Tài liệu Nho giáo việt nam thời lý trần và ý nghĩa lịch sử của nó

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ NHƢ NHO GIÁO VIỆT NAM THỜI LÝ - TRẦN VÀ Ý NGHĨA LỊCH SỬ CỦA NÓ LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC HÀ NỘI - 2018 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ NHƢ NHO GIÁO VIỆT NAM THỜI LÝ - TRẦN VÀ Ý NGHĨA LỊCH SỬ CỦA NÓ Chuyên ngành: CNDVBC&CNDVLS Mã số: 62.22.03.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THANH BÌNH HÀ NỘI - 2018 LỜI AM ĐOAN C ả Tác giả luận án Nguyễn Thị Nhƣ MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 2 HƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .................................................................................................... 6 1.1. Các công trình nghiên cứu liên quan đến điều kiện và tiền đề cho sự phát triển của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần .................................................................................................................................. 6 1.2. Các công trình nghiên cứu tiêu biểu về nội dung và đặc điểm của tƣ tƣởng Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần ......................................................................................................................................... 12 1.3. Những công trình nghiên cứu về ý nghĩa lịch sử của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần ........ 27 1.4. Khái quát các kết quả đạt đƣợc và những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu .................. 30 HƢƠNG 2. ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ CHO SỰ PHÁT TRIỂN CỦA NHO GIÁO VIỆT NAM THỜI LÝ - TRẦN .................................................................. 36 2.1. Điều kiện kinh tế và chính trị - xã hội Việt Nam thời Lý - Trần .................................................... 36 2.2. Tiền đề tƣ tƣởng của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần ................................................................ 47 2.3. Khái quát sự phát triển của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần .................................................... 63 HƢƠNG 3. NỘI DUNG VÀ ĐẶ ĐIỂM CỦA TƢ TƢỞNG NHO GIÁO VIỆT NAM THỜI LÝ - TRẦN .............................................................................. 73 3.1. Một số nội dung chủ yếu trong tƣ tƣởng Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần ............................. 73 3.1.1. Tư tưởng tôn quân ................................................................................................... 73 3.1.2. Tư tưởng về đường lối trị nước ............................................................................... 78 3.1.3. Tư tưởng thân dân ................................................................................................... 86 3.1.4. Tư tưởng thượng hiền.............................................................................................. 93 3.2. Những đặc điểm nổi bật của tƣ tƣởng Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần................................ 107 HƢƠNG 4. Ý NGHĨA LỊCH SỬ CỦA NHO GIÁO VIỆT NAM THỜI LÝ TRẦN...................................................................................................................... 118 4.1. Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần góp phần hình thành ý thức hệ của triều đại .................... 118 4.2. Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần góp phần tạo lập nền chính trị thân dân............................ 122 4.3. Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần thúc đẩy sự phát triển của tầng lớp nho sĩ ..................... 127 4.4. Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần tạo tiền đề cho sự phát triển của Nho giáo ở các giai đoạn sau ..................................................................................................................................................................... 133 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 146 DANH MỤ Á ÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ................. 150 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 151 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nho giáo là một học thuyết ra đời ở Trung Quốc vào khoảng thế kỷ VI trước Công nguyên, nhưng những ảnh hưởng của nó thì không chỉ ở Trung Quốc mà còn lan rộng sang nhiều quốc gia khác, trong đó có Việt Nam. Từ một hệ tư tưởng ngoại lai, Nho giáo đã dần chiếm một vị trí quan trọng trong kiến trúc thượng tầng của xã hội phong kiến Đại Việt, ảnh hưởng và tác động đến nhiều mặt, nhiều lĩnh vực chủ yếu của đời sống xã hội Việt Nam trong lịch sử và hiện nay. Bởi vậy, nhiều nhà nghiên cứu đã khẳng định rằng, Nho giáo là một bộ phận cốt lõi của di sản truyền thống dân tộc, là một thành tố của văn hóa Việt Nam. Gần đây, trước những biến động hết sức phức tạp của đời sống xã hội, giới nghiên cứu đã có xu hướng tìm hiểu Nho giáo trên tinh thần phê phán nhằm gạn lọc, tiếp thu những nhân tố hợp lý, những giá trị chung của Nho giáo. Tuy nhiên, vị trí, vai trò, ảnh hưởng của Nho giáo đối với xã hội và con người Việt Nam ở mỗi giai đoạn lịch sử không hoàn toàn giống nhau. Bởi vì, việc tiếp nhận Nho giáo, xét đến cùng, là do điều kiện kinh tế - xã hội trong mỗi giai đoạn quy định và do nhu cầu cai trị, quản lý xã hội của triều đại phong kiến giai đoạn ấy chi phối. Cho nên, cần phải có thái độ biện chứng, khách quan, toàn diện, có quan điểm lịch sử - cụ thể trong việc nghiên cứu Nho giáo cũng như vai trò của nó đối với xã hội, con người Việt Nam trong lịch sử. Việc nghiên cứu Nho giáo Việt Nam thời kỳ Lý - Trần một cách sâu sắc, toàn diện và có hệ thống hơn so với các công trình đã công bố trước đây là điều cần thiết và có ý nghĩa bản lề. Thời đại Lý - Trần được xem là thời đại hưng thịnh và vẻ vang trong sự phát triển của quốc gia phong kiến Đại Việt, thể hiện ở sự phát triển với một sinh lực dồi dào của nền kinh tế, ở việc tổ chức quản lý xã hội quy củ và thống nhất từ trung ương đến địa phương, ở việc thống nhất tư tưởng, đoàn kết toàn dân để tạo nên một nguồn sức mạnh to lớn đánh thắng các thế lực ngoại xâm hùng mạnh và ở sự phát triển rực rỡ của nền văn hóa, giáo dục. Có rất nhiều nguyên nhân đưa đến sự phát triển hưng thịnh và vẻ vang ấy, trong đó chúng ta không thể không kể đến vai trò của những học thuyết, tư tưởng đặc sắc đã góp phần tạo nên nguồn sức mạnh nội lực cho dân tộc ta thời kỳ này. Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần chính là một trong những học thuyết đặc sắc ấy. Vì vậy, nghiên cứu Nho giáo thời 2 Lý - Trần là cần thiết để chỉ rõ những giá trị trong Nho giáo thời kỳ này đã góp phần thúc đẩy sự phát triển của dân tộc ta lúc đương thời, đồng thời cũng xác định một cách đúng đắn những di sản trong tư tưởng Nho giáo thời kỳ này cần được kế thừa và phát huy nhằm góp phần xây dựng đất nước ta trong giai đoạn hiện nay. Tuy nhiên, khi nghiên cứu về văn hóa, tư tưởng thời Lý - Trần, các nhà khoa học đi trước thường dành nhiều sự quan tâm cho Phật giáo hơn là các học thuyết khác tồn tại trong cùng thời kỳ bởi đây là giai đoạn Phật giáo có sự phát triển phồn thịnh, được nhà nước suy tôn như một quốc giáo. Phần lớn các nhà nghiên cứu mới chỉ nhìn nhận vai trò to lớn của Phật giáo đối với sự phát triển của triều đại phong kiến Lý - Trần mà chưa có mấy ai đánh giá một cách khách quan, toàn diện về vai trò của Nho giáo đối với sự phát triển của đất nước trong thời kỳ ấy. Nếu có, thì những phân tích về ý nghĩa lịch sử của Nho giáo thời kỳ này cũng chưa thật đầy đủ, thậm chí còn có nhiều quan điểm trái ngược nhau. Vì vậy, nghiên cứu về Nho giáo thời kỳ Lý - Trần vẫn còn nhiều khoảng trống cần được tiếp tục bổ sung, làm rõ. Thêm vào đó, việc nghiên cứu về Nho giáo thời kỳ Lý - Trần gặp phải một khó khăn là rất nhiều tư liệu về Nho giáo thời kỳ này hiện không còn. Công việc khảo cứu của các tác giả chủ yếu dựa vào các bộ chính sử của nhà nước phong kiến Việt Nam hay một số tài liệu sưu tầm các tác phẩm văn học thời Lý - Trần. Nhưng những ghi chép và đánh giá trong sử sách về tư tưởng Nho giáo thời kỳ này còn nhiều bất cập, khác nhau, đôi khi trái ngược nhau. Cho nên, nghiên cứu về Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần tuy không phải là một vấn đề mới nhưng vẫn chưa được giải quyết một cách rốt ráo, vì thế, việc nghiên cứu về Nho giáo thời kỳ này vẫn cần được tiếp tục để góp phần đưa ra những đánh giá chân thực, phù hợp hơn với thực tế lịch sử. Nghiên cứu Nho giáo thời Lý - Trần còn cho ta thấy được logic, tính liên tục và gián đoạn trong sự phát triển của các tư tưởng Nho giáo Việt Nam. Chính sự khởi sắc của Nho giáo thời kỳ này đã tạo đà và chuẩn bị những điều kiện thiết yếu để nó trở thành hệ tư tưởng chủ đạo của chế độ phong kiến Việt Nam ở các thế kỷ sau. Không phải ngẫu nhiên mà giai cấp phong kiến Việt Nam lại lựa chọn Nho giáo và đưa nó lên địa vị độc tôn vào thế kỷ XV nếu như không có một quá trình thử nghiệm tính hiệu quả của nó trong công cuộc quản lý xã hội ở một giai đoạn lịch sử trước đó. Như vậy, việc nghiên cứu, tìm hiểu sâu hơn về Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần sẽ góp phần làm rõ ý nghĩa lịch sử của nó. 3 Bên cạnh đó, nghiên cứu vai trò các học thuyết du nhập vào Việt Nam và được Việt hóa trong sự tiếp biến với các học thuyết khác cũng như với các yếu tố bản địa để tạo nên diện mạo mới của tư tưởng Việt Nam qua các thời kỳ là hết sức cần thiết. Việc nghiên cứu Nho giáo trong thời Lý - Trần giúp chúng ta hiểu được khí phách tự lập trong học phong, học thuật của ông cha ta lúc đương thời cũng như bản lĩnh dân tộc Việt Nam trong việc tiếp thu và sáng tạo các yếu tố văn hóa ngoại nhập. Từ đó, chúng ta có thể rút ra nhiều bài học quý giá về quá trình bảo vệ và phát triển đời sống tư tưởng dân tộc trong tiến trình giao lưu và hội nhập quốc tế. Với những lý do trên, tác giả đã chọn vấn đề Nho giáo Việt Nam thời Lý Trần và ý nghĩa lịch sử của nó làm đề tài nghiên cứu cho luận án tiến sĩ của mình. Tác giả luận án mong muốn rằng, từ góc độ cách tiếp cận triết học, luận án không chỉ phân tích rõ những nội dung và đặc điểm của tư tưởng Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần, mà còn làm sáng tỏ ý nghĩa lịch sử của Nho giáo thời kỳ này đối với đương thời cũng như đối với các giai đoạn sau. 2. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Mục đích: Phân tích và làm rõ những nội dung chủ yếu, đặc điểm nổi bật trong tư tưởng Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần và ý nghĩa lịch sử của nó. Nhiệm vụ: - Phân tích những điều kiện, tiền đề cho sự phát triển của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần. - Phân tích, hệ thống hóa các nội dung tư tưởng cơ bản của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần và khái quát những đặc điểm cơ bản của chúng. - Phân tích ý nghĩa lịch sử của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần. 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận án là những tư tưởng Nho giáo Việt Nam thời kỳ Lý - Trần. Phạm vi nghiên cứu: Về mặt nội dung, luận án tập trung vào bốn chủ đề cơ bản trong tư tưởng Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần là: tư tưởng tôn quân, tư tưởng về đường lối trị nước, tư tưởng thân dân và tư tưởng thượng hiền. Về mặt ý nghĩa lịch sử của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần, luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu đến thời Lê sơ. 4 4. ơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận: Luận án được thực hiện trên cơ sở lý luận là quan điểm duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác-Lênin, quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam về bảo tồn, phát huy văn hóa dân tộc. Phương pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng phương pháp luận biện chứng duy vật và các phương pháp nghiên cứu khoa học khác như: phân tích, tổng hợp, quy nạp, diễn dịch, so sánh, văn bản học… 5. Đóng góp mới của luận án - Phân tích, hệ thống hóa nội dung và những đặc điểm cơ bản của tư tưởng Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần. - Phân tích ý nghĩa của tư tưởng Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần đối với đương thời cũng như với các triều đại phong kiến Việt Nam sau này. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Luận án góp phần nghiên cứu một cách có hệ thống về Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần và ý nghĩa lịch sử của nó, từ đó góp phần đưa ra những đánh giá chân thực, phù hợp hơn với thực tế lịch sử và giúp người đọc hiểu hơn về Nho giáo Việt Nam thời kỳ này. Những kết quả nghiên cứu trong luận án có thể được dùng làm tài liệu tham khảo phục vụ việc nghiên cứu và giảng dạy lịch sử tư tưởng Việt Nam nói chung và lịch sử tư tưởng thời Lý - Trần nói riêng, trong đó có tư tưởng Nho giáo. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, phần nội dung của luận án bao gồm 4 chương, 13 tiết. Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án Chương 2. Điều kiện và tiền đề cho sự phát triển của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần Chương 3. Nội dung và đặc điểm của tư tưởng Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần Chương 4. Ý nghĩa lịch sử của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần 5 HƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN Đề tài mà tác giả lựa chọn, từ các khía cạnh và mức độ khác nhau, đã được tiếp cận ở các công trình nghiên cứu trước đó. Do vậy, việc tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài là điều hết sức cần thiết. Nó là cơ sở khoa học cho tác giả trong quá trình thực hiện đề tài, đồng thời sẽ giúp ích cho quá trình nghiên cứu của tác giả tránh lặp lại kết quả nghiên cứu của người khác trong việc đưa ra cái mới của luận án. Nghiên cứu về Nho giáo Việt Nam, trong đó có Nho giáo thời Lý - Trần, không chỉ thu hút các nhà nghiên cứu trong nước mà còn ở nhiều nhà nghiên cứu nước ngoài. Theo thống kê trong cuốn ục Nho giáo Việt Nam do Trịnh Khắc Mạnh chủ biên (2007), chỉ tính đến năm 2007, đã có 2005 đơn vị tài liệu về Nho giáo Việt Nam với các ngôn ngữ Việt, Hán, Nôm, Trung, Pháp và Anh. Tư liệu về Nho giáo Việt Nam rất phong phú về nội dung, đa dạng về hình thức thể loại và văn tự. Trong các công trình nghiên cứu của các học giả Việt Nam, liên quan đến nội dung nghiên cứu của đề tài, có thể khái quát một số thành quả đạt được và những vấn đề đặt ra cần được tiếp tục làm rõ từ các công trình nghiên cứu ở ba nhóm sau: 1.1. Các công trình nghiên cứu liên quan đến điều kiện và tiền đề cho sự phát triển của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần Có thể tìm hiểu nội dung này ở các nghiên cứu về quá trình du nhập, phát triển của Nho giáo tại Việt Nam nói chung, trong đó có giai đoạn Lý - Trần. Tiêu biểu là những công trình nghiên cứu của các tác giả: Đào Duy Anh, Cao Xuân Huy, Nguyễn Đăng Thục, Trần Văn Giàu, Vũ Khiêu, Lê Sỹ Thắng, Nguyễn Tài Thư, Phan Đại Doãn, Phan Văn Các, Lê Văn Quán, Nguyễn Đăng Duy, Trần Đình Hượu, Nguyễn Trọng Chuẩn, Nguyễn Duy Hinh, Nguyễn Đức Sự, Hà Văn Tấn, Trần Quốc Vượng, Nguyễn Thế Long, Nguyễn Hùng Hậu, Trần Nghĩa, Doãn Chính, Nguyễn Sinh Kế, Trần Nguyên Việt, Lê Thị Lan, Nguyễn Thế Kiệt, Nguyễn Thanh Bình, Đỗ Thị Hòa Hới, Dương Tuấn Anh, Ngô Vũ Hải Bằng… Hầu hết các tác giả trên đây đều thống nhất quan điểm cho rằng, Nho giáo được du nhập vào nước ta từ đầu thời Bắc thuộc và thời kỳ đầu khi mới du nhập vào 6 Việt Nam, Nho giáo chủ yếu được nhìn nhận với tư cách là công cụ tinh thần của các tập đoàn phong kiến Trung Hoa xâm lược. Trong suốt thời kỳ Bắc thuộc, Nho giáo chưa có ảnh hưởng gì nhiều đối với xã hội và con người Việt Nam. Họ cho rằng, Nho giáo chỉ thực sự được người Việt Nam lựa chọn và sử dụng từ thời Lý trở đi. Tác giả Vũ Khiêu (1994) có bài viết Những vấ ề Nho giáo trong l ch sử ởng Việt Nam in trong cuốn Nho giáo tại Việt Nam [157]. Theo tác giả, để tránh đưa ra những nhận định chủ quan, giản đơn và phiến diện, cần đứng trên lập trường của chủ nghĩa Mác-Lênin và vận dụng phương pháp duy vật lịch sử để nghiên cứu Nho giáo ở Việt Nam. Phải trên cơ sở nghiên cứu những điều kiện xã hội cụ thể, chúng ta mới nắm được thực chất nội dung Nho giáo diễn biến qua các thời kỳ lịch sử. Tác giả đã đưa ra một số nhận định khách quan, khoa học về tiến trình tiếp biến Nho giáo ở Việt Nam. Ông khẳng định: “Không thể có một thứ Nho giáo nhất thành bất biến, thích ứng ở khắp mọi nơi, mọi lúc” [157, tr. 13]; “Vì lợi ích giai cấp, nhà nước phong kiến, qua các triều đại khác nhau, đã có những chủ trương và chế độ cụ thể nhằm phát triển Nho giáo” [157, tr. 18]. Theo tác giả, trong hơn một ngàn năm Bắc thuộc và một thế kỷ sau ngày đất nước ta giành được độc lập, Nho giáo vẫn chưa có vai trò gì đáng kể trong xã hội Việt Nam. Từ thời Lý - Trần, Nho giáo mới có điều kiện phát triển mạnh mẽ. Tuy nhiên, trong bài viết này, tác giả mới chỉ đưa ra những quan điểm mang tính định hướng cho việc nghiên cứu Nho giáo ở Việt Nam chứ chưa có những phân tích, dẫn chứng cụ thể. Cũng trong cuốn sách này, tác giả Trương Chính có bài viết Cha ông chúng ã p thu những gì tích c c ở các ý th c hệ phong ki n c a Trung Qu c. Tác giả cho rằng ý thức hệ phong kiến đó bao gồm ba tư tưởng là Nho, Phật và Lão, đã được người Hán đưa vào nước ta từ thời Bắc thuộc. Trong đó, Nho giáo lâu bền và có ảnh hưởng sâu sắc nhất. Từ khi đất nước giành được nền tự chủ, giai cấp phong kiến Việt Nam đã chọn Nho giáo làm tư tưởng thống trị trong lĩnh vực chính trị và học thuật. Có nhiều nguyên nhân đưa tới sự lựa chọn này, trong đó có một nguyên nhân vô cùng quan trọng, đó là sức sống của dân tộc: “Dân tộc Việt Nam muốn tồn tại thì phải chọn lấy một ý thức hệ tích cực, quan tâm đến con người, đến cuộc đời, đến xã hội, đến vận mệnh của dân tộc. Nho giáo có nhiều hạn chế, nhưng trong ba ý 7 thức hệ phong kiến thì phải nói, Nho giáo có nhiều nhân tố tích cực nhất” [157, tr. 45]. Như vậy, theo tác giả, trong thời độc lập, nhà nước phong kiến đã lựa chọn và thúc đẩy Nho giáo phát triển mạnh mẽ là vì nó giúp giải quyết các vấn đề do đời sống của người Việt Nam đề ra trên phương diện chính trị, xã hội. Tác giả Trần Văn Giàu (1993) trong cuốn S phát triển c Nam từ th kỷ XIX ởng Việt n Cách mạng tháng Tám [59] khi viết về quá trình Nho giáo vào Việt Nam đã khẳng định: Một thời gian trên dưới ngàn năm nước ta bị Hán, Đường đô hộ, Nho giáo tuy có phát triển mà không hề chiếm ưu thế trong nhân dân và cả trong tầng lớp trên nữa. Theo tác giả, nguyên nhân là bởi đời sống đơn giản của nhân dân lúc đó chưa cần đến Nho giáo - một thứ học thuyết phải đèn sách lâu dài mới có thể thu nhận. Người dân Việt lúc đó lại không khỏi nhìn Nho giáo như một vũ khí xâm lược, thống trị, đồng hóa của nước ngoài, nó xung đột không nhiều thì ít với tư tưởng, tín ngưỡng, phong tục tập quán của đa số nhân dân. Bên cạnh đó, nhiều nhà nho đi theo một cái học vong bản, một cái học trọng người khinh mình làm cho nhân dân khó bề kính phục, cảm tình. Trong buổi đầu khi đất nước mới giành được độc lập, các triều đại Ngô, Đinh, Tiền Lê còn quá bận rộn với việc đuổi giặc ngoài, bình giặc trong, nên việc võ cấp thiết hơn việc văn, các nhà vua cũng ít lưu tâm đến việc học. Vì vậy, Nho giáo chưa thịnh [59, tr. 61-62]. Tác giả khẳng định, kể từ thời Lý, do nhu cầu của việc trị nước và củng cố chế độ phong kiến, cho nên các triều đại này mặc dù sùng Phật nhưng không thể không cậy vào Nho giáo mỗi lúc một thêm nhiều. Cùng quan điểm với GS. Trần Văn Giàu, các tác giả Doãn Chính, Nguyễn Sinh Kế (2004) trong bài viết Về quá trình Nho giáo du nh p vào Việt Nam (từ u n th kỷ XIX) [21] cho rằng, từ thời Lý - Trần, Nho giáo mới bắt đầu được nhà nước phong kiến Việt Nam đề cao. Nguyên nhân thứ nhất là vì chỉ có Nho giáo mới có thể giải đáp được những vấn đề thiết thực trong tổ chức nhà nước và quản lý xã hội. Thứ hai, việc đề cao Nho giáo gắn với nhu cầu phát triển văn hóa giáo dục, vừa để đào tạo, bổ sung đội ngũ quan lại cho bộ máy nhà nước, vừa phục vụ cho sự phát triển văn hóa, nghệ thuật của đất nước. Tuy nhiên, các tác giả cho rằng, thời Lý - Trần, Nho giáo có phát triển nhưng cũng chỉ ảnh hưởng ở tầng lớp quan lại quý tộc phong kiến chứ chưa thâm nhập sâu rộng trong dân gian. 8 Tác giả Nguyễn Đức Sự trong bài viết V trí và vai trò c a Nho giáo trong xã hội Việt Nam [147] và trong cuốn Nho giáo và khía cạnh tôn giáo c a Nho giáo [148] đã khẳng định: Trong suốt một ngàn năm Bắc thuộc, ảnh hưởng của Nho giáo ở Việt Nam còn rất hạn chế. Phải đến thế kỷ X, sau chiến thắng Bạch Đằng vĩ đại của Ngô Quyền, khi dân tộc Việt Nam bước sang kỷ nguyên độc lập tự chủ và thực sự bắt tay vào xây dựng nền văn minh Đại Việt trong khuôn khổ của một nhà nước phong kiến quân chủ tập quyền, thì xã hội Việt Nam lúc này mới đặt ra những yêu cầu đối với sự tồn tại và phát triển của Nho giáo ở Việt Nam. Thứ nhất là yêu cầu xây dựng và tổ chức bộ máy nhà nước phong kiến trung ương tập quyền lớn mạnh, yêu cầu củng cố trật tự đã bước đầu ổn định của một xã hội phong kiến và thực hiện thống nhất đất nước. Thứ hai là nhu cầu phát triển văn hóa và giáo dục của nước Việt Nam dưới chế độ phong kiến để cung cấp nhân viên cho bộ máy quan liêu cũng như thúc đẩy sự phát triển của nền văn học, nghệ thuật nước nhà. Do đáp ứng được những nhu cầu đó, nên ngay từ thời Lý - Trần, Nho giáo đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến nhà nước phong kiến Việt Nam. Tác giả còn cho rằng, dưới thời Lý - Trần, Nho giáo tác động vào xã hội Việt Nam chủ yếu ở bình diện chính trị và ở một số mặt cơ bản của sinh hoạt văn hóa như giáo dục - khoa cử, văn học, sử học… Còn trong lĩnh vực phong tục tập quán, lễ nghi và nếp sống của người Việt thì ảnh hưởng của Nho giáo tuy có nhưng rất hạn chế và yếu ớt. Như vậy, đa số các nhà nghiên cứu đều cho rằng Nho giáo chỉ thực sự được người Việt Nam lựa chọn, sử dụng từ thời Lý trở đi và đều phủ nhận vai trò tích cực nhất định của Nho giáo đối với xã hội, con người Việt Nam giai đoạn trước đó. Sự phát triển của Nho giáo thời kỳ Lý - Trần là do nó đáp ứng được những nhu cầu khách quan của xã hội. Nói như thế có nghĩa là các tác giả mới chỉ thấy được những điều kiện kinh tế, xã hội cho sự phát triển của Nho giáo Việt Nam thời kỳ Lý - Trần mà chưa thấy hết được những tiền đề tư tưởng cho sự phát triển của nó. Nếu phần lớn các tác giả đều cho rằng trước thời Lý - Trần, Nho giáo không có sự phát triển đáng kể và không có ảnh hưởng gì nhiều đến xã hội, con người Việt Nam, thì tác giả Trần Nguyên Việt (2008) trong bài viết C Việt Nam thời Lý - Tr n in trong cuốn ờng c a Nho giáo ởng Việt Nam thời Lý - Tr n [24] lại 9 mang đến một cái nhìn khá mới mẻ. Tác giả cho rằng, từ thời Hán, Nho giáo đã có mặt ở Việt Nam và đã cung cấp những kiến thức cơ bản cho giới trí thức về quản lý xã hội, con người: Ngay từ khi Nho giáo được nhà Hán sử dụng vào mục đích cai trị nước ta như một nước bị đô hộ, thì trên thực tế, Nho giáo không chỉ đóng vai trò hệ tư tưởng của chế độ phong kiến phương Bắc, mà còn thực hiện việc đào tạo con người có trình độ quản lý theo cách riêng của nó. Từ chỗ tham gia học Nho để biết chữ của thánh hiền, những người Việt thông qua học Nho đã tiếp thu cách tổ chức và quản lý con người. Do vậy, không phải ngẫu nhiên mà đất nước ta có được các phong trào yêu nước tuy với trình độ tổ chức ở mức độ nhất định có khác nhau, song đều có chung mục đích là chống giặc ngoại xâm, giành lại độc lập cho chính mình [24, tr. 232]. Tác giả cũng nêu lý do khiến Nho giáo chưa có sự phát triển mạnh mẽ ở buổi đầu độc lập: Trong suốt thế kỷ X khi đất nước mới giành được độc lập, hầu như không thấy sử sách đề cập đến vấn đề Nho học và thực hiện đường lối đức trị của Nho gia, bởi tâm thế của các triều đại này là muốn đi tìm một mô hình nhà nước “đoạn tuyệt” với mô hình phương Bắc. Vì thế, các vương triều Ngô, Đinh, Tiền Lê đã không tạo ra tiền đề đáng kể cho sự phát triển của Nho học ở Việt Nam. Nhưng sự truyền bá chữ Nho ít nhiều vẫn được tiếp tục do nhu cầu quản lý đất nước (bằng văn bản) và của chính cuộc sống xã hội đặt ra. Cho nên, dù chỉ là gián tiếp, việc truyền bá chữ Nho chắc chắn kéo theo sự phổ biến những nội dung tư tưởng cơ bản của Nho giáo thông qua các cuốn sách vỡ lòng như Tam t kinh, Tam thiên t … Điều đó cho thấy, mặc dù nhà nước không chú trọng đến những nội dung cơ bản của Nho giáo về đường lối trị nước, về quản lý con người, song trong từng tế bào của nó, tức gia đình và họ hàng thân tộc, mối quan hệ dựa trên nền tảng đạo đức Nho giáo vốn được thâm nhập và định hình từ thời Bắc thuộc, vẫn tiếp tục được duy trì, và sức sống của nó không những không bị suy yếu, mà còn là sức mạnh tiềm ẩn cho các triều đại phong kiến tiếp theo xây dựng một nền quân chủ tập quyền vững mạnh [24, tr. 235-237]. Bên cạnh đó, tác giả cũng chỉ rõ sự phát triển của Nho giáo 10 thời kỳ Lý - Trần còn xuất phát từ những nhu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước trong thời kỳ này đặt ra. Những nhu cầu đó đã tạo tiền đề để Nho giáo tiến những bước dài hơn trên con đường chinh phục quyền lực trị nước [24, tr. 250]. Trong cuốn K c l ch sử ởng tri t học Việt Nam [48], các tác giả cho rằng, thời Bắc thuộc, Nho giáo được du nhập vào Việt Nam nhằm đáp ứng yêu cầu thống trị của phong kiến Trung Quốc. Vì vậy, ảnh hưởng của Nho giáo trong nhân dân còn rất hạn chế. Nhưng điều đó không có nghĩa là Nho giáo thời kỳ này không có ảnh hưởng tích cực gì đối với dân tộc Việt Nam. Các tác giả đã có những nhận định và phân tích rằng, mục đích của các triều đình phương Bắc khi truyền bá Nho học ở Giao Chỉ là để thống nhất về mặt lãnh thổ và đồng hóa về mặt chính trị, tư tưởng. Nhưng mục đích đó có thực hiện được hay không còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau. Có những người Việt học Nho để trở thành tay sai ngoan ngoãn cho người Hán. Nhưng cũng có những người Việt học Nho để có thêm kiến thức, có thêm phương tiện để đấu tranh cho sự thật, cho sự công bằng xã hội, cho quyền được có địa vị ngang hàng với người Hán, học Nho để thể hiện được cốt cách và năng lực tư duy lý luận của người Việt Nam. Tiêu biểu cho lớp nhà nho ấy là Trương Trọng, Lý Cầm, Lý Tiến, Bốc Long, Lý Bí, Tính Thiều, Khương Công Phụ, Khương Công Phục… Ở giai đoạn Ngô, Đinh, Tiền Lê, Nho giáo chưa có vai trò đáng kể. Từ thế kỷ XI trở đi, do các vương triều phong kiến Việt Nam ý thức được vai trò của Nho giáo trong quản lý và xây dựng đất nước, nên Nho giáo đã được sử dụng như một lợi khí sắc bén cho việc bảo vệ lợi ích của giai cấp cầm quyền và cả việc thống nhất, cố kết dân tộc. Hơn thế, Nho giáo với trình độ lý luận, học thuật cao còn góp phần nâng cấp tư duy, làm phong phú đời sống học thuật và đời sống văn hóa tinh thần của dân tộc. Vì vậy, Nho giáo đã từng bước khẳng định được vị thế trong xã hội và đời sống tinh thần của dân tộc [48, tr. 49]. Vì cuốn sách là những nghiên cứu về tư tưởng triết học Việt Nam, trong đó có phần viết về tư tưởng triết học của các nhà nho dựa vào tư liệu do họ sáng tác ra, cho nên, các tác giả không phân tích sâu về những điều kiện, tiền đề cho sự phát triển của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần. Tuy nhiên, đây là nguồn tham khảo và là những chỉ dẫn quý báu cho tác giả luận án trong quá trình nghiên cứu. 11 Những phân tích của các tác giả trong cuốn K ởng tri t c l ch sử học Việt Nam cũng như bài viết của tác giả Trần Nguyên Việt trong cuốn ởng Việt Nam thời Lý - Tr n đã cho thấy, sự phát triển của Nho giáo thời kỳ Lý - Trần không chỉ xuất phát từ những nhu cầu xã hội đặt ra trong giai đoạn lịch sử ấy, mà còn xuất phát từ những tiền đề tư tưởng mà Nho giáo thời Bắc thuộc và thời Ngô, Đinh, Tiền Lê đã tạo ra cho sự phát triển của nó. Ngoài những công trình nghiên cứu kể trên, còn có rất nhiều công trình khác, các bài viết, hội thảo đề cập đến vấn đề truyền bá và phát triển Nho giáo tại Việt Nam cũng như những điều kiện, tiền đề thúc đẩy cho sự phát triển của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần. Có thể kể đến một số công trình nghiên cứu như: Trong kỷ yếu hội thảo quốc tế về Nho họ Đ Á: ền th ng và hiệ viết của tác giả Nguyễn Kim Sơn (2015) với nhan đề Đề ểm việc ti p nh n Nho giáo c ại [186] có bài ơ ời Việt Nam, từ khởi ngu ặc u th kỷ XX và bài viết Vài nét so sánh về s ti p nh n Nho giáo tại Nh t Bản, Việt Nam và Triều Tiên thời kỳ u của tác giả Nguyễn Anh Tuấn (2015); cuốn Tìm hiểu s du nh p Nho giáo ở Việt Nam từ th kỷ I n th kỷ X [8] của tác giả Ngô Vũ Hải Bằng (2007)… Liên quan đến hướng nghiên cứu này còn có các bài báo khoa học đăng trên các tạp chí chuyên ngành như: Nguyễn Huệ Chi (1978) có bài Các y u t Nho Ph t - Đạ hóa thờ ời s c ti p thu và chuyể ở ă ại Lý - Tr n [16]; bài viết của tác giả Hà Thúc Minh (2003) về S du nh p c a Nho giáo vào Việt Nam [114]; Tôn Diễn Phong (2004) viết về S truyền bá, phát triển và bi ổi c ởng Nho gia ở Việt Nam [129]; tác giả Nguyễn Quốc Tuấn (2014) với bài viết Góp ph n tìm hiểu Khổng giáo ở Việt Nam [189]; Trịnh Khắc Mạnh (2015), Tam giáo (Nho, Ph sử Đạo) t nh hành trong ti n trình l ch ởng Việt Nam từ th kỷ X - th kỷ XIX [113]… Những công trình nghiên cứu trên đây là những tư liệu hết sức quan trọng để chúng tôi tiếp tục nghiên cứu và làm rõ thêm trong luận án của mình. 1.2. Các công trình nghiên cứu tiêu biểu về nội dung và đặc điểm của tƣ tƣởng Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần Các nhà nghiên cứu đều cho rằng, sự phát triển của Nho giáo Việt Nam thời Lý - Trần xuất phát từ nguyên nhân chủ yếu là để cung cấp cho các triều đại phong 12 kiến Đại Việt thời kỳ này một lý thuyết trị nước đúng đắn, phù hợp và góp phần đào tạo ra đội ngũ quan lại phục vụ trong bộ máy nhà nước quân chủ tập quyền chuyên chế đang từng bước phát triển, hoàn thiện ấy. Chính vì thế, trong các nghiên cứu của mình, các tác giả chủ yếu tập trung tìm hiểu nội dung của tư tưởng Nho giáo Việt Nam thời kỳ Lý - Trần trên hai phương diện: tư tưởng chính trị - xã hội và tư tưởng về giáo dục. Ở phương diện thứ nhất, có thể kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu sau: Cuốn sách Tìm hiểu xã hội Việt Nam thời Lý - Tr n [200] của Viện Sử học (1981) đã nghiên cứu toàn diện xã hội Việt Nam thời Lý - Trần, trong đó tập trung phân tích ba vấn đề chính: Hình thái kinh tế thời Lý - Trần; thể chế chính trị và kết cấu đẳng cấp thời Lý - Trần; văn hóa và tư tưởng của thời kỳ Lý - Trần. Trong cuốn sách này, tiêu biểu có bài của tác giả Nguyễn Đức Sự với nhan đề ởng chính tr - xã hội thời Lý - Tr n. Bài viết đã trình bày những nhu cầu xã hội đối với sự phát triển của tư tưởng chính trị - xã hội thời Lý - Trần và những nội dung căn bản trong tư tưởng chính trị - xã hội giai đoạn này. Trong bài viết, đề cập đến Nho giáo thời Lý - Trần, tác giả nhận định: Trong thời Lý - Trần, Phật giáo, Đạo giáo, Nho giáo đều là những hiện tượng nổi bật trên kiến trúc thượng tầng của xã hội nước ta. Lúc ấy Phật giáo bước vào thời kỳ phát triển rực rỡ nhất của nó trong lịch sử Việt Nam và có ảnh hưởng đến mọi lĩnh vực của đời sống. Đồng thời Đạo giáo và những tín ngưỡng dị đoan cũng lan tràn ở khắp mọi nơi. Còn Nho giáo thì được nhà nước phong kiến trọng dụng từ thời Lý và đặc biệt phát triển mạnh vào cuối thời Trần. Những hiện tượng tinh thần ấy dù xuất xứ ở nước ngoài và thâm nhập vào Việt Nam từ thời Bắc thuộc, nhưng trong thời Lý - Trần vẫn là một lực lượng chi phối thế giới quan của mọi người nhất là của giai cấp thống trị. Cho nên, nó không khỏi để lại những dấu ấn trong lĩnh vực tư tưởng chính trị và xã hội bấy giờ [200, tr. 595-596]. Tác giả cũng đánh giá mức độ ảnh hưởng của từng học thuyết đến sự phát triển của tư tưởng chính trị - xã hội thời Lý - Trần. Theo đó, Phật giáo và Đạo giáo 13 có những ảnh hưởng hết sức hạn chế, còn bản thân Nho giáo là một học thuyết về chính trị và đạo đức phù hợp với yêu cầu củng cố chế độ phong kiến và nhà nước phong kiến, cho nên, “nó ngày càng thâm nhập vào lĩnh vực tư tưởng chính trị, pháp quyền, đạo đức và làm cơ sở lý luận cho những dòng tư tưởng ấy” [200, tr. 603]. Tuy nhiên, tác giả nhấn mạnh rằng, Nho giáo chẳng qua là một học thuyết ngoại lai được các đại biểu về tư tưởng của giai cấp phong kiến trong nước tiếp thu một cách có chọn lọc và phải trải qua một quá trình cải biến và nhào nặn lại để phục vụ cho việc giải quyết những vấn đề do đời sống và trước hết là do thực tiễn chính trị trong nước đề ra. Những ảnh hưởng của Nho giáo trong lĩnh vực tư tưởng chính trị - xã hội thời Lý - Trần chỉ được thể hiện qua một số nội dung như: vấn đề trung, hiếu, đức trị, thần quyền. Những nội dung này thích hợp với hoàn cảnh nước ta lúc bấy giờ, khi mà chế độ phong kiến và nhà nước quân chủ chuyên chế đang đi vào thế ổn định phát triển và đứng vững trước mọi thử thách của những cuộc chiến tranh giữ nước. Còn về cơ bản, tư tưởng chính trị - xã hội thời Lý - Trần phát triển trên cơ sở thực tiễn phong phú của nhân dân ta trong công cuộc dựng nước và giữ nước. Nó chứng tỏ sự vươn lên mạnh mẽ về mặt nhận thức của cả một dân tộc đối với những quy luật tồn tại và phát triển của bản thân nó dưới chế độ phong kiến [200, tr. 601603]. Như vậy, theo tác giả, Nho giáo vẫn không phải là nhân tố quyết định xu thế phát triển và nội dung cơ bản của tư tưởng chính trị và xã hội thời Lý - Trần. Cuốn L ch sử ởng Việt Nam tập I [176] do GS. Nguyễn Tài Thư (1993) chủ biên đã khái quát, đồng thời đưa ra những nhận định, đánh giá về lịch sử tư tưởng Việt Nam từ thời tiền sử đến thế kỷ XVIII. Về tư tưởng Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XIV, các tác giả khẳng định rằng, những vấn đề hàng đầu mà các tầng lớp nhân dân thời kỳ này đều quan tâm là những vấn đề chính trị - xã hội xoay quanh công cuộc dựng nước và giữ nước. Đó là vấn đề giữ vững và củng cố nền độc lập dân tộc và chủ quyền của đất nước đã giành được sau một nghìn năm Bắc thuộc, những vấn đề mang tính quy luật của cuộc chiến tranh giữ nước nhằm bảo toàn nền độc lập tự chủ ấy, những kiến giải về vấn đề xây dựng bộ máy nhà nước… Nho giáo với tư cách là một học thuyết chính trị - xã hội, nó phù hợp và thỏa mãn được yêu cầu bức bách của sự phát triển xã hội lúc bấy giờ, đó là yêu cầu củng cố chế độ phong kiến và xây dựng một nhà nước quân chủ tập quyền mạnh mẽ. Vì thế, nó ngày càng thâm nhập 14 vào lĩnh vực tư tưởng chính trị - xã hội thời Lý - Trần, làm cơ sở lý luận cho những tư tưởng ấy. Dưới ảnh hưởng của Nho giáo, giai cấp phong kiến thời Lý - Trần đã giương cao ngọn cờ đức trị trong công cuộc trị nước, viện dẫn tư tưởng “Thiên mệnh” trong các chủ trương, chính sách của nhà nước, đề cao vai trò của nhà vua… Từ việc phê phán một số người ngộ nhận, cho rằng lịch sử tư tưởng Việt Nam chỉ là bản sao chép rời rạc những tư tưởng có trong lịch sử Trung Hoa, các tác giả đi đến kết luận, lịch sử tư tưởng Việt Nam, dù được hình thành trên cơ sở bản địa hay được kế thừa từ bên ngoài vào thì cũng đều bị thực tiễn lịch sử Việt Nam chi phối, đều trải qua một quá trình vận động và phát triển ở Việt Nam, cho nên nó vẫn mang những nét đặc trưng, khác biệt. Những biến đổi trong thực tiễn xã hội Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XIV đã tạo điều kiện cho Nho giáo có những ảnh hưởng to lớn đến thế giới quan, đến những quy phạm chính trị và đạo đức của con người Việt Nam đương thời. Nhưng cũng ở đây, Nho giáo đã được cải biến, khiến cho nhiều khái niệm của nó mang tính dân tộc và tính nhân dân ở mức độ nhất định [176, tr. 161]. Trong cuốn K sách giữ ớc thời Lý - Tr n [149], các tác giả Lê Đình Sỹ, Nguyễn Danh Phiệt (1994) đã chỉ ra rằng, thời đại Lý - Trần là giai đoạn lịch sử oanh liệt nhất thời trung đại ở Việt Nam, giai đoạn mà dân tộc ta đã vươn lên mạnh mẽ trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Thắng lợi vĩ đại của công cuộc chống giặc giữ nước thời Lý - Trần là kết quả tất yếu của việc vận dụng hệ thống tư tưởng chính trị - xã hội đúng đắn. Những tư tưởng đúng đắn, có giá trị đó được đúc kết thành những bài học kinh nghiệm quý báu như: Xây dựng chính quyền vững mạnh, thực hiện giang sơn một mối, vua tôi đồng lòng, cả nước góp sức, khoan thư sức dân, chính sách đối ngoại hợp lý… Đường lối, chính sách quản lý nhà nước đó có sự tiếp thu một cách chọn lọc học thuyết Nho giáo đồng thời kết hợp với cả những tư tưởng truyền thống của dân tộc cũng như những tư tưởng từ bi, bác ái của Phật giáo. Trong đó, những ảnh hưởng của Nho giáo là có hạn, còn tư tưởng từ bi, bác ái của Phật giáo là hệ tư tưởng bao trùm trong xã hội thời Lý - Trần [149, tr. 248]. Cuốn S phát triển c ởng chính tr Việt Nam th kỷ X-XV [194] do Nguyễn Hoài Văn (2007) chủ biên có nhận định rằng, tư tưởng “tam giáo đồng nguyên” chính là một tư tưởng chính trị có ảnh hưởng tích cực đến đường lối, chính 15 sách cai trị của nhà nước phong kiến dân tộc thời kỳ Lý - Trần. Từ thời Lý sang thời Trần, đặc biệt là vào thế kỷ XIV, bất chấp thế lực của nhà chùa và Phật giáo còn rất mạnh, kinh điển Nho giáo Trung Hoa vẫn tiếp tục củng cố vị trí của nó. Từ giữa thế kỷ XIV, Nho giáo trở thành một thế lực chính trị, một dòng tư tưởng đã chiếm được vị trí chủ thể trong xã hội thay thế Phật giáo. Tác giả cũng khẳng định thêm rằng, ở thời kỳ này, Nho giáo không phải được đưa vào trong tư tưởng chính trị Việt Nam với tư cách là một hệ thống hoàn chỉnh mà đã được tiếp thu một cách sáng tạo, các khái niệm có hình thức Khổng giáo nhưng nội dung chứa đựng bên trong lại là từ thực tiễn Việt Nam, phù hợp với văn hóa, tình cảm, tín ngưỡng và tâm lý dân tộc Việt Nam. Trong đó, tình cảm yêu nước đã trở thành yếu tố chi phối lớn nhất, làm cho những tư tưởng bên ngoài đều trở thành có sắc thái Việt Nam, có ý nghĩa và tác dụng thiết thực đối với xã hội Việt Nam. Tiếc rằng trong cuốn sách này, tác giả đã không đi vào phân tích cụ thể những nội dung trong tư tưởng chính trị - xã hội của Nho giáo Việt Nam thời kỳ Lý - Trần. Với công trình L ch sử ởng chính tr - xã hội Việt Nam từ thời Bắc thuộc n thời kỳ Lý - Tr n [133], tác giả Lê Văn Quán (2008) đã phân tích dựa trên các cứ liệu lịch sử phong phú, mang đến cái nhìn bao quát về sự phát triển của tư tưởng chính trị - xã hội nước ta từ giai đoạn đấu tranh giành độc lập, chống Hán hóa đến thời đại Lý - Trần. Tác giả cũng rút ra kết luận Nho giáo chính là nhân tố quan trọng ảnh hưởng đến tư tưởng chính trị - xã hội mặc dù ở mỗi giai đoạn cụ thể của lịch sử thì mức độ ảnh hưởng lại khác nhau. Những nội dung trong tư tưởng chính trị - xã hội Việt Nam thời Lý - Trần tuy còn một số khía cạnh chỉ được trình bày một cách khái lược nhưng nó thực sự là những gợi mở hữu ích cho tác giả trong quá trình thực hiện luận án của mình. Cuốn ởng Việt Nam thời Lý - Tr n [24] do PGS.TS. Trương Văn Chung và PGS.TS. Doãn Chính đồng chủ biên (2008) tập hợp bài viết của nhiều tác giả, đề cập đến nhiều khía cạnh khác nhau trong tư tưởng Việt Nam thời kỳ Lý - Trần, trong đó có những bài viết tập trung phân tích khía cạnh tư tưởng chính trị - xã hội. Những khía cạnh cơ bản trong nội dung tư tưởng chính trị - xã hội thời kỳ này được chỉ ra như: ý thức về quyền độc lập tự chủ; đường lối trị nước dựa trên cơ sở những 16 chuẩn mực đạo đức; quan điểm về tổ chức, xây dựng bộ máy nhà nước; tư tưởng thân dân; đường lối ngoại giao. Tư tưởng chính trị - xã hội thời Lý - Trần thể hiện rõ sự vươn lên mạnh mẽ về nhận thức và thực tiễn của giai cấp phong kiến trong lĩnh vực chính trị, nhằm xây dựng và khẳng định vị thế của quốc gia Đại Việt, bảo vệ quyền lợi và địa vị của dòng họ mình. Các nhà nghiên cứu đều cho rằng, do xuất phát từ nhu cầu khách quan của xã hội, Nho giáo đã dần trở thành nền tảng của những tư tưởng chính trị - xã hội ấy, thành công cụ tinh thần phục vụ cho bộ máy quan liêu, đóng vai trò tích cực chi phối mọi hoạt động của giai cấp thống trị trong quản lý xã hội, phát triển đất nước. Trong cuốn V ơ ều Lý - Tr n vớ ă L [50] của tác giả Trần Hồng Đức (2010), thông qua các nguồn tư liệu được chắt lọc, với cách diễn đạt súc tích, ngắn gọn, nội dung của cuốn sách trình bày khái quát về hai triều đại Lý - Trần, nêu rõ công lao, đóng góp của các danh nhân thời Lý, Trần; một số thành tựu thơ văn, kiến trúc của Thăng Long dưới hai triều đại này. Trong phần khái quát về hai triều đại Lý - Trần, tác giả đã có những ghi chép tương đối đầy đủ hoạt động của hai vương triều này trong các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, đặc biệt là các hoạt động chính trị. Qua đó, giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về những trang sử hào hùng của ông cha ta lúc đương thời. Tác giả có đưa ra một vài nhận định chung về những thành tựu mà các vương triều này đã đạt được. Tuy nhiên, những nhận định, đánh giá đó phần nào chưa thật toàn diện, sâu sắc. Cuốn sách thiên về liệt kê các sự kiện, tư liệu lịch sử hơn là việc trình bày những tư tưởng chính trị - xã hội của hai triều đại Lý, Trần. Cuốn ởng Việt Nam thời Tr n [168] của tác giả Trần Thuận (2014) đã phân tích những tư tưởng cơ bản trong xã hội Việt Nam thời Trần, trong đó có tư tưởng chính trị - xã hội. Tác giả khẳng định, Nho giáo từ cuối thế kỷ XIII đã thực sự trở thành chỗ dựa cho nền chính trị quân chủ thời Trần. Ảnh hưởng của Nho giáo đối với những tư tưởng về chính trị - xã hội thời Trần được biểu hiện cụ thể ở việc lấy đường lối nhân trị để xây dựng đất nước, xây dựng nền giáo dục Nho học nhằm tuyển chọn nhân tài và trên cơ sở đó hình thành một bộ máy nhà nước quy củ với đội ngũ nho sĩ ngày càng đông đảo, thay thế từng bước tầng lớp quan lại quý tộc. 17