cao về tác gia tác phẩm, Trần Tuấn Lộ viết: “Có thể nói trong toàn bộ các sáng tác của Nam Cao trước Cách mạng tháng Tám về đề tài người nông dân, Chí Phèo là một thành tựu đặc biệt, tiếp tục truyền thống của những tác phẩm hiện thực trước đó như Tắt đèn của Ngô Tất Tố, Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan...”. [ 10, 235 ] Nguyễn Đình Thi trong Mấy vấn đề văn học cũng cho rằng: “Trong nền văn học hiện thực đang tìm đường và đang chiến đấu với xu hướng phản động bấy giờ, thiên truyện Chí Phèo của Nam Cao nổi bật lên thật xuất sắc”. Nguyễn Văn Tùng trong Phân tích tác phẩm Nam Cao trong nhà trường đã viết: “Ở chủ đề nông dân... khác với các nhà văn hiện thực khác như Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao không miêu tả tái hiện không khí ngột ngạt của nông thôn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám mà ông đi vào thẳng vào những cảnh đời buồn tủi, nghèo khó... của người nhà quê” [11, 8 ]. Qua khảo sát, ta thấy đề tài người nông dân trong sáng tác của Nam Cao trước Cách mạng ít nhiều đã được đề cập đến. Tuy nhiên, chưa có tác giả nào đi sâu nghiên cứu những sáng tạo độc đáo của ông qua những trang viết về đề tài này. Chính vì lẽ đó, trên cơ sở gợi ý của những người đi trước tác giả khoá luận mong muốn ở một mức độ nhất định tập trung tìm hiểu những sáng tạo của Nam Cao trong sáng tác về đề tài người nông dân trước Cách mạng để hiểu sâu hơn nữa giá trị sáng tác của Nam Cao và những đóng góp của ông vào sự nghiệp văn học. 3. Mục đích nghiên cứu Với đề tài này, tác giả khoá luận hướng đến những mục đích sau: Thấy được những điểm sáng tạo độc đáo của Nam Cao khi viết về đề tài người nông dân so với các nhà văn cùng thời và ý nghĩa của những sáng tạo ấy. Góp phần thiết thực vào công tác giảng dạy của một giáo viên dạy văn sau này. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Khoá luận Những sáng tạo độc đáo của Nam Cao trong sáng tác về đề tài người nông dân trước Cách mạng tháng Tám có nhiệm vụ sau: Nêu những khái quát về cuộc đời, sự nghiệp, quan điiểm nghệ thuật của tác gia Nam Cao. Chỉ ra được những nét độc đáo, mới mẻ của Nam Cao khi viết về đề tài người nông dân trước Cách mạng so với các nhà văn cùng thời cả về nội dung và hình thức nghệ thuật. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 5.1 Đối tượng Khoá luận lấy đối tượng khảo sát là các tác phẩm của Nam Cao trước Cách mạng tháng Tám. Văn bản tác phẩm được trích dẫn rút từ Tuyển tập Nam Cao - Nxb Văn học, 2003, do Hà Minh Đức tuyển chọn. 5.2 Phạm vi nghiên cứu Với khuôn khổ của một khoá luận tốt nghiệp và khả năng làm chủ tư liệu có hạn chúng tôi nghiên cứu những sáng tạo mới mẻ của Nam Cao trong những sáng tác về đề tài người nông dân trước Cách mạng tháng Tám. Ngoài ra để thấy được nét mới, nét sáng tạo của Nam Cao khoá luận còn đặt sáng tác của Nam Cao trong mối liên hệ đối chiếu so sánh với các tác giả cùng thời. 6. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp so sánh đối chiếu Phương pháp phân tích văn học Phương pháp hệ thống 7. Đóng góp của khoá luận Về mặt lí luận: thấy được sự chi phối của quan điểm nghệ thuật đến các sáng tác của Nam Cao về đề tài người nông dân. Về mặt thực tiễn: góp phần vào việc giảng dạy, học tập các tác phẩm của Nam Cao trong nhà trường trung học phổ thông. 8. Bố cục khoá luận Ngoài phần mở đầu và kết luận, phần nội dung chính gồm 2 chương: Chương 1: Nam Cao và quan điểm nghệ thuật của nhà văn Nam Cao. Chương 2: Sự sáng tạo của nhà văn Nam Cao trong sáng tác về đề tài người nông dân trước Cách mạng tháng Tám. NỘI DUNG CHƯƠNG 1. NAM CAO VÀ QUAN ĐIỂM NGHỆ THUẬT CỦA NHÀ VĂN NAM CAO 1.1. Tác giả Nam Cao 1.1.1. Cuộc đời Nam Cao tên thật là Trần Hữu Tri, sinh ngày 29-10-1917 tại làng Đại Hoàng, phủ Lý Nhân (nay là xã Hoà Hậu, huyện Lý Nhân) tỉnh Hà Nam. Làng Đại Hoàng của Nam Cao ở một vùng xa phủ, xa huyện nên bọn cường hào chức dịch trong làng càng được dịp hoành hành. Nơi đây hàng năm vẫn thường xuyên xảy ra những vụ kiện tụng lẫn nhau giữa những bọn nhà giàu có nhiều thế lực, và không ít cảnh những người nông dân phải rời bỏ làng quê đi tha phương cầu thực. Những sự việc có thực diễn ra ở đây đã được ghi lại trên trang sách của Nam Cao với dấu ấn nặng nề về một vùng quê đói nghèo tăm tối. Nam Cao sinh trưởng trong một gia đình nghèo, đời sống khá chật vật, trong các anh em chỉ có mình Nam Cao được đi học. Đói nghèo, bệnh tật đeo đuổi và giày vò Nam Cao ngay từ những năm còn nhỏ. Thi thành trung trượt, Nam Cao theo một người cậu làm may vào Sài Gòn kiếm sống. Rời bỏ cái làng quê nghèo đói và tù túng Nam Cao mang theo nhiều dự định lớn lao. Tưởng những miền xa quê hương sẽ mở ra một chân trời mới lạ, nhưng rốt cuộc bệnh tật lại trả Nam Cao về với nơi chôn rau cắt rốn. Ở Sài Gòn về, Nam Đặng Thị Huế - K32B Văn 10 10 Cao ôn lại vốn học cũ và thi đậu Thành chung. Nam Cao định xin đi làm công chức nhưng vì bệnh tật nên không được chấp nhận. Một người trong họ mở trường tư ở Hà Nội (trường tư thục Công Thanh, đường Thuỵ Khuê, Hà Nội) cần một giáo viên có bằng trung học, Nam Cao được mời lên dạy học. Cuộc sống của một giáo khổ trường tư đã giúp Nam Cao hiểu sâu sắc thân phận của người tiểu tư sản trí thức nghèo trong một xã hội ngột ngạt bế tắc. Khi phát xit Nhật xâm lược Đông Dương trường bị đóng cửa, Nam Cao sống chật vật bằng nghề viết văn, làm gia sư, có khi thất nghiệp phải về quê “ăn bám” vợ. Năm 1943, Nam Cao ra nhập nhóm văn hoá cứu quốc bí mật cùng với một số nhà văn như Tô Hoài, Nguyên Hồng, Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Đình Thi... Khi cơ sở văn hoá cứu quốc và phong trào cách mạng ở Hà Nội bị khủng bố mạnh, Nam Cao trở về quê và tham gia phong trào Việt Minh ở địa phương. Thời kì Cách mạng tháng Tám, Nam Cao tham gia cướp chính quyền ở phủ Lý Nhân và được bầu làm chủ tịch xã. Sau đó ít lâu, Nam Cao được điều lên Hà Nội và công tác ở hội Văn hoá cứu quốc. Có thời kì Nam Cao làm thư kí toà soạn tạp chí Tiên Phong - cơ quan của Hội. Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, Nam Cao theo đoàn quân Nam tiến vào vùng Nam Trung Bộ. Năm 1947, ông lên Việt Bắc. Những năm kháng chiến chống thực dân Pháp, Nam Cao vừa làm biên tập cho báo Cứu quốc Việt Bắc, Cứu quốc trung ương, vừa làm mọi công việc của một cán bộ thông tin tuyên truyền: viết tin, viết tài liệu, giải thích các chính sách, làm ca dao tuyên truyền, viết truyền đơn địch vận... Thời gian này, Nam Cao được vinh dự ra nhập Đảng Cộng sản Đông Dương (1948). Tháng 11 năm 1951, trên đường vào công tác vùng địch hậu Liên khu Ba, Nam Cao bị địch phục kích và bắn chết gần bốt Hoàng Đan (Ninh Bình). Đặng Thị Huế - K32B Văn 11 11 Cuộc đời Nam Cao cũng giống như cuộc đời của bao trí thức tiểu tư sản khác, bao nhiêu khát khao, ước mơ hoài bão và lý tưởng đều không thực hiện được. Nhà văn phải vật lộn với với miếng cơm manh áo ở đời, trải qua mấy lần thất nghiệp, ngược xuôi khắp trong Nam ngoài Bắc nhưng cuộc đời Nam Cao cũng sớm được soi sáng bởi ánh sáng của Đảng, của Cách mạng. Chính Cách mạng đã giúp Nam Cao thoát khỏi những bế tắc, đưa Nam Cao ra khỏi tâm sự u uất sống một cuộc sống thật sự có ý nghĩa. 1.1.2. Sự nghiệp sáng tác 1.1.2.1. Trước Cách mạng tháng Tám Nam Cao có sáng tác đăng báo từ năm 1936, nhưng sự nghiệp sáng tác văn học của ông chỉ thực sự bắt đầu từ truyện ngắn Chí Phèo (1941). Sáng tác của Nam Cao trước Cách mạng tập trung vào hai đề tài chính : cuộc sống của người trí thức tiểu tư sản nghèo và cuộc sống của người nông dân ở quê hương. Dù viết ở đề tài nào thì điều Nam Cao quan tâm trước tiên và day dứt tới đau đớn là tình trạng con người bị tha hoá, bị xói mòn về nhân phẩm thậm chí bị huỷ hoại cả về nhân tính trong cái xã hội phi nhân đạo đương thời. Ở đề tài người trí thức tiểu tư sản, đáng chú ý là các truyện ngắn: Những truyện không muốn viết, Trăng sáng, Mua nhà, Truyện tình, Quên điều độ, Cười... và tiểu thuyết Sống mòn (1944). Trong những sáng tác này, Nam Cao đã miêu tả hết sức chân thực tình cảnh nghèo khổ, dở sống dở chết của những nhà văn nghèo, những “giáo khổ trường tư”, học sinh thất nghiệp... Nhà văn đặc biệt đi sâu vào những bi kịch tâm hồn của họ, qua đó, đặt ra những vấn đề có ý nghĩa xã hội to lớn, vượt khỏi phạm vi của đề tài. Đó là tấn bi kịch dai dẳng thầm lặng mà đau đớn của người tri thức có ý thức sâu sắc về sự sống nhân phẩm, có hoài bão lớn về một sự nghiệp tinh thần, nhưng lại bị Đặng Thị Huế - K32B Văn 12 12 gánh nặng áo cơm và hoàn cảnh xã hội ngột ngạt làm cho “chết mòn”, phải sống một cuộc “ đời thừa”. Những tác phẩm đó đã phê phán sâu sắc xã hội phi nhân đạo bóp nghẹt sự sống tàn phá tâm hồn con người, đồng thời, đã thể hiện sự tự đấu tranh bên trong của người trí thức tiểu tư sản trung thực cố vươn tới một cuộc sống đẹp đẽ, thực sự có ý nghĩa, xứng đáng là cuộc sống con người. Nam Cao để lại chừng hai chục truyện ngắn viết về cuộc sống tăm tối thê thảm của người nông dân đương thời. Những truyện đáng chú ý là: Chí Phèo, Trẻ con không được ăn thịt chó, Mua danh, Tư cách mõ, Điếu văn, Một bữa no, Lão Hạc, Một đám cưới... Ở đề tài người nông dân, Nam Cao thường quan tâm đến những hạng cố cùng, những số phận hẩm hiu, bị ức hiếp nhiều nhất. Họ càng hiền lành nhịn nhục thì càng bị chà đạp phũ phàng. Ông đặc biệt đi sâu vào những trường hợp con người bị lăng nhục một cách độc ác bất công mà xét đến cùng chẳng qua là vì họ nghèo đói khốn khổ. Tuy giọng văn lắm khi lạnh lùng nhưng kì thực Nam Cao đã dứt khoát bênh vực quyền sống và nhân phẩm của những con người bất hạnh, bị xã hội đẩy vào tình trạng nhục nhã đó (Chí Phèo, Một bữa no, Tư cách mõ). Viết về người người nông dân bị lưu manh hoá, nhà văn đã kết án sâu sắc cái xã hội tàn bạo, tàn phá cả thể xác và linh hồn người nông dân lao động, đồng thời, ông vẫn phát hiện và khẳng định bản chất đẹp đẽ của họ, ngay trong khi họ bị vùi dập tới mất cả hình người, tính người. Nhà văn đã tự đặt ra vấn đề phải xác định “đôi mắt” đúng đắn để nhìn nhận về quần chúng. Ông luôn có ý thức “cố mà tìm hiểu” cái “bản tính tốt” của người nông dân nghèo thường bị “che lấp”, vùi dập. Trong nhiều tác phẩm, Nam Cao không những đã vạch ra nỗi cùng cực của người nông dân mà còn thể hiện cảm động bản chất đẹp đẽ, cao quý trong tâm hồn họ ( Lão Hạc, Một đám cưới, Dì Hảo...) 1.1.2.2. Sau Cách mạng tháng Tám Đặng Thị Huế - K32B Văn 13 13 Sau Cách mạng tháng Tám, Nam Cao lao mình vào mọi công tác cách mạng và kháng chiến. Ông tự nguyện làm người cán bộ tuyên truyền vô danh của Cách mạng và có ý thức tự rèn luyện cải tạo mình trong thực tế kháng chiến. Truyện ngắn Đôi mắt (1948) là một thành công xuất sắc của văn nghệ kháng chiến hồi đầu khi đó. Nhìn vào hình ảnh một trí thức cũ đi tản cư theo kháng chiến nhưng vẫn giữ nguyên lối sống trưởng giả, nhởn nhơ và “đôi mắt” khinh bạc tệ hại đối với quần chúng - hình ảnh thật lạc lõng giữa cuộc kháng chiến lành mạnh sôi nổi lúc bấy giờ - người trí thức đi theo cách mạng càng thêm dứt khoát từ bỏ con người cũ, lối sống cũ và quyết tâm “Cách mạng hoá tư tưởng, quần chúng hoá sinh hoạt” trở thành những chiến sỹ trên mặt trận văn hoá. Nhật ký Ở rừng (1948) viết trong thời kỳ nhà văn công tác ở vùng rừng sâu Bắc Kạn và tập ký sự Chuyện biên giới (1950) viết khi ông đi chiến dịch Cao - Lạng, đều là những sáng tác giá trị của nền văn xuôi mới còn non trẻ bấy giờ. Nhà văn hi sinh lúc tư tưởng và tài năng đang độ phát triển nhất trong thời đại mới hứa hẹn những sáng tác có tầm vóc mới. “Nam Cao đã chết trong cuốn tiểu thuyết lớn của đời mình. Người ấy tài ấy đương căng đầy sức lực. Nếu còn sống chắc chắn những mong muốn của anh sẽ thành sự thật rực rỡ trên một tầm xa, rất xa”(Tô Hoài, Nam Cao - nhà văn hiện thực xuất sắc). Đời văn Nam Cao không dài. Trên mười năm sáng tác ở cả hai thời kì trước và sau Cách mạng, Nam Cao đã để lại nhiều tác phẩm có giá trị. Thời gian trôi qua, tác phẩm của Nam Cao như ngày càng bộc lộ thêm những phẩm chất mới, những giá trị mới. Chúng ta càng thêm yêu quý ông, một tâm hồn trung thực và cao đẹp trong cuộc đời cũng như trên trang sách; một nhà văn chiến sỹ với ý nghĩa đích thực và trọn vẹn của danh hiệu này. 1.2. Quan điểm nghệ thuật của Nam Cao Đặng Thị Huế - K32B Văn 14 14 Nam Cao là một trong số những nhà văn hiện thực phê phán (1930 1945) có ý thức sâu sắc về quan điểm nghệ thuật của mình. Những quan điểm đó ít khi được phát biểu trực tiếp dưới dạng lý luận mà thường được bộc lộ qua những sáng tác và hình tượng nghệ thuật của ông. Quan điểm nghệ thuật chỉ được nảy sinh khi các nhà văn có ý thức trách nhiệm về ngòi bút của mình, khi nghiền ngẫm sâu sắc về “những điều trông thấy”, nghe thấy và bằng trái tim người nghệ sỹ muốn lên tiếng để chia sẻ cảm thông hay phê phán, tố cáo một vấn đề nào đó. Nam Cao xuất hiện trên văn đàn từ năm 1936 - 1939 với những bài thơ, truyện ngắn chịu ảnh hưởng của văn học lãng mạn đương thời. Quá trình sáng tác của Nam Cao từ chủ nghĩa lãng mạn đến chủ nghĩa hiện thực không đơn giản và cũng không dễ dàng. Mãi đến năm 1940 khi Cái lò gạch cũ ra đời Nam Cao mới thực sự cắm được cột mốc vinh quang trên con đường sáng tác theo khuynh hướng hiện thực chủ nghĩa đồng thời mới hoàn toàn dứt bỏ được thứ văn chương lãng mạn thoát ly. Như vậy phải mất gần năm năm Nam Cao mới cập bến chủ nghĩa hiện thực, so với các nhà văn hiện thực tiền bối như Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Ngô Tất Tố thì quá trình “tìm đường” và “nhận đường” ở Nam Cao diễn ra liên tục và vất vả hơn nhiều. Tuy nhiên, nhờ thế mà giai đoạn sáng tác sung mãn nhất của đời văn Nam Cao luôn có sự đồng hành của hệ thống các quan điểm nghệ thuật. Hiện thực không ở bên ngoài hay phía trước để “dẫn đường” mà hoá thân trong chính những hình tượng nhân vật sống động của tác phẩm như Điền (Trăng sáng), Hộ (Đời thừa), Lộc (Truyện người hàng xóm)... 1.2.1. Trước Cách mạng tháng Tám Trước hết, với Nam Cao văn chương nghệ thuật phải phản ánh chân thực đời sống. Người nghệ không nên chạy theo cái đẹp, cái thơ mộng mà quay lưng lại hiện thực để rồi viết ra toàn những điều giả dối và phù phiếm. Đặng Thị Huế - K32B Văn 15 15 Nhà văn không thể nhắm mắt bịt tai trước những tình cảnh khổ cực của con người mà trái lại phải “đứng trong lao khổ mà mở hồn ra đón lấy tất cả những vang động ở đời”. Trong Trăng sáng Nam Cao từng viết: “Chao ôi! nghệ thuật không cần là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối nghệ thuật chỉ có thể là tiếng đau khổ kia thoát ra từ kiếp lầm than”. Không những vậy văn chương chân chính phải thấm đượm tư tưởng nhân đạo (Nghệ thuật phải phụng sự con người, vì con người). Văn chương vừa mang nặng nỗi đau nhân tình vừa chứa đựng niềm hứng khởi để có thể tiếp thêm sức mạnh cho con người trong cuộc đấu tranh vươn tới cuộc sống nhân ái, công bằng, hoà hợp. Văn chương phải gắn kết sợi dây tình cảm giữa con người với con người làm cho người gần người hơn. Trong Đời thừa Nam Cao viết “Một tác phẩm thật sự có giá trị phải vượt lên trên tất cả bờ cõi và giới hạn, phải là tác phẩm chung cho cả loài người. Nó phải chứa đựng một cái gì vừa lớn lao mạnh mẽ, vừa đau đớn lại vừa phấn khởi, nó ca tụng lòng thương, tình bác ái, sự công bình, nó làm cho người gần người hơn”. Bản chất của văn chương là sáng tạo, do đó, với Nam Cao, nghề văn cần nhất là tiềm năng sáng tạo. Nhà văn chân chính nhất thiết không phải là một người thợ dù có là người thợ khéo tay đi chăng nữa; đi theo lối mòn, rập khuôn xơ cứng theo Nam Cao là điều tối kị đối với người nghệ sĩ. Cạn nguồn sáng tạo văn chương chỉ còn là thứ sản phẩm “rất nhẹ”, “rất nông”, “vô vị”, “nhạt nhẽo”...- như suy nghĩ của nhà văn Hộ trong truyện ngắn Đời thừa. Hộ cho rằng: “Văn chương không cần đến những người thợ khéo tay làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho, văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu, biết tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những cái gì chưa có”. Quan niệm này trở thành trở thành phương châm phấn đấu trong suốt quá trình sáng tác của Nam Cao. Đặng Thị Huế - K32B Văn 16 16 Người cầm bút phải có lương tâm trách nhiệm với nghề của mình. Đối tượng của văn chương là con người, văn chương có nhiệm vụ bồi đắp tư tưởng tình cảm lối sống cho con người, do đó yêu cầu người cầm bút phải tâm huyết với nghề thấy được trách nhiệm to lớn của mình. Trong tác phẩm Đời thừa ông viết: “Sự cẩu thả trong bất cứ nghề gì cũng là một sự bất lương rồi. Nhưng sự cẩu thả trong văn chương thì thật là đê tiện”. 1.2.2. Sau Cách mạng tháng Tám Cuộc kháng chiến chống Pháp bùng nổ, Nam Cao lên Việt Bắc tự chiêm nghiệm và trải nghiệm “đôi mắt nghệ thuật” của mình. Từ khói lửa chiến tranh lòng không nguôi nghĩ về tư cách “con dân nước Việt” về trách nhiệm của nhà văn và văn chương trước vận mệnh dân tộc. Tự nhận định cho đúng về mình cũng chính là nhìn người cho chân thực. Trong nhật kí Ở rừng Nam Cao chân thành tâm sự: “Nhiều khi phải quên mình đi, quên cái tuổi của mình để thành người có ích. Có cần gì phải cầy cục ghi tên mình lại cho lịch sử ? Tạo ra lịch sử lại là sự nghiệp của số đông. Ta nên nghĩ đến cái số đông nhiều hơn ta. Trước sự gian khổ và hi sinh lớn lao của cuộc chiến tranh vệ quốc, mỗi người cần “biết hi sinh”, biết chiến đấu, chiến đấu lặng lẽ, chiến đấu không biết đến tên mình, không nghĩ đến cả thân mình nữa”. Cho nên Nam Cao luôn đặt công việc làm văn của mình bên cạnh công việc của những người đi kháng chiến nhằm tìm ra cái ý vị văn chương mà cuộc sống đang cần. Ông không giấu giếm sự thật là trong ông luôn tồn tại cả hai ý nghĩ về công việc làm văn. Một mặt, “vẫn còn những lúc thằng nghệ sĩ cũ trong tôi vùng dậy”, mặt khác, ông tự chất vấn mình: “sao tôi lại không thể dằn cái ý muốn kiêu căng của tôi xuống để góp sức vào công việc “không nghệ thuật” lúc này chính là sửa soạn cho tôi một nghệ thuật cao hơn”. Nam Cao tự xác định phải làm một công dân tốt trước khi làm một nhà văn, bởi thế ông quan niệm “sống đã rồi hãy viết”. Không phải ông không còn thiết tha với nghệ Đặng Thị Huế - K32B Văn 17 17 thuật mà ông hiểu rằng cuộc sống nhất là cuộc sống cách mạng còn thiêng liêng hơn gấp nhiều lần. Và ông muốn góp sức mình vào cuộc kháng chiến (công việc không nghệ thuật), tự nguyện làm một cán bộ tuyên truyền vô danh của cách mạng, đó là sự chuẩn bị cho một nghệ thuật cao hơn. Những ý tưởng quan điểm của Nam Cao về văn và lao động sáng tạo nghệ thuật trước cũng như sau Cách mạng tháng Tám cho thấy ông luôn “nhập cuộc” văn chương bằng một cái tâm trong sáng, đầy nhiệt huyết. Khởi nguồn từ cội rễ nhân văn ấy, tác phẩm của Nam Cao luôn cắm rễ sâu xa, gắn bó thắm thiết với mảnh đất hiện thực, luôn sáng lên những tư tưởng lớn bởi sự khám phá chiều sâu số phận con người và cuộc đời ngay trong cái hàng ngày ấm nồng hơi thở sự sống. Cội rễ ấy đã nuôi dưỡng và phát lộ tài năng văn chương xuất chúng của ông, đưa ông trở thành nhà nhân đạo lớn, môt nhà hiện thực bậc thầy. CHƯƠNG 2. SÁNG TẠO CỦA NHÀ VĂN NAM CAO TRONG SÁNG TÁC VỀ ĐỀ TÀI NGƯỜI NÔNG DÂN TRƯỚC CÁCH MẠNG THÁNG TÁM 2.1. Đề tài người nông dân trong văn xuôi hiện thực phê phán Việt Nam 1930 - 1945 Một khuynh hướng văn học bao giờ cũng xuất hiện trên cơ sở những tiền đề xã hội nhất định. Những mâu thuẫn dân tộc và mâu thuẫn giai cấp trong xã hội Việt Nam thời kì 1930 - 1945, những ảnh hưởng qua lại trên lĩnh vực ý thức hệ, những tác phẩm hiện thực chủ nghĩa trong thế kỉ trước và thời Đặng Thị Huế - K32B Văn 18 18 kì cận đại, đó là những tiền đề khách quan giúp cho khuynh hướng văn học hiện thực phê phán hình thành và phát triển. Dòng văn học này đã đáp ứng một phần những yêu cầu cơ bản của cuộc đấu tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc lúc bấy giờ. Các nhà văn hiện thực bạn đường của giai cấp công nhân như Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng... đã sử dụng chủ nghĩa hiện thực phê phán như vũ khí chiến đấu. Bên cạnh đề tài quan lại, cường hào, đời sống trí thức tiểu tư sản thì người nông dân cũng là đề tài thu hút ngòi bút của nhiều nhà văn. Trong xã hội cũ, người nông dân là tầng lớp thấp cổ bé họng, chịu nhiều áp bức bóc lột, “một cổ hai tròng” do đó họ chính là nhân vật trung tâm trong sáng tác của các nhà văn hiện thực phê phán lúc bấy giờ. Họ hiện lên hết sức chân thực qua các trang văn, đó là chị Dậu (Tắt đèn - Ngô Tất Tố), anh Pha (Bước đường cùng- Nguyễn Công Hoan) - những người nông dân nghèo khổ, chất phác, bị chà đạp và cũng giàu tinh thần phản kháng. Như vậy, có thể nói trên văn đàn Việt Nam thời kì 1930 - 1945 Nam Cao là người đến muộn. Trước ông, Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng đã xây dựng trên nền của chủ nghĩa hiện thực những toà nhà đẹp. Nam Cao xuất hiện khi Nguyễn Công Hoan đã gây ấn tượng về nhiều mặt qua các truyện dài và đặc biệt là những truyện ngắn với sức châm biếm sắc sảo và nụ cười giòn giã. Nguyên Hồng với tâm hồn thiết tha sôi nổi biết vượt lên mọi khó khăn để vươn tới quỹ đạo đấu tranh cách mạng; Ngô Tất Tố mực thước nhân hậu trong tình người và sắc sảo sảo trong quan sát, tường thuật của ngòi bút báo chí. Làng quê đã phơi bày ra nhiều cảnh tượng bi kịch qua những trang viết của Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan... Nam Cao cũng khai thác lại đề tài nói trên, tuy nhiên, trên con đường sáng tạo nghệ thuật của mình, Nam Cao đã không giẫm lên lối mòn của những người đi trước, ông đã mang đến cho đề tài này tiếng nói mới chân thực mà sắc sảo. Là người cập bến chủ nghĩa hiện thực muộn nhất nhưng ông là người hoạ sỹ đặt những mảng màu cuối cùng Đặng Thị Huế - K32B Văn 19 19 hoàn chỉnh bức tranh hiện thực cả về mặt phản ánh xã hội cũng như khả năng biểu hiện nghệ thuật, người đã đưa dòng văn học này lên đến đỉnh cao với nhiều tác phẩm có giá trị. 2.2. Sáng tạo của Nam Cao trong những sáng tác về người nông dân trước Cách mạng tháng Tám 2.2.1. Sáng tạo về mặt nội dung 2.2.1.1 Đề cập đến cái đói và miếng ăn trên một bình diện mới Xuất thân trong một gia đình nông dân nghèo, lại ở một vùng quê mà bọn cường hào ác bá chia bè kéo cánh, đục khoét bóc lột người dân Nam Cao am hiểu thấm thía số phận người dân nghèo khổ. Lúc Nam Cao bước vào con đường văn học cũng là lúc xã hội Việt Nam chao đảo ngột ngạt nhất. Các giai cấp bị phân hoá dữ dội, đời sống người nông dân bị đe doạ hơn bao giờ hết. Viết về người nông dân ở thời kì cùng quẫn bế tắc này, Nam Cao không dừng lại ở hiện tượng bề mặt, ông cố gắng đi sâu vào bản chất sự vật và bày tỏ thái độ đồng cảm xót thương đối với những tâm hồn đau khổ. Không như Tam Lang, Trọng Lang và một số nhà văn lãng mạn khác, Nam Cao không nhìn người nghèo với con mắt khinh bỉ giễu cợt nhưng cũng không thi vị hoá, lí tưởng hoá họ. Tấm lòng yêu thương nhân đạo và sự hiểu biết sâu sắc về con người, đời sống ở thôn quê đã giúp Nam Cao xây dựng được những hình tượng nông dân sinh động. Từ một làng quê heo hút của mình nhà văn đã mở rộng ra cả một thực trạng nông thôn đang thời kì lột xác. Đọc Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng chúng ta từng bắt gặp những con người bị dồn đẩy đến chân tường và đã chứng kiến không ít những số phận éo le. Nhưng đến Nam Cao, cảnh nghèo đã thấm qua từng trang sách và người đọc cứ day dứt không nguôi về bi kịch của những con người bị đẩy đến tận đáy sâu thẳm của xã hội. Phần lớn các truyện ngắn viết về đề tài người nông dân của Nam Cao ra đời vào những năm 1940-1945. Cái dấu ấn một thời kì đen tối đã để lại khá Đặng Thị Huế - K32B Văn 20 20