Tài liệu Nhân vật chèo truyền thống dưới góc nhìn văn hóa

1 môc lôc Trang Më ®Çu 1 Ch¬ng 1: nghÖ thuËt ChÌo tõ céi nguån v¨n hãa 7 1.1 Tõ ®Þnh nghÜa vÒ v¨n hãa 7 1.2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nÒn v¨n hãa ViÖt Nam 8 1.3. NghÖ thuËt ChÌo - tõ céi nguån v¨n hãa 16 Ch¬ng 2: Nh©n vËt ChÌo tõ gãc nh×n v¨n hãa 36 Nh©n vËt ChÌo - sù ph¶n ¸nh sinh ho¹t céng ®ång cña v¨n 36 2.1 hãa lµng x· 2.2 NhËn vËt ChÌo - tinh thÇn l¹c quan (v¨n hãa trµo léng) cña 47 ngêi ViÖt 2.3. Nh©n vËt ChÌo h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn theo sù tiÕn triÓn cña 57 v¨n hãa ViÖt Ch¬ng 3: b¶n s¾c v¨n hãa tiÒm Èn qua nh©n vËt chÌo 66 3.1. §Æc s¾c trong nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt - s¸ng t¹o trß diÔn 67 3.2. DÊu Ên v¨n hãa trong nghÖ thuËt biÓu diÔn qua mét sè nh©n 100 vËt ChÌo tiªu biÓu KÕt luËn 115 danh môc tµi liÖu tham kh¶o 119 2 më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña luËn v¨n NghÖ thuËt ChÌo ®· hiÖn h÷u trong ®êi sèng tinh thÇn cña d©n téc ViÖt Nam kh«ng ph¶i mét, hai thÕ hÖ mµ lµ líp líp thÕ hÖ; kh«ng ph¶i mét hai thÕ kû mµ nhiÒu thÕ kû; kh«ng ph¶i mét hai n¬i mµ kh¾p c¶ vïng ®ång b»ng ch©u thæ s«ng Hång. Nã lµ kÕt tinh nh÷ng vÎ ®Ñp t©m hån cña ngêi lao ®éng, lµ thµnh qu¶ cña trÝ tuÖ d©n gian, lµ c«ng tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt thÈm mü, lµ kh¸t väng vÒ tù do, c«ng b»ng vµ lý tëng nh©n v¨n híng tíi ch©n - thiÖn - mü. Tõ thËp kû v¨n hãa nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû XX, ngêi ta thêng nh¾c ®Õn v¨n hãa nh lµ mét ®éng lùc ®Ó ph¸t triÓn x· héi vµ ®ßi hái ë tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng cña ho¹t ®éng con ngêi mét chÊt lîng, mét tr×nh ®é v¨n hãa hay nãi ®óng h¬n lµ trªn mäi lÜnh vùc ®Òu cÇn cã mét sù ®ßi hái ®îc v¨n hãa hãa. VÊn ®Ò b¶n lÜnh, b¶n s¾c cña mçi d©n téc trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ héi nhËp cña mçi quèc gia vµo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX ®Çu thÕ kû XXI nµy, kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò g× kh¸c, xa l¹ víi viÖc nhËn thøc ®îc ®Çy ®ñ c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa d©n téc ®éc ®¸o cña mçi níc. NghÖ thuËt ChÌo - mét thùc thÓ v¨n hãa d©n téc kh«ng chØ lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña v¨n häc, mµ cßn lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña nhiÒu bé m«n: ©m nh¹c häc, vò ®¹o häc, d©n téc häc, ®¹o ®øc häc, nghÖ thuËt häc… VÎ ®Ñp cña h×nh tîng, h×nh ¶nh cña t duy s¸ng t¹o ®Ëm chÊt d©n gian, nh÷ng vÊn ®Ò x· héi - ®¹o ®øc t×nh c¶m thêng ®îc göi g¾m trong mçi vë ChÌo. T×m hiÓu nh©n vËt ChÌo, ta cã thÓ kh¸m ph¸ c¶ lêi ¨n tiÕng nãi cña nh©n d©n, nh÷ng tri thøc vÒ phong tôc tËp qu¸n, vÒ nh÷ng øng xö ®¹o ®øc tinh thÇn… ®Õn c¶ nh÷ng dÊu Ên cña tÝnh thêi ®¹i, cÊu tróc th«n x·, nh÷ng quan hÖ chÝnh trÞ - kinh tÕ - v¨n hãa. 3 Cã thÓ nãi, s©n khÊu d©n téc nãi chung vµ nghÖ thuËt ChÌo nãi riªng ®Òu ®îc s¸ng t¹o theo quy tr×nh s¸ng t¹o v¨n hãa, vµ ®Õn lît nã, nã l¹i lµ c¬ së ®Ó chuyÓn t¶i c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa, lµ ph¬ng tiÖn lu gi÷ v¨n hãa truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c. T×m vÒ ®Æc s¾c cña v¨n hãa d©n téc kh«ng ph¶i chØ ®Ó båi dìng lßng tù hµo, kh«ng ph¶i chØ lµ ®Ó kÕ thõa theo lèi lÊy, bá, thªm, bít, mµ cßn ®Ó ph¸t huy tiÒm n¨ng s¸ng t¹o, gi¶i phãng søc s¸ng t¹o. VÒ mÆt nµy, th× khi ®i t×m hiÓu nh©n vËt ChÌo truyÒn thèng díi gãc nh×n v¨n hãa, ta sÏ thÊy râ thiªn híng, môc tiªu, cung c¸ch s¸ng t¹o ®· béc lé trong qu¸ khø - cã phÇn lµ mÆt m¹nh, cã phÇn lµ ®iÓm yÕu - tõ ®ã gióp chóng ta nh÷ng kinh nghiÖm trªn bíc ®êng b¶o tån vµ ph¸t huy ChÌo hiÖn ®¹i trong t¬ng lai. Thùc tÕ h¬n mét nöa thÕ kû qua, ®· cã mét s©n khÊu ChÌo hiÖn ®¹i kÕ thõa vµ ph¸t huy truyÒn thèng, tuy nhiªn, cha thùc sù cã nhiÒu ®Ønh cao vµ vÉn cha cã ®îc nh÷ng m« h×nh vë diÔn mÉu mùc. Vµ h¬n n÷a, sù thiÕu v¾ng kh¸n gi¶ vÉn ®ang lµ c¨n bÖnh trÇm kha cña ngµnh s©n khÊu nãi chung vµ ngµnh ChÌo nãi riªng… Bëi vËy nªn viÖc t×m hiÓu gi¸ trÞ v¨n hãa tù th©n cña nghÖ thuËt ChÌo thùc sù trë nªn cÇn thiÕt. Nã cã thÓ ®¸nh gi¸ l¹i (hoÆc ph¸t triÓn thªm) nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng ®Ó lµm ®iÓm tùa tinh thÇn cho sù ph¸t triÓn. Trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña x· héi, ChÌo cÇn ph¶i ®æi míi s¸ng t¹o, nhng ®Ó s¸ng t¹o c¸ch t©n ®¹t ®îc hiÖu qu¶ mong muèn th× ngoµi viÖc nhËn thøc ®óng, quan ®iÓm ®óng, cÇn ph¶i cã mét b¶n lÜnh v¨n hãa v÷ng vµng. Lµ ngêi ®· tõng theo dâi thùc tÕ nghÖ thuËt ChÌo nhiÒu n¨m, l¹i ®· tõng thùc hiÖn mét ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÊp Bé vÒ NghÖ thuËt x©y dùng h×nh tîng nh©n vËt trªn s©n khÊu ChÌo truyÒn thèng, t«i nhËn thÊy rÊt râ r»ng, cÇn ph¶i tiÕp cËn hiÖn tîng ChÌo tõ gãc nh×n v¨n hãa míi cã kh¶ n¨ng ®i s©u thÊu hiÓu, th©m nhËp vµo ý nghÜa bªn trong vµ c¸c gi¸ trÞ ®Ých 4 thùc cña ®èi tîng nghiªn cøu (ChÌo). T×m hiÓu c¸c hiÖn tîng cÊu thµnh cña ChÌo nh nh÷ng chØnh thÓ, ®ång thêi chØ ra ®îc mèi quan hÖ nh©n qu¶ vµ c¸c chøc n¨ng cña hiÖn tîng v¨n hãa ChÌo ®Ó tõ c¬ së ®ã ®i s©u vµo nh÷ng t¸c nh©n kÝch thÝch sù ph¸t triÓn cña nghÖ thuËt ChÌo trong x· héi hiÖn ®¹i. Bëi thÕ, viÖc nghiªn cøu nghÖ thuËt ChÌo díi gãc nh×n v¨n hãa lµ mét viÖc lµm hÕt søc cÇn thiÕt ®Õn cÊp thiÕt. 2. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu cña luËn v¨n 2.1. §Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nh©n vËt ChÌo, tuy cha cã c«ng tr×nh nµo chuyªn s©u nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy mét c¸ch cã hÖ thèng vµ toµn diÖn, nhng trong hÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c gi¸o s, c¸c nhµ nghiªn cøu ®Çu ngµnh cña lµng ChÌo nh: GS. TrÇn B¶ng, PGS. Hµ V¨n CÇu, nh¹c sÜ Hoµng KiÒu, TS. TrÇn §×nh Ng«n, PGS. TrÇn TrÝ Tr¾c... ®Òu kh¼ng ®Þnh tÇm quan träng cña vÊn ®Ò nh©n vËt ChÌo. 2.2. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu lý luËn cã gi¸ trÞ vÒ ChÌo còng ®· cã phÇn nµo ®øng tõ gãc nh×n v¨n hãa. §¸ng kÓ nhÊt lµ c¸c c«ng tr×nh: "ChÌo mét hiÖn tîng s©n khÊu d©n téc" cña GS. TrÇn B¶ng. Dï lµ mét t¸c phÈm nghiªn cøu mang tÝnh kh¸i luËn vÒ ChÌo, vÒ c¸c vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n cña nghÖ thuËt ChÌo, nhng khi ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò ChÌo - tiÕng nãi t©m hån d©n téc - «ng còng kh¼ng ®Þnh: Cã thÓ nãi r»ng, thuéc vÒ mét lo¹i s©n khÊu tæng thÓ (theatre total) nghÖ thuËt ChÌo ®· héi tô ë n¬i m×nh tinh hoa cña c¶ nÒn v¨n hãa gèc g¸c l©u ®êi cña lu vùc s«ng Hång. XuÊt ph¸t tõ mét nghÖ thuËt d©n gian, ChÌo ®· nhanh chãng ph¸t triÓn vµ phæ biÕn réng r·i ®Ó trë thµnh mét s©n khÊu d©n téc mang mµu s¾c ®a d¹ng cña tõng chiÕng ChÌo kh¸c nhau: ChÌo §«ng, ChÌo §oµi, ChÌo Kinh B¾c, ChÌo S¬n Nam... [5, tr. 6]. 5 HoÆc trong mét lo¹t nh÷ng chuyªn luËn nghiªn cøu víi chñ ®Ò "§i t×m b¶n s¾c d©n téc trong ChÌo tõ gãc nh×n v¨n hãa", nghiªn cøu vÒ Thi ph¸p ChÌo díi søc Ðp thÈm mü cña ý ®å gi¸o huÊn ®¹o ®øc, PGS TÊt Th¾ng còng cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng kÓ trong viÖc chØ ra nh÷ng b¶n s¾c d©n téc trong viÖc x©y dùng c¸c nh©n vËt n÷, trong ng«n ng÷ ChÌo, trong c¸c yÕu tè Trß, hoÆc cô thÓ h¬n lµ trong mét vai diÔn ThÞ MÇu, mét vai diÔn Sóy V©n... HiÖn tîng ChÌo chó träng x©y dùng c¸c h×nh tîng nh©n vËt phô n÷ víi qu¸ tr×nh: t¹i gia - xuÊt gia - xa phu... ®îc PGS ph©n tÝch t×m hiÓu tõ ngän nguån: ý ®å gi¸o huÊn ®¹o ®øc cïng víi søc Ðp thÈm mü cña nã. 2.3. Híng nghiªn cøu nghÖ thuËt tõ gãc ®é v¨n hãa ë níc ta thùc sù cha ®îc chó träng nhiÒu, tuy nhiªn ®ã lµ mét híng nghiªn cøu thùc sù cÇn thiÕt. Theo PGS.TS Phan Thu HiÒn th× trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, nghÖ thuËt häc ®· tr¶i qua nhiÒu chÆng ®êng vµ híng nghiªn cøu nghÖ thuËt tõ gãc ®é v¨n hãa "dÇn dµ ®îc manh nha tõ thÕ kû XIX, Jacob Burckhardt nghiªn cøu nghÖ thuËt häc tõ híng lÞch sö v¨n hãa, xem nghÖ thuËt cã vÞ trÝ chñ ®¹o trong c¸c bé phËn hîp thµnh cña v¨n minh..." [18, tr. 10]. NghÖ thuËt kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ bé phËn cña v¨n hãa mµ h¬n thÕ, theo M. Kagan: "NghÖ thuËt mét mÆt trë thµnh sù "tù ý thøc" cña v¨n hãa, mÆt kh¸c, trë thµnh m· (code) v¨n hãa cña nã" [21, tr. 95]. 3. Giíi h¹n ph¹m vi ®Ò tµi Tõ gãc nh×n v¨n hãa, ®èi tîng nghiªn cøu chñ yÕu lµ c¸c nh©n vËt ChÌo trong c¸c vë ChÌo truyÒn thèng - cô thÓ h¬n lµ c¸c vë ChÌo cæ. 4. C¸c nguån t liÖu - Tõ c¸c kÞch b¶n ChÌo cæ. - Tõ c¸c nghÖ nh©n - Tõ c¸c nghÖ sÜ biÓu diÔn (c¸c vë ChÌo truyÒn thèng cña c¸c ®oµn ChÌo trong c¶ níc). 6 - Tõ c¸c th tÞch vµ chøng tÝch lÞch sö liªn quan ®Õn s©n khÊu ChÌo qua c¸c thêi kú. - Tõ phim ¶nh t liÖu (Nhµ h¸t ChÌo) 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu LuËn v¨n chän lùa viÖc hÖ thèng hãa, so s¸nh, ®èi chiÕu... lµm ph¬ng ph¸p nghiªn cøu chñ yÕu. Nhng trªn c¬ së thùc tiÔn cña nghÖ thuËt ChÌo truyÒn thèng, mét nghÖ thuËt tõ xa xa, vèn lµ h×nh thøc s©n khÊu ®îc s¸ng t¹o theo chu tr×nh më: thÕ hÖ nµy nèi tiÕp thÕ hÖ kia vµ bæ sung, hoµn chØnh ®Ó råi l¹i lµm c¬ së cho thÕ hÖ tiÕp theo s¸ng t¹o... nªn trong qu¸ tr×nh triÓn khai thùc hiÖn, luËn v¨n sÏ ph¶i kÕt hîp c¶ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu tiÕp cËn liªn ngµnh (triÕt häc, mü häc, lÞch sö, d©n téc häc, x· héi häc...). 6. Môc ®Ých vµ ®ãng gãp cña luËn v¨n Tõ gãc nh×n v¨n hãa, luËn v¨n ®i t×m hiÓu mét sè ph¬ng diÖn cÇn thiÕt cña nh©n vËt ChÌo, qua ®ã ®Ó thÊy ®îc b¶n s¾c v¨n hãa tiÒm Èn trong nh©n vËt ChÌo. §©y thùc sù lµ mét vÊn ®Ò nghiªn cøu võa cã ý nghÜa lý luËn, võa cã ý nghÜa thùc tiÔn. Lµ mét vÊn ®Ò nghiªn cøu rÊt hay nhng khã, ngêi viÕt kh«ng hy väng trong ph¹m vi mét luËn v¨n th¹c sÜ cã thÓ gi¶i quyÕt ®îc vÊn ®Ò Êy. Toµn bé néi dung c¬ b¶n cña luËn v¨n míi chØ bíc ®Çu tiÕp cËn vÎ ®Ñp, sù ®éc ®¸o. dÊu Ên v¨n hãa trong c¸c nh©n vËt ChÌo truyÒn thèng. Kh¸m ph¸ vµ c¾t nghÜa thÕ giíi v¨n hãa tinh thÇn kÕt tinh trong c¸c h×nh tîng nh©n vËt ChÌo, kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ v¨n hãa cña nghÖ thuËt ChÌo trong ®êi sèng x· héi hiÖn ®¹i, ®a ra nhËn ®Þnh r»ng, ChÌo chØ cã thÓ ®¹t ®Õn nh÷ng ®Ønh cao nghÖ thuËt, nh÷ng thµnh tùu nghÖ thuËt rùc rì trªn c¬ së ®¹t ®Õn mét mÆt b»ng v¨n hãa cao, ®ã lµ nh÷ng néi dung mµ t¸c gi¶ luËn v¨n cè g¾ng lý gi¶i, chøng minh. H¬n n÷a, mçi ngêi s¸ng t¹o ®ång thêi ph¶i lµ mét nhµ v¨n hãa hoÆc Ýt ra lµ ph¶i ®¹t ®îc mét vµi tiªu chÝ v¨n hãa tèi thiÓu nµo ®ã. ë ®©y chóng t«i còng ®- 7 a ra mét sè gi¶i ph¸p nh»m gãp phÇn g×n gi÷ b¶n s¾c nghÖ thuËt ChÌo - niÒm tù hµo cña d©n téc ViÖt Nam. 7. KÕt cÊu cña luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, néi dung cña luËn v¨n gåm 3 ch¬ng: Ch¬ng 1: NghÖ thuËt ChÌo tõ céi nguån v¨n hãa. Ch¬ng 2: Nh©n vËt ChÌo tõ gãc nh×n v¨n hãa. Ch¬ng 3: B¶n s¾c v¨n hãa tiÒm Èn qua nh©n vËt ChÌo. 8 Ch¬ng 1 nghÖ thuËt ChÌo tõ céi nguån v¨n hãa 1.1. Tõ ®Þnh nghÜa vÒ V¨n hãa NhËn thøc lu«n lµ mét qu¸ tr×nh biÕn ®æi kh«ng ngõng vµ ngµy cµng tiÕp cËn ch©n lý. Trong khoa häc x· héi hiÖn ®¹i, kh¸i niÖm v¨n hãa g¾n liÒn víi sè lîng nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vµ khã cã thÓ t×m thÊy mét kh¸i niÖm nµo cã nhiÒu s¾c th¸i ng÷ nghÜa ®Õn thÕ. Cho ®Õn nay, ®· cã ®Õn h¬n 500 ®Þnh nghÜa vÒ v¨n hãa. Tõ môc ®Ých cña luËn v¨n, chóng t«i ®Æc biÖt quan t©m ®Õn mét ®Þnh nghÜa vÒ v¨n hãa trong Tõ ®iÓn B¸ch khoa ViÖt Nam: V¨n hãa lµ toµn bé nh÷ng ho¹t ®éng s¸ng t¹o vµ nh÷ng gi¸ trÞ cña nh©n d©n mét níc, mét d©n téc vÒ mÆt s¶n xuÊt vËt chÊt vµ tinh thÇn trong sù nghiÖp dùng níc vµ gi÷ níc. Kh¸i niÖm v¨n hãa hiÓu theo nghÜa nh©n v¨n rÊt réng. Nguyªn tæng gi¸m ®èc UNESCO, «ng Mayo (F.Mayor), ®a ra mét kh¸i niÖm v¨n hãa võa mang tÝnh kh¸i qu¸t võa cã tÝnh ®Æc thï: "V¨n hãa bao gåm tÊt c¶ nh÷ng g× lµm cho d©n téc nµy kh¸c víi d©n téc kh¸c, tõ nh÷ng s¶n phÈm tinh vi hiÖn ®¹i nhÊt cho ®Õn tÝn ngìng, phong tôc tËp qu¸n, lèi sèng vµ lao ®éng". Kh¸i niÖm nµy ®îc céng ®ång quèc tÕ chÊp nhËn t¹i Héi nghÞ liªn chÝnh phñ vÒ c¸c chÝnh s¸ch v¨n hãa t¹i V¬nid¬ 1970 [47, tr. 789]. Nh thÕ, v¨n hãa chÝnh lµ cèt lâi s¸ng t¹o cña trÝ tuÖ vµ t©m hån cña mçi d©n téc, lµ tÝnh n¨ng ®éng ®Çy s¸ng t¹o ®îc truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c, nã th©u tãm, x¸c ®Þnh b¶n thÓ vµ sù tiÕn triÓn cña mét d©n téc ®· ®îc x¸c ®Þnh. V¨n hãa cña mçi mét d©n téc ®Òu cã mét b¶n s¾c riªng, b¶n s¾c v¨n hãa lµ c¨n cíc cña mçi d©n téc gi÷a céng ®ång quèc tÕ, c¸i "c¨n cíc" ®îc x¸c 9 nhËn bëi c¸ch suy nghÜ, c¸ch c¶m nhËn cña mçi d©n téc, bëi sù tiÕn triÓn cña t©m hån mçi d©n téc tríc thiªn nhiªn, tríc nh©n lo¹i vµ cuèi cïng bëi c¶m quan cña mçi d©n téc vÒ thÕ giíi, c¶m quan ®ã quyÕt ®Þnh mäi øng xö cña mçi d©n téc. TÊt c¶ c¸c nÒn v¨n hãa, ViÖt Nam còng nh Trung Quèc hay Ph¸p, Mü, Cuba… ®Òu cho thÊy mét tæng thÓ c¸c gi¸ trÞ duy nhÊt vµ kh«ng thÓ thay thÕ ®îc, bëi v× chÝnh lµ nhê vµo v¨n hãa mµ mµ mçi d©n téc cã thÓ biÓu lé mét c¸ch trän vÑn nhÊt sù hiÖn diÖn cña m×nh trªn thÕ giíi. Tõ ®©y cã thÓ ph¸t hiÖn ra tÝnh c¸ch d©n téc, kh¸m ph¸ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ t©m lý, t×nh c¶m, t©m thøc d©n téc. VÊn ®Ò b¶n lÜnh, b¶n s¾c mµ chóng ta thêng nh¾c trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ héi nhËp cña mçi quèc gia kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò g× kh¸c, xa l¹ víi vÊn ®Ò nhËn thøc ®Çy ®ñ c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa cña mçi d©n téc. 1.2. nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nÒn v¨n hãa viÖt nam Gi¸ trÞ v¨n hãa ViÖt Nam ®îc h×nh thµnh bëi nhiÒu nh©n tè x· héi, ®Þa lý, lÞch sö, võa ®a d¹ng, võa l©u dµi trªn m¶nh ®Êt mang h×nh ch÷ S. 1.2.1. Kh¸t väng hßa m×nh víi thiªn nhiªn vµ ý thøc ®éc lËp d©n téc trong qu¸ tr×nh tiÕp biÕn v¨n hãa Tríc hÕt, bao trïm vµ thÊm ®îm trong toµn bé nÒn v¨n hãa d©n téc ViÖt lµ kh¸t väng chung sèng hßa m×nh víi thiªn nhiªn, kh¸t väng ®éc lËp, ®Êu tranh chèng cêng quyÒn ®ßi tù do, b×nh ®¼ng, d©n chñ. Nh×n tõ gãc ®Þa lý, ViÖt Nam ë gãc b¸n ®¶o §«ng Nam ¸ tr«ng ra biÓn §«ng vµ Th¸i B×nh D¬ng víi trªn 3.200 km bê biÓn n»m trªn c¸c tuyÕn giao th«ng ®êng biÓn. §Þa thÕ ViÖt Nam nèi tiÕp gi÷a ba vïng nói - ®ång b»ng - bê biÓn theo c¸c triÒn s«ng ch¶y theo híng T©y B¾c - §«ng Nam, ®ång thêi ë thÕ "diÖn h¶i bèi s¬n" (mÆt tr«ng ra biÓn, lng dùa vµo nói), t¹o nªn mét hµnh lang B¾c - Nam t¬ng ®èi hÑp. Ph¬ng tiÖn ®i l¹i phæ biÕn tõ ngµn xa lµ ®êng thñy. S¸ch LÜnh Nam chÝch qu¸i chÐp r»ng, ngêi ViÖt cæ "lÆn giái, b¬i tµi, th¹o thñy chiÕn, giái dïng thuyÒn". 10 KhÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa - nãng Èm, ma nhiÒu, ®· tõng tån t¹i mét th¶m thùc vËt tiÒn sö lín §«ng Nam ¸, t¹o ®iÒu kiÖn cho mét nÒn n«ng nghiÖp nguyªn thñy tõ rÊt sím, dÉn ®Õn nÒn n«ng nghiÖp lóa níc. Tuy nhiªn, ®Êt ®ai canh t¸c h¹n hÑp, quanh n¨m chèng chäi víi thiªn tai, b·o tè, lôt léi vµ h¹n h¸n. Sèng trong ®iÒu kiÖn cña mét tù nhiªn kh¾c nghiÖt, ngêi ViÖt biÕt kh¾c phôc, biÕt hßa m×nh vµo tù nhiªn, xem tù nhiªn nh nguån sèng, ®iÒu kiÖn sèng cña m×nh. Kh«ng bÊt b×nh, tr¸i l¹i ngêi ViÖt lu«n ca ngîi thiªn nhiªn, biÕn c¶nh vËt tù nhiªn thµnh mét phÇn c¬ së t¹o nªn v¨n hãa d©n téc. Tõ cÊy cµy, lµm lông, lèi sinh ho¹t cho ®Õn lêi ¨n tiÕng nãi, v¨n ch¬ng, nghÖ thuËt con ngêi ®Òu sö dông, m« pháng, hßa hîp víi c¸i ®¹i thÕ giíi bªn ngoµi con ngêi mét c¸ch tù tin víi mét tinh thÇn l¹c quan qua nh÷ng huyÒn tho¹i MÑ ¢u C¬; ¤ng §æng «ng §ïng; S¬n Tinh Thñy Tinh... Nh thÕ, thiªn nhiªn ViÖt lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña v¨n hãa ViÖt. V¨n hãa cßn lµ sù thÝch nghi vµ biÕn ®æi thiªn nhiªn. Thiªn nhiªn ®Æt tríc con ngêi nh÷ng thö th¸ch, nh÷ng th¸ch ®è. V¨n hãa lµ s¶n phÈm cña con ngêi, lµ ph¶n øng, lµ sù tr¶ lêi cña con ngêi tríc nh÷ng th¸ch ®è cña tù nhiªn. V¨n hãa ViÖt cæ truyÒn võa lµ sù hßa ®iÖu, võa lµ sù ®Êu tranh víi thiªn nhiªn. Bªn c¹nh ®ã, ngêi ViÖt lu«n cã ý thøc ®èi kh¸ng bÊt khuÊt vµ thêng trùc tríc nguy c¬ x©m lîc tõ phÝa phong kiÕn Trung Quèc. C¸c cuéc khëi nghÜa ngoan cêng liªn tiÕp x¶y ra: Hai Bµ Trng, TriÖu ThÞ Trinh, Lý B«n, TriÖu Quang Phôc, Mai Thóc Loan, Phïng Hng... vµ ®Ønh cao lµ cuéc khëi nghÜa th¾ng lîi cña Ng« QuyÒn (n¨m 938). Tõ nh÷ng thµnh tùu rùc rì cña nÒn v¨n hãa §«ng S¬n, råi ®Õn nÒn v¨n hãa §¹i ViÖt (thÕ kû VI, VII tríc c«ng nguyªn ®Õn mét vµi thÕ kû sau c«ng nguyªn), ®Õn nÒn v¨n hãa Lý - TrÇn (thÕ kû XV)... ®· thÓ hiÖn mét tr×nh ®é v¨n minh kh¸ cao, mét b¶n s¾c d©n téc ®éc ®¸o tõ thêi ngêi ViÖt cæ... Cã thÓ nãi, chÝnh nh÷ng nÒn v¨n hãa nµy ®· hun ®óc cho ngêi ViÖt mét 11 ý chÝ, mét b¶n lÜnh v÷ng vµng ®Ó s½n sµng ®¬ng ®Çu vµ chiÕn th¾ng víi bÊt kú mét kÎ thï x©m lîc nµo. Tr¶i qua mét ngµn n¨m phong kiÕn B¾c thuéc, 80 n¨m thùc d©n Ph¸p ®« hé, råi ®Õn 30 n¨m chiÕn tranh x©m lîc cña ®Õ quèc Ph¸p, Mü, ngêi ViÖt ®· chiÕn ®Êu hÕt m×nh víi mét kh¸t väng ®éc lËp d©n chñ, kiªn cêng: "Nh níc §¹i viÖt ta tõ tríc Vèn xng nÒn v¨n hiÕn ®· l©u" T tëng ®éc lËp d©n chñ nh sîi chØ ®á xuyªn suèt lÞch sö d©n téc ViÖt 4.000 n¨m ®· thÊm s©u vµo mäi ho¹t ®éng cña ngêi d©n ViÖt. ThÕ giíi v¨n hãa ngêi ViÖt lµ thÕ giíi cña nh÷ng g× xuÊt ph¸t tõ cuéc sèng thùc ®Ó v¬n lªn c¸i cao c¶, c¸i chÝ thîng; song còng chØ lµ ®Ó trë vÒ víi ®êi sèng thùc tÕ vèn cÇn ®îc cao ®Ñp h¬n, nh©n v¨n h¬n. Kh¸t väng ®éc lËp d©n téc cßn chi phèi trong c¶ quan ®iÓm t tëng cña ngêi ViÖt. Ph¬ng thøc tån t¹i lµ lÊy thùc tiÔn d©n téc lµm cèt lâi, nÒn t¶ng Tõ gãc ®é t tëng, ph¬ng thøc tån t¹i vµ c¸c biÓu hiÖn v¨n hãa (kÓ c¶ v¨n hiÕn, v¨n minh) ViÖt Nam lµ lÊy thùc tiÔn d©n téc - céng ®ång lµm cèt lâi, nÒn t¶ng. ë vÞ trÝ ng· t cña c¸c nÒn v¨n minh, ngêi ViÖt Nam tiÕp nhËn nhiÒu gi¸ trÞ v¨n hãa nh©n lo¹i: tiÕp thu v¨n hãa Ên §é theo c¸ch cña m×nh, ta cã nÒn v¨n hãa Ch¨m ®éc ®¸o vµ mét nÒn PhËt gi¸o ViÖt Nam; tiÕp thu v¨n hãa Trung Hoa ta cã Nho gi¸o vµ §¹o gi¸o mang s¾c th¸i ViÖt Nam; tiÕp thu v¨n hãa ph¬ng T©y, ta còng cã Kit« gi¸o nhng cïng víi nã lµ nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn míi mÎ. §Æc trng næi bËt trong qu¸ tr×nh giao lu v¨n hãa nhiÒu thÕ kû lµ tÝnh tæng hîp - chung hîp - tÝch hîp. Giai ®o¹n v¨n hãa chèng B¾c thuéc ®· më ®Çu cho qu¸ tr×nh giao lu tiÕp nhËn v¨n hãa Trung Hoa, Ên §é, còng chÝnh lµ më ®Çu cho qu¸ tr×nh v¨n hãa ViÖt Nam héi nhËp vµo v¨n hãa khu vùc. 12 Trong suèt thiªn niªn kû thø nhÊt, nh©n d©n Giao ChØ sèng díi ¸ch ®« hé cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ph¬ng B¾c, nh÷ng ©m m ®ång hãa mµ c¸c th¸i thó TÝch Quang, Nh©m Diªn, SÜ NhiÕp... trùc tiÕp më trêng d¹y häc ®Ó truyÒn b¸ v¨n hãa Trung Hoa, thñ tiªu v¨n tù ng«n ng÷ ViÖt. ThËm chÝ M· ViÖn ®em c¶ qu©n M· Lu sang còng khong nh÷ng kh«ng thùc hiÖn ®îc nhiÖm vô ®ång hãa ngêi ViÖt vµ lµm chç dùa cho chÝnh quyÒn, mµ tr¸i l¹i cßn bÞ ngêi ViÖt ®ång hãa hoµn toµn. Tõ thÕ kû thø II, ngêi Ên §é ®· sang níc ta bu«n b¸n vµ truyÒn gi¸o. "Luy L©u lµ trung t©m chÝnh trÞ cña chÝnh quyÒn ®« hé ph¬ng B¾c trong nhiÒu thÕ kû... C¸c nhµ bu«n ngêi Ên §é vµ ngêi Trung Hoa ®Õn bu«n b¸n ë ®©y rÊt sím vµ theo sau hä lµ c¸c nhµ s ®Õn hµnh ®¹o vµ truyÒn ®¹o" [25, tr. 28]. PhËt gi¸o truyÒn tõ Ên §é song ®· ®i vµo ®êi sèng ngêi ViÖt vµ trë thµnh quèc gi¸o trong suèt bèn triÒu vua liªn tiÕp: §inh, Lª, Lý, TrÇn. Nh÷ng biÕn ®æi cña ®¹o PhËt ë ViÖt Nam cho ta thÊy mét c¸ch râ rµng nhÊt c¸ch thøc cña ngêi ViÖt - víi truyÒn thèng cña nÒn v¨n hãa §«ng S¬n, ®· tiÕp thu hai nÒn v¨n hãa lín cña ch©u ¸ nh thÕ nµo. §¹o PhËt ë Giao Ch©u lóc bÊy gií võa cã d¸ng dÊp cña ®¹o Hoµng L·o võa mang ®Ëm dÊu Ên cña tÝn ngìng thê thÇn linh cña ngêi ViÖt xa. "PhËt ®îc quan t©m nh mét vÞ thÇn linh cã nhiÒu phÐp l¹, cã thÓ biÕn hãa thµnh c¸c hiÖn t¬ng thiªn nhiªn quanh con ngêi, thµnh c¸c vËt thÇn, th¸nh, c¸c vËt linh thiªng mang phóc trõ häa nh hßn ®¸ vµ tîng Tø ph¸p trong "truyÖn Man N¬ng", hay lµ c¸i gËy, c¸inãn trong chuyÖn Chö §ång Tö" [25, tr. 40]. PhËt gi¸o ë ViÖt Nam kÕt hîp chÆt chÏ viÖc ®¹o víi ®êi. Vèn lµ mét t«n gi¸o xuÊt thÕ, nhng vµo ViÖt Nam, PhËt gi¸o trë nªn nhËp thÕ (sù g¾n bã ®¹o - ®êi kh«ng chØ thÓ hiÖn ë c¸c nhµ sù tham gia chÝnh sù mµ cßn ë chç cã qu¸ nhiÒu vua quan quý téc ®i tu. §Õn ®Çu thÕ kû XX, PhËt tö ViÖt Nam cßn h¨ng h¸i tham gia c¸c ho¹t ®éng x· héi - vËn ®éng ®ßi ©n x¸ Phan Béi Ch©u vµ tæ chøc ®¸m tang Phan Chu Trinh. Trong phong trµo ®Êu tranh ®ßi hßa 13 b×nh vµ ®éc lËp d©n téc, c¸c PhËt tö xuèng ®êng ph¶n ®èi nÒn ®éc tµi Ng« §×nh DiÖm, ®Ønh cao lµ sù kiÖn hßa thîng ThÝch Qu¶ng §øc tù thiªu vµo mïa hÌ 1963). Cã thÓ nãi, sù chi phèi m¹nh mÏ cña tÝnh dung hîp truyÒn thèng ®· khiÕn cho hÇu hÕt c¸c t«n gi¸o vµo ViÖt Nam ®Òu t×m ®îc chç ®øng thÝch ®¸ng cña m×nh. §¹o gi¸o, PhËt gi¸o, Nho gi¸o vµo ViÖt Nam vµ t¹o thµnh "Tam gi¸o". Tam gi¸o ®ång nguyªn (ba t«n gi¸o cïng ph¸t nguyªn tõ mét gèc), Tam gi¸o ®ång quy (ba t«n gi¸o cïng quy vÒ mét môc ®Ých). Sù dung hßa tam gi¸o lµ mét thùc thÓ h×nh thµnh mét c¸ch tù nhiªn trong t×nh c¶m vµ viÖc lµm cña ngêi d©n, vµ ®Õn thêi Lý - TrÇn th× triÒu ®×nh c«ng nhËn réng r·i, tæ chøc nh÷ng kú thi Tam gi¸o ®Ó t×m nh÷ng ngêi th«ng th¹o c¶ ba gi¸o lý ra gióp níc. Khi lùa chän cho m×nh c¸c gi¸o lý cña Tam gi¸o, ngêi ViÖt nhËn ra r»ng Tam gi¸o míi nh×n th× kh¸c nhau, nhng suy ngÉm kü sÏ thÊy nhiÒu khi chØ lµ nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t kh¸c nhau vÒ cïng mét kh¸i niÖm. Vua TrÇn Th¸i T«ng (1218 - 1277) tõng chØ ra r»ng, ®Ó khuyÕn khÝch con ngêi lµm ®iÒu thiÖn: "S¸ch Nho th× d¹y thi nh©n bè ®øc; kinh §¹o d¹y yªu vËt, quý sù sèng; cßn PhËt th× chñ tr¬ng gi÷ giíi, cÊm s¸t sinh". HoÆc cã khi lµ nh÷ng ph¹m trï kh¸c nhau, th× nh÷ng biÖn ph¸p kh¸c nhau ®Òu nh»m ®Õn cïng mét môc ®Ých. C¸i kh¸c nhau Êy kh«ng m©u thuÉn ®èi chäi víi nhau mµ bæ sung hç trî cho nhau: Nho gi¸o lo tæ chøc x· héi sao cho quy cñ; §¹o gi¸o lo thÓ x¸c con ngêi sao cho an khang; PhËt gi¸o lo t©m linh con ngêi sao cho tho¸t khæ... Tuy nhiªn, vµo ViÖt Nam, Tam gi¸o ®ång nguyªn kh«ng ph¶i lµ phÐp tÝnh céng mµ thùc chÊt lµ mét sù s¸ng t¹o, mét sù lùa chän hßa hîp cña ngêi ViÖt nh»m phôc vô cho cuéc sèng ®Êu tranh víi thiªn nhiªn vµ víi kÎ thï x©m lîc. Ngêi ViÖt lu«n lu«n cã kh¶ n¨ng tiÕp thu vµ lµm s¸ng hãa c¸c t tëng ngo¹i lai. §óng nhu nhËn xÐt cña thiÒn s NguyÔn §¨ng Thôc: "S¸ng hãa hay ViÖt hãa tøc lµ ®øng tríc hai, ba hay nhiÒu trµo lu m©u thuÉn ®Ó g©y ra xung 14 ®ét néi bé, nh©n d©n ViÖt cïng víi giíi l·nh ®¹o biÕt vît lªn trªn h×nh thøc cè h÷u ®Ó hîp hãa vµo mét trµo lu míi, thÝch hîp cho ý chÝ sinh tån cña mét d©n téc" [43, tr. 137]. Trong mèi giao lu ®a ph¬ng, qua nhiÒu thÕ thÕ kû nµy, ngêi ViÖt cã dÞp tiÕp xóc, chän läc tiÕp thu nh÷ng tinh hoa nghÖ thuËt ngoµi vµo, ViÖt hãa chóng trë thµnh nh÷ng tµi s¶n nghÖ thuËt cña d©n téc. NghÖ thuËt móa Rèi níc, mét trong nh÷ng lo¹i h×nh s©n khÊu l©u ®êi nhÊt cña nh©n lo¹i cã thÓ ®· theo ch©n nh÷ng ngêi Ên §é vµ Trung Quèc du nhËp vµo níc ta. Vµ ngêi ViÖt vèn quen víi s«ng níc ®· s¸ng t¹o ra nghÖ thuËt móa Rèi níc ®éc ®¸o cña m×nh. NÐt hoa tay víi nh÷ng ngãn ®uæi nhau, cuén vµo vµ më ra nh c¸nh ha khÐp më cïng víi sù chuyÓn ®éng uyÓn chuyÓn, mÒm m¹i cña ®«i c¸nh tay trong móa ChÌo ph¶i ch¨ng lµ sù biÕn d¹ng tµi t×nh vµ ®éc ®¸o cña ®«i c¸nh tay vµ bµn tay trong móa Ên §é. Nhng kh¸c víi móa Campuchia vµ móa Ch¨m, hoa tay cña ViÖt Nam ®· tho¸t ra khái tÝnh quy íc nghiªm ngÆt cña móa cæ ®iÓn Ên §é trë nªn thanh tho¸t, tù do. GS. TrÇn B¶ng ®· kÓ l¹i r»ng trong chuyÕn ®i lu diÔn cña §oµn nghÖ thuËt ChÌo sang Trung Quèc n¨m 1960 mµ «ng lµm Trëng ®oµn, b¸o chÝ ®· nhanh chãng nhËn ra tÝnh ®éc ®¸o cña móa ChÌo ViÖt Nam. V¬ng V¨n Quyªn, nghÖ sÜ u tó cña §oµn kinh kÞch Thîng H¶i ®· gäi lµ ®«i tay biÕt nãi v× chóng cã kh¶ n¨ng biÓu hiÖn kh«ng nh÷ng tÝnh c¸ch nh©n vËt mµ cßn ®ñ c¸c d¹ng kh¸c nhau nh trong c¸c nh©n vËt Sóy V©n, Th× MÇu... 1.2.2. Kh¸t väng d©n chñ, tinh thÇn nh©n v¨n - nÐt næi tréi cña v¨n hãa ViÖt NÒn v¨n hãa §¹i ViÖt ngay tõ thuë ban ®Çu ®· tá ra phong phó vµ cã mét b¶n s¾c æn ®Þnh. PhËt gi¸o ®· ph¸t triÓn thµnh quèc gi¸o cã nh÷ng nÐt ®Æc s¾c, ®¹i diÖn sau nµy cã gi¸o ph¸i Tróc L©m. 15 Nhµ lý vÒ Th¨ng Long, n¬i thËt sù lµ "®Þa linh nh©n kiÖt", më ®Çu sù nghiÖp x©y dùng ®Êt níc b»ng chÝnh s¸ch d©n téc vµ d©n chñ. Nªu cao ý thc "tù chñ tù cêng", c¸c vua Lý chñ tr¬ng: "Quèc gia trÞ cã ph¸p ®é, kh«ng cÇn m« pháng §êng, Tèng", khuyÕn khÝch trång d©u, nu«i t»m ®Ó tù cung cÊp v¶i lôa, gÊm vãc. XuÊt ph¸t t tinh thÇn b×nh ®¼ng, b¸c ¸i cña ®¹o PhËt, c¸c vua Lý - Trµn theo chÝnh s¸ch th©n d©n, Trong d©n ai cã oan øc cã thÓ "®¸nh chu«ng" ®Ó t©u lªn vãi vua. Vua vµ d©n cïng vui cïng buån, cïng tham dù héi hÌ, cïng xem biÓu diÔn v¨n nghÖ. C¸c h×nh thøc nghÖ thuËt s©n khÊu nh diÔn xíng, rèi, xiÕc thêng diÔn ra ngoµi trêi vµ ph¸t triÓn m¹nh. ý thøc d©n chñ thÊm s©u vµo mäi ho¹t ®éng tinh thÇn cña tõng ngêi d©n, cuèi ®êi Lý (1182), sö s¸ch cßn ghi l¹i c¶ mét trß nh¹i trùc tiÕp ch©m biÕm vµo tÝnh hèng h¸ch cña viªn th¸i sö ®¬ng thêi lµ §ç An ThuËn. Sang thêi Lª th× t×nh h×nh ®¶o ngîc. C¸c vua Lª chñ tr¬ng ®éc t«n Nho gi¸o, coi nhÑ vµ gi¶m dÇn PhËt gi¸o vµ §¹o gi¸o. Mäi nghi thøc lín nhá ®Òu pháng theo triÒu ®×nh ph¬ng B¾c. Khuynh híng "väng ngo¹i" dÉn ®Õn th¸i ®é miÖt thÞ nÒn v¨n nghÖ d©n gian, thùc chÊt lµ d©n téc. Coi "nhµ phêng chÌo con h¸t" ngang víi "kÎ ph¶n nghÞch, ngôy quan", cßn cÊm b¶n th©n vµ con ch¸u hä kh«ng ®îc ®i thi. Tuy nhiªn, kh«ng dÔ g× mµ ph¸ næi c¸i truyÒn thèng d©n téc d©n chñ ®· ¨n s©u hµng ngµn n¨m vµo t©m hån ngêi ViÖt. LÖnh cÊm cña triÒu ®×nh kh«ng thÓ ng¨n næi c¸c phêng ChÌo tån t¹i vµ g¾n bã víi ngêi n«ng d©n trong nh÷ng ngµy sinh ho¹t héi hÌ. ChÌo vÉn tån t¹i vµ ph¸t triÓn ë lµng quª nh mét mãn ¨n tinh thÇn kh«ng thÓ thiÕu ®îc. Sù bã kÕt céng ®ång, tinh thÇn ®ång cam céng khæ gi÷a con ngêi ë c¸i lµng ViÖt víi lòy tre xanh cµng trë nªn th¾m thiÕt. T tëng d©n chñ thêng ®îc biÓuhiÖn ë tiÕng cêi ch©m biÕm cña c¸c nh©n vËt HÒ, HÒ hÇu quan ch¹y ra b¸o víi kh¸n gi¶: "Quan s¾p ra, ai cã gµ th× nhèt l¹i" vµ sau ®ã nãi víi quan: "Quan lµ quan quan quµn d©n, con lµ d©n con dÇn quan"... ë th¸i ®é ®èi víi ngêi phô n÷, ®Ò cao ngêi phô n÷ víi trµn ngËp t×nh yªu th¬ng. Yªu th¬ng con ngêi, yªu th¬ng cuéc sèng. Trong lÞch sö tån t¹i ®Çy 16 gian nan, nghiÖt ng· cña m×nh, d©n téc ViÖt ®· dïng tiÕng cêi ®Ó c©n b»ng sinh th¸i t©m linh. NÐt v¨n hãa l¹c quan yªu ®êi ®ã lu«n thêng trùc trong mçi t©m hån ViÖt. Tríc nh÷ng bÊt c«ng, phi lý, thiÕu minh b¹ch cña cuéc ®êi, tinh thÇn l¹c quan mang yÕu tè d©n chñ trong sù ®Êu tranh kh«ng khoan nhîng víi nh÷ng thãi h tËt xÊu Êy ch¼ng kÓ vua, quan hay d©n thêng. §ã chÝnh lµ íc väng vÒ mét cuéc sèng tèt ®Ñp, lý tëng mµ ngêi ViÖt h»ng ao íc. §ã còng chÝnh lµ lßng bao dung víi mét c¸ch xö thÕ mÒm máng, c¬ng, nhu hµi hßa trong t©m thøc ngêi ViÖt, trong t©m hån ViÖt - mét biÓu hiÖn thiªn vÒ n÷ tÝnh. Ngêi phô n÷ ViÖt xa cha bao giê cã ®Þa vÞ c¸ nh©n ®Çy ®ñ, nªn còng Ýt ph¸t triÓn c¸ nh©n chñ nghÜa cùc ®oan. Phô n÷ ViÖt vèn lµ con ngêi cña tr¸ch nhiÖm vµ bæn phËn mét c¸ch tù gi¸c. Cã tinh thÇn tr¸ch nhiÖm víi tÊt c¶ mäi ngêi, víi c¶ qu¸ khø, hiÖn t¹i lÉn t¬ng lai. Hä thêng tù coi m×nh lµ mét kh©u cña c¶ mét d©y chuyÒn, nÕu kh«ng ph¶i lµ hÖ qu¶ cña kiÕp lu©n håi th× chÝ Ýt còng cã thõa hëng ©m phóc cña tæ tiªn, cè tr¸nh "¨n mÆn" ®Ó con ch¸u sau nµy kh«ng ph¶i "kh¸t níc"... Tõ ®ã cã sù g¾n bã trong gia ®×nh, coi träng ch÷ "hiÕu th¶o", ch÷ "thñy chung", còng tõ ®ã mµ cã mèi quan hÖ kh¨ng khÝt víi gia ®×nh, víi bµ con lµng xãm. Thíc ®o giao tiÕp x· héi kh«ng ph¶i chØ lµ lý mµ thiªn vÒ t×nh... Kh¸t väng d©n chñ thÓ hiÖn rÊt râ ë nh÷ng nh©n vËt mµ chÕ ®é phong kiÕn gäi lµ "nghÞch n÷". Mét ThÞ MÇu xuÊt hiÖn nh mét ngän löa rõng rùc t×nh yªu, t¸o b¸o, th¸ch thøc, ph¸ tan mäi rµng buéc cña lÔ gi¸o phong kiÕn ®i t×m quyÒn tù do yªu ®¬ng. Mét Sóy V©n gi¶ dai ®Ó tho¸t khái c¶nh c« ®¬n l¹nh lïng... ë s©n khÊu ChÌo. Bªn c¹nh ®ã nh÷ng truyÖn cêi, truyÖn sö, nh÷ng s¸ng t¸c cña v¨n häc d©n gian (®Æc biÖt lµ t¸c phÈm Thiªn nam ng÷ lôc), c¸c tÝch trß cña móa Rèi... còng lªn tiÕng kh¸ m¹nh mÏ ®ßi quyÒn tù do d©n chñ... ®Õn nçi ë nhiÒu n¬i chÝnh quyÒn phong kiÕn ph¶i sî h·i ra lÖnh cÊm mµ vÉn kh«ng ng¨n næi. Bªn c¹nh c¸i t×nh, ngêi ViÖt cßn coi trong c¸i nghÜa. C¸i nghÜa cña d©n téc ViÖt nam bao trïm lªn mäi thø mµ sinh thêi nhµ v¨n hãa NguyÔn Kh¾c 17 ViÖn cho r»ng kh«ng thÓ dÞch sang c¸i ng«n ng÷ ¢u - Mü ®îc. C¸i nghÜa ®ã lu«n lu«n ®iÒu chØnh l¹i c¸c hµnh vi øng xö cña mäi thµnh viªn trong x· héi. Còng chÝnh tõ c¸i nghÜa nµy mµ c¸c t¸c gi¶ vë chÌo Nµng ThiÖt Thª ®· x©y dùng nh©n vËt Chu M·i ThÇn thµnh mét nh©n vËt chÝnh nh©n qu©n tö ®Æc biÖt ViÖt Nam, ®· ®îc GS. Vò Khiªu ®¸nh gi¸ rÊt cao. YÕu tè d©n chñ thÊm s©u trong ®êi sèng tinh thÇn lµng x· ViÖt Nam. Cã mét hiÖn tîng kú thó - ®ã lµ bÊt kú nhµ nho nµo, hÔ cÇm bót viÕt b»ng ch÷ N«m lµ "quªn" ngay hÖ t tëng Khæng gi¸o. NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm dïng tôc ng÷ trong th¬ cña m×nh; Lª Quý §«n trong Kinh nghÜa nãi ®Õn nçi kh¸t khao lÊy chång cña mét c« g¸i míi lín - ®iÒu mµ Kinh lÔ kh«ng thÓ nµo chÊp nhËn ®îc; NguyÔn C«ng Trø dïng phó ®Ó "chöi" c¸i nghÌo vµ chèng l¹i toµn bé t tëng Nho gi¸o, ®ßi hái ph¶i an bÇn, vui c¸i phËn hÌn... råi Hå Xu©n H¬ng, Tó X¬ng... 1.3. NghÖ thuËt ChÌo - tõ céi nguån v¨n hãa 1.3.1. NghÖ thuËt ChÌo - s¶n phÈm ®Æc trng cña v¨n hãa ViÖt NghÖ thuËt s©n khÊu ViÖt Nam lµ mét bé phËn quan träng trong tæng thÓ v¨n hãa d©n téc. PGS TÊt Th¾ng cho r»ng: "S©n khÊu lµ bé mÆt vµ thÓ chÊt cña v¨n hãa d©n téc, do ®ã lµ bé phËn quan träng cña v¨n hãa nh©n lo¹i" [41, tr. 3], bëi tÝnh tæng thÓ rÊt ®Æc trng cña lo¹i h×nh nghÖ thuËt nµy, trªn s©n khÊu, ®êi sèng tinh thÇn, t©m lý, phong tôc tËp qu¸n vµ trÝ tuÖ cña mét d©n téc ®îc biÓu hiÖn cô thÓ, sinh ®éng nhÊt vµ hiÖn h×nh ngay trªn h×nh thÓ vµ trong t©m hån cña b¶n th©n ngêi diÔn viªn - ®©y lµ u thÕ tuyÖt ®èi cña nghÖ thuËt biÓu diÔn s©n khÊu mµ khã nghÖ thuËt nµo s¸nh ®îc. Trong hµnh tr×nh lÞch sö gÇn ngµn n¨m, s©n khÊu ViÖt Nam ®· "chng cÊt" trong m×nh hån, khÝ d©n téc, lu«n lµ phÇn nh¹y c¶m trong dßng ch¶y v¨n hãa d©n téc, lµ sù biÓu ®¹t râ nÐt nhÊt nh÷ng vÊn ®Ò v¨n hãa tinh thÇn cña thêi ®¹i tr íc mçi biÕn thiªn cña lÞch sö. 18 Cã nguån gèc vµ cïng mang trong m×nh h¬i thë cña dßng v¨n hãa d©n gian, lèi triÕt lý ph¬ng §«ng cña d©n c v¨n hãa lóa níc §«ng Nam ¸, nghÖ thuËt s©n khÊu truyÒn thèng (ChÌo, Tuång) tríc nh÷ng biÕn thiªn cña lÞch sö vµ trong m«i trêng tån t¹i cña m×nh ®· dÇn h×nh thµnh vµ båi ®¾p cho m×nh nh÷ng b¶n s¾c riªng ngay trong c¸i n«i chung v¨n hãa d©n téc. NÕu nghÖ thuËt Tuång lµ khóc tr¸ng ca cña nh÷ng ngêi anh hïng, lµ khÝ ph¸ch, lµ b¶n lÜnh cña d©n téc, lµ cuéc sèng triÒu chÝnh… th× nghÖ thuËt ChÌo lµ tiÕng c êi hµi híc ch©m biÕm, ®¶ kÝch..., lµ nÐt v¨n hãa, t©m hån cña c d©n n«ng nghiÖp lóa níc lµng quª B¾c Bé. ChÌo, Tuång, hai mÆt cña mét biÓu hiÖn cña mét ®êi sèng tinh thÇn d©n téc: tr÷ t×nh, ®»m th¾m vµ hµo hïng, bi tr¸ng. ChÌo lµ mét h×nh thøc nghÖ thuËt biÓu diÔn d©n gian do ngêi n«ng d©n vïng ch©u thæ s«ng Hång s¸ng t¹o ra. Nã lµ s¶n phÈm cña nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp lóa níc, cña nÒn v¨n hãa lµng x·, vµ trùc tiÕp lµ s¶n phÈm cña nh©n sinh quan vµ vò trô quan n«ng d©n ViÖt. Mét nguån gèc cña ChÌo lµ c¸c trß nh¹i vµ h¸t d©n gian, nghi lÔ trong lÔ héi... nªn sau nµy, khi ph¸t triÓn thµnh mét lo¹i h×nh s©n khÊu kÞch h¸t, th× kh«ng gian thÝch hîp nhÊt cho mét buæi biÓu diÔn ChÌo vÉn lµ kh«ng gian "héi hÌ ®×nh ®¸m" mçi ®é xu©n vÒ. H×nh thøc tæ chøc theo phêng, g¸nh cña ChÌo cæ lµ h×nh thøc mang ®Ëm dÊu vÕt s¸ng t¹o vµ hëng thô v¨n hãa theo kiÓu lµng x·. Mçi phêng mçi g¸nh thêng cã kho¶ng 11 ®Õn 15 ngêi, phÇn lín lµ nh÷ng ngêi n«ng d©n say mª nghÒ ca h¸t. H×nh thøc biÓu diÔn ChÌo xa, tõ rß diÔn ®Õn diÔn viªn, tõ kh¸n phßng ®Õn kh¸n gi¶ ®Òu lµ s¶n phÈm, hoÆc Ýt nhÊt còng mang bãng d¸ng cña v¨n hãa lµng x·. S©n khÊu biÓu diÔn ChÌo xa chØ khoanh trªn mÊy chiÕc chiÕu tr¶i trªn mÆt ph¼ng nh s©n ®×nh, s©n miÕu, s©n nhµ... Mét tÊm mµn nhá ng¨n n¬i diÔn víi hËu trêng. Kh¸n gi¶ ®øng (hoÆc ngåi) xung quanh. Dµn nh¹c ngåi ë ngay phÇn ®Çu chiÕu s¸t n¬i ®Ó trèng chÇu, ng¨n c¸ch ngêi xem vµ diÔn viªn ®ång thêi còng lµ ngêi ®a ®¹o cô cho diÔn viªn khi cÇn. C¸c ®¹o cô thêng ®Ó tËp 19 trung trªn chiÕu diÔn. Mét hßm ®å gç ®Ó s½n, lóc dïng lµm ghÕ ngåi lóc dïng lµm bµn tiÖc, lóc lµm nói non… Trang trÝ n¬i diÔn lµ lµ khung c¶nh ngµy héi: c©y nªu, nh÷ng l¸ cê ngò s¾c, nh÷ng bøc cöa vßm s¬n son thiÕp vµng. NÕu nh nghÖ thuËt tuång thêng kÓ vÒ nh÷ng nh©n vËt vµ sù kiÖn x¶y ra trong cung ®×nh ®Ó b¶o vÖ mét ngai vua, mét ng«i chóa, mét triÒu ®×nh ®øng ®Çu s¬n hµ, mét dßng dâi trÞ v× x· t¾c víi nh÷ng nh©n vËt ®iÓn h×nh: Kh¬ng Linh T¸, §æng Kim L©n, T¹ Ngäc L©n, TriÖu T Cung, Viªn Hßa Ng¹n, §µo Phi Phông, TriÖu Tö Long... th× nghÖ thuËt ChÌo l¹i dµnh cho cuéc ®êi cña nh÷ng con ngêi b×nh thêng, ngîi ca nh÷ng tÊm g¬ng cao c¶ trong t×nh b¹n, t×nh yªu chung thñy, lßng hiÕu th¶o, sù khao kh¸t h¹nh phóc, tù do trong cuéc sèng vµ nh÷ng nh©n vËt næi tiÕng ThÞ KÝnh, ThÞ Ph¬ng, Phi Nga, Trinh Nguyªn, Ch©u Long… C¸c tÝch ChÌo dêng nh ®Òu lÊy viÖc kÓ l¹i cuéc ®êi nh÷ng sè phËn con ngêi kh¸c nhau trong x· héi lµm nhiÖm vô trung t©m. Cã thÓ nãi, mçi mét tÝch ChÌo lµ mét c©u chuyÖn kÓ vÒ mét th©n phËn con ngêi mÆc dÇu mçi c©u chuyÖn ®Òu cã mét néi dung triÕt lý râ rµng, nhng vÊn ®Ò th©n phËn con ngêi ®· lµ mét ®Ò tµi næi lªn hµng ®Çu. ë mçi vë ®Òu cã mét nh©n vËt ®øng lµm trung t©m trong quan hÖ víi c¸c nh©n vËt kh¸c vµ dêng nh vÊn ®Ò mÊu chèt cña vë lµ ph¶i gi¶i quyÕt sè phËn cña nh©n vËt nµy, sè phËn cña nh©n vËt nµy ®îc xö lý th× tÝch trß cã thÓ kÕt thóc ®îc vµ kÕt thóc thêng lµ cã hËu. ThÞ KÝnh cuèi cïng ®îc thµnh PhËt, ThÞ Ph¬ng cuèi cïng ®îc gÆp chång, m¾t s¸ng l¹i. Lu B×nh thi ®ç vµ ®îc lµm quan, Phi Nga thi ®ç vµ gi¶i ®îc oan cho cha. Cã thÓ lý gi¶i nguyªn nh©n cña nh÷ng ®Æc trng thi ph¸p thÓ lo¹i nµy ë nhiÒu gãc ®é, nhiÒu khÝa c¹nh. Song, kh«ng thÓ bá qua mét nguyªn nh©n s©u xa tõ sù tiÕp nhËn ChÌo, hëng thô v¨n hãa biÓu diÔn ChÌo. Bëi v×, víi nghÖ thuËt s©n khÊu, sù tiÕp nhËn cña ngêi xem lµ mét ph¬ng diÖn v« cïng quan träng: kh¸n gi¶ lµ ngêi ®ång s¸ng t¹o cña vë diÔn. Cã thÓ lµ nh÷ng ®Æc trng thi ph¸p thÓ lo¹i cña ChÌo mµ chóng t«i nªu mét c¸ch ng¾n gän ë trªn ngoµi 20 nh÷ng nguyªn kh¸c, cßn xuÊt ph¸t tõ mét thãi quen tiÕp nhËn v¨n hãa, thêi gian tiÕp nhËn nghÖ thuËt, thãi quen tiÕp nhËn v¨n hãa cña ngêi b×nh d©n ViÖt Nam, cô thÓ ë ®©y lµ ngêi n«ng d©n. §a sè hä lµ nh÷ng ngêi kh«ng cã kh¶ n¨ng ®äc, mµ chØ cã kh¶ n¨ng nghe... vµ qua nghe mét c©u chuyÖn cã ®Çu cã ®u«i, cã nh©n vËt chÝnh (nhiÒu th× "lo¹n" lªn kh«ng nhËp t©m ®îc) ®îc kÓ theo thø tù thêi gian, ®iÒu x¶y ra tríc th× kÓ tríc, x¶y ra sau th× kÓ sau. Ta hiÓu v× sao c¸c thÓ lo¹i truyÖn kÓ d©n gian, truyÖn n«m khuyÕt danh ®Òu cã c¸c cung c¸ch kÓ nh thÕ. Cßn c¸i kÕt thóc cã hËu th× nhiÒu häc gi¶ ®· lý gi¶i trong thãi quen tiÕp nhËn cña nh÷ng con ngêi n«ng d©n nghÌo thêng bÞ bãc lét, ¸p bøc... vµ lu«n mong muèn mét cuéc sèng c«ng b»ng (khuyÕn thiÖn, trõ ¸c), no Êm, h¹nh phóc... Nh thÕ, mét s¶n phÈm v¨n hãa ®Æc thï ViÖt Nam cã hµm lîng v¨n hãa lín mang ý nghÜa ®Æc s¾c, gÇn nh mét biÓu trng v¨n hãa ViÖt lµ nghÖ thuËt ChÌo. §©y lµ mét lo¹i h×nh mang b¶n s¾c ViÖt ®Ëm ®µ do «ng cha ta ®· nhµo nÆn nh÷ng ý tëng, nh÷ng mong íc, nh÷ng mÉu h×nh lý tëng s¸ng t¹o nªn. Nã t¹o nªn mét x· héi trong ChÌo, mét thÕ giíi riªng biÖt ®Ó cã thÓ ®Õn ®Êy mµ chia sÎ, c¶m th«ng nh÷ng c¶nh ®êi, nh÷ng nçi lßng, nh÷ng Ðo le, ngang tr¸i ®Ó cïng vui, cïng buån, cïng mong íc... C¸i "x· héi" ®ã, c¸i thÕ giíi ®ã ®îc t¹o nªn bëi v« sè c¸c nh©n vËt trong ChÌo. Mçi nh©n vËt mét sè phËn riªng, víi nh÷ng tÝnh c¸ch riªng, mang mét "m· sè v¨n hãa" riªng. 1.3.1.1. TÝnh trµo léng biÓu hiÖn qua hÖ thèng c¸c vai HÒ ChÌo ë ChÌo truyÒn thèng c¸c nh©n vËt ®îc chia thµnh 5 lo¹i vai rÊt râ rµng lµ: §µo - KÐp - HÒ - Mô - L·o. Nh vËy, ë ChÌo, lo¹i vai HÒ cã vÞ trÝ rÊt lín, rÊt quan träng. Bªn c¹nh vai HÒ ë ChÌo cßn cã nh÷ng vai Hµi - anh em sinh ®«i víi HÒ - mµ nhiÒu khi ta khã ph©n biÖt ngêi nµy víi ngêi kia. Cã thÓ nãi, vai HÒ - Hµi nµy lµm thµnh mét hÖ thèng dµy ®Æc trong ChÌo, ®«i khi chóng lÊn c¶ 4 lo¹i vai trªn, nh trêng hîp vë Tõ Thøc ®· chøng tá ®iÒu nµy. VËy lµ thÕ nµo? Lµ hÖ thèng vai HÒ - Hµi nµy tõng lµm ma lµm giã trªn s©n khÊu ChÌo cæ víi nh÷ng trËn cêi kh«ng ngít tõ chiÕu diÔn déi xuèng phßng kh¸n