Tài liệu Nguyên tắc hai cấp xét xử với việc bảo vệ quyền con người trong luật tố tụng hình sự việt nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh đắk lắk)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN ANH THƯ NGUY£N T¾C HAI CÊP XÐT Xö VíI VIÖC B¶O VÖ QUYÒN CON NG¦êI TRONG LUËT Tè TôNG H×NH Sù VIÖT NAM (Trªn c¬ së sè liÖu thùc tiÔn ®Þa bµn tØnh §¾k L¾k) LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN ANH THƯ NGUY£N T¾C HAI CÊP XÐT Xö VíI VIÖC B¶O VÖ QUYÒN CON NG¦êI TRONG LUËT Tè TôNG H×NH Sù VIÖT NAM (Trªn c¬ së sè liÖu thùc tiÔn ®Þa bµn tØnh §¾k L¾k) Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. ĐẶNG QUANG PHƯƠNG HÀ NỘI - 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Nguyễn Anh Thư MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN TẮC HAI CẤP XÉT XỬ TRONG LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM ĐỐI VỚI VIỆC BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI ............... 7 1.1. Khái niệm, đặc điểm và nội dung quyền con người ....................... 7 1.1.1. Khái niệm quyền con người ............................................................... 7 1.1.2. Các đặc điểm cơ bản của quyền con người ......................................... 8 1.1.3. Nội dung quyền con người ................................................................. 9 1.1.4. Pháp luật quốc tế về quyền con người .............................................. 13 1.2. Khái niệm và nội dung của nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự .................................................................................... 17 1.2.1. Khái niệm nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự .............. 17 1.2.2. Lịch sử hình thành của Nguyên tắc hai cấp xét xử trong luật tố tụng hình sự Việt Nam ..................................................................... 17 1.2.3. Nội dung nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự ................ 19 1.3. Sự cần thiết, vai trò và ý nghĩa của việc thực hiện nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự đối với việc bảo vệ quyền con người ........................................................................................ 20 1.3.1. Sự cần thiết, vai trò của việc thực hiện nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự đối với việc bảo vệ quyền con người .............. 20 1.3.2. Ý nghĩa của nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự đối với việc bảo vệ quyền con người ...................................................... 22 Chương 2: THỰC TIỄN THI HÀNH NGUYÊN TẮC HAI CẤP XÉT XỬ TRONG LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM ĐỐI VỚI VIỆC BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐĂK LĂK ................................................................... 25 2.1. Quy định của BLTTHS về cấp xét xử sơ thẩm và thực tiễn thi hành đối với việc bảo vệ quyền con người trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk .......................................................................................... 25 2.1.1. Quy định của BLTTHS về cấp xét xử sơ thẩm ................................. 25 2.1.2. Thực tiễn thi hành các qui định của BLTTHS về cấp xét xử sơ thẩm đối với việc bảo vệ quyền con người tại Tòa án cấp sơ thẩm trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk ................................................................. 28 2.2. Quy định của BLTTHS về cấp xét xử phúc thẩm và thực tiễn thi hành đối với việc bảo vệ quyền con người trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk................................................................................... 52 2.2.1. Quy định của BLTTHS về cấp xét xử phúc thẩm ............................. 52 2.2.2. Thực tiễn thi hành các qui định của BLTTHS về cấp xét xử phúc thẩm đối với việc bảo vệ quyền con người tại Tòa án cấp phúc thẩm trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk ........................................................ 56 2.3. Những vi phạm, sai lầm trong việc thực hiện nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự đối với việc bảo vệ quyền con người trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk ............................................ 68 2.3.1. Những vi phạm, sai lầm trong thực hiện các quyền .......................... 68 2.3.2. Những vi phạm, sai lầm trong thực hiện các nghĩa vụ ...................... 77 2.3.3. Nguyên nhân của những vi phạm, sai lầm trong thực hiện nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự đối với việc bảo vệ quyền con người trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk ...................................... 83 Chương 3: NHỮNG YÊU CẦU VÀ CÁC GIẢI PHÁP NHẰM THỰC THI HIỆU QUẢ NGUYÊN TẮC HAI CẤP XÉT XỬ TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM ĐỐI VỚI VIỆC BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐĂK LĂK ....................................................................................... 87 3.1. Những yêu cầu của việc thực thi hiệu quả nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự đối với việc bảo vệ quyền con người trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk................................................... 87 3.2. Các giải pháp nhằm thực thi hiệu quả nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự đối với việc bảo vệ quyền con người trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk ............................................................. 89 3.2.1. Giải pháp hoàn thiện pháp luật ......................................................... 89 3.2.2. Giải pháp tăng cường công tác giải thích, hướng dẫn áp dụng pháp luật .......................................................................................... 97 3.2.3. Giải pháp nâng cao năng lực người tiến hành tố tụng và người bào chữa ........................................................................................... 98 3.2.4. Các giải pháp khác ......................................................................... 103 KẾT LUẬN ............................................................................................... 106 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................. 108 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT: Cơ quan điều tra CQTHTT: Cơ quan tiến hành tố tụng NN: Nhà nước NQ: Nghị Quyết PL: Pháp luật TAND: Tòa án nhân dân TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao TTHS: Tố tụng hình sự VAHS: Vụ án hình sự VKSND: Viện kiểm sát nhân dân VKSNDTC: Viện kiểm sát nhân dân tối cao XHCN: Xã hội chủ nghĩa DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng 2.1: Số lượng các vụ án hình sự và số bị cáo đã được Tòa án nhân dân cấp sơ thẩm tại tỉnh Đăk Lăk giải quyết từ năm 2009 đến 2013 30 Bảng 2.2: Số liệu các vụ án hình sự và số bị cáo đã được xét xử sơ thẩm từ năm 2009 đến năm 2013 của TAND hai cấp tại tỉnh Đăk Lăk 36 Bảng 2.3: Số liệu các vụ án và các bị cáo, Tóa án trả hồ sơ điều tra bổ sung từ năm 2009 đến năm 2013 của Tòa án nhân dân cấp sơ thẩm tại tỉnh Đăk Lăk 38 Bảng 2.4: Số liệu các vụ án hình sự và các bị cáo đã được đình chỉ vụ án từ năm 2009 đến năm 2013 của Tòa án nhân dân cấp sơ thẩm trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk 40 Bảng 2.5: Số lượng các vụ án hình sự và các bị cáo đã được Tòa án nhân dân cấp phúc thẩm tại tỉnh Đăk Lăk thụ lý ­ giải quyết từ năm 2009 đến 2013 57 Bảng 2.6: Số liệu thống kê – Phân tích các vụ án hình sự và các bị cáo đã được giải quyết ở Tòa án cấp phúc thẩm tại tỉnh Đăk Lăk từ năm 2009 đến năm 2013 59 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quyền con người là giá trị nhân văn cao quý, là khát vọng và thành quả đấu tranh qua các giai đoạn phát triển trở thành tài sản chung vô giá của nhân loại và mỗi quốc gia. Bảo đảm quyền con người là bảo đảm dân chủ, hiệu quả, hiệu lực nhà nước cũng như quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Do vậy, bảo vệ, bảo đảm quyền con người là nghĩa vụ chung của xã hội, là sứ mệnh cao cả của mỗi quốc gia. Cần khẳng định việc tôn trọng và bảo đảm quyền con người là mục tiêu xuyên suốt mà Đảng và Nhà nước ta luôn hướng tới. Việc bảo đảm các quyền con người phụ thuộc vào nhiều yếu tố như: kinh tế, chính trị, văn hóa, tư tưởng,...Tuy nhiên, công cụ hiệu quả nhất cho việc bảo vệ quyền con người chính là hệ thống pháp luật. Chỉ thông qua việc nhà nước bảo đảm về mặt pháp lý, các cơ quan tố tụng bảo đảm thực thi pháp luật có hiệu quả là vấn đề cực kỳ quan trọng trong việc bảo đảm quyền con người. Việt Nam đang trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, đó là nhà nước của dân, do dân, vì dân, Nhà nước có kỷ cương, kỷ luật, có nền pháp chế cao và nền dân chủ mở rộng, Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật và theo pháp luật... Do đó vấn đề bảo vệ quyền con người càng được quan tâm, coi trọng. Xét xử vụ án hình sự là hoạt động Nhà nước đặc biệt và chuyên biệt của Tòa án nhân dân giải quyết quan hệ giữa Nhà nước và người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, nhằm xác định trách nhiệm hình sự đối với người đó. Hoạt động xét xử các vụ án này có thể dẫn tới một hậu quả pháp lý bất lợi cho người bị xét xử cũng như những người khác có liên quan. Vì vậy, bản án, quyết định của Tòa án khi xét xử phải chính xác, công minh, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. 1 Để thực hiện được điều đó, đòi hỏi hoạt động xét xử các vụ án hình sự phải tuân thủ nhiều nguyên tắc cơ bản, những phương châm, kim chỉ nam của luật Tố tụng hình sự [29]. Nguyên tắc hai cấp xét xử là một nguyên tắc mới được quy định trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 và là một trong những nguyên tắc cơ bản của pháp luật trong tố tụng hình sự thể hiện sự thận trọng của Tòa án trong việc xét xử, đảm bảo cho việc xét xử chính xác, công bằng thể hiện sự nghiêm minh của pháp luật. Việc quy định nguyên tắc này trong xét xử các vụ án hình sự là một tất yếu khách quan của thực tiễn xét xử để hoạt động này có thể thực hiện đúng được chức năng của nó và đảm bảo quyền, lợi ích hợp pháp của các chủ thể có liên quan trong từng vụ án cụ thể. Thông qua đó, nguyên tắc này đảm bảo tính tương đối trong việc bảo vệ quyền con người. Việc quy định hai cấp xét xử trong vụ án hình sự là cơ chế bảo vệ quyền con người trong TTHS. Quyền đó có được bảo vệ hay không, phản ánh bản chất của Nhà nước, bản chất của pháp luật và con người trong xã hội đó. Việc xét xử một vụ án hình sự theo hai cấp: Xét xử lần đầu ở cấp sơ thẩm (cấp xét xử thứ nhất) và được tiếp tục xét xử ở cấp phúc thẩm (cấp xét xử thứ hai) nếu có kháng cáo, kháng nghị. Còn nếu không, bản án sơ thẩm có hiệu lực pháp luật và được thi hành sau khi hết thời hạn kháng cáo, kháng nghị. Có như vậy thì những vụ án được Tòa án giải quyết đã có hiệu lực pháp luật (đã qua giải quyết xét xử ở cấp phúc thẩm) phải được thi hành, tránh khiếu nại kéo dài. Song trên thực tế, xét xử vụ án hình sự không phải bao giờ cũng đúng đắn đem lại sự công bằng, bảo vệ được các quyền và lợi ích bị xâm phạm cũng như bảo vệ quyền con người. Trong bối cảnh nước ta đang xây dựng nền Kinh tế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, bên cạnh những tác động tích cực của việc đem lại về sự tăng trưởng, phát triển vượt bậc về kinh tế thì những tác động tiêu cực, những mâu thuẫn, 2 những mặt trái của xã hội cũng nảy sinh, những loại tội phạm mới, tệ nạn xã hội gia tăng trong xã hội ngày càng nhiều và các vụ án hình sự Tòa án xét xử cũng trở nên phức tạp. Dù đạt được những thành tựu đáng khích lệ, hệ thống pháp luật Việt Nam đã gần hơn với thông lệ quốc tế, nhưng nhìn chung trình độ và kỹ năng lập pháp vẫn còn hạn chế, nhiều quy định chưa phù hợp, còn chồng chéo, mâu thuẫn nhau, chưa theo kịp thực tiễn. Đâu đó, việc áp dụng pháp luật chưa tốt ảnh hưởng đến sự thụ hưởng các quyền cơ bản của con người. Theo pháp luật TTHS hiện hành, việc xét xử vụ án hình sự được tiến hành qua 2 cấp sơ thẩm và phúc thẩm, bên cạnh đó còn có thủ tục đặc biệt là giám đốc thẩm và tái thẩm. Trên thực tế, có những vụ án hình sự sơ thẩm đã xét xử 3­4 phiên tòa, có nhiều nguyên nhân đã khiến vụ án phải kéo dài và phải xét xử nhiều lần, không những gây tốn kém cho nhân dân mà còn thiệt hại tới quyền lợi công dân và làm xói mòn lòng tin của nhân dân vào pháp luật và cơ quan xét xử. Thực tiễn xét xử các vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk cũng không phải là ngoại lệ. Xuất phát từ những nguyên nhân trên cho thấy cần nghiên cứu thêm về nguyên tắc thực hiện hai cấp xét xử của Tòa án trong TTHS là vấn đề cần thiết khi ưu tiên bảo đảm quyền con người trong tình hình hiện nay. Do đó, tôi chọn đề tài: “Nguyên tắc hai cấp xét xử với việc bảo vệ quyền con người trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam –Trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đăk Lăk”. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Nguyên tắc hai cấp xét xử trong TTHS là một vấn đề khoa học và thực tiễn, nó phản ánh bản chất của pháp luật cũng như tính nhân văn trong cơ chế bảo vệ quyền con người. Vì vậy đã có nhiều công trình, nhiều đề tài nghiên cứu, như: "Nguyên tắc hai cấp xét xử và việc áp dụng nguyên tắc đó vào việc tổ chức Tòa án các cấp" của PGS.TS Trần Văn Độ ­ Toà án quân sự Trung 3 ương; "Một số vấn đề về phiên tòa sơ thẩm" của ThS. Nguyễn Thị Thu Hà; Trần Văn Độ "Đổi mới tổ chức và hoạt động của Tòa án nhân dân" năm 2003; Đặc biệt Luận án tiến sĩ Luật học “Nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự” của Vũ Gia Lâm 2008 Trường Đại học Luật Hà Nội; Luận văn thạc sĩ “Thẩm quyền xét xử theo thủ tục sơ thẩm theo pháp luật Việt Nam” của Lê Hoài Nam, Trường Đại học Luật Hà Nội là những công trình nghiên cứu trực tiếp về hai cấp xét xử trong TTHS. Trên đây là những công trình nghiên cứu khái quát các góc độ về nguyên tắc hai cấp xét xử trong TTHS. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu này chưa nghiên cứu vấn đề dưới góc độ áp dụng nguyên tắc xét xử hai cấp trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện hành để bảo vệ quyền con người. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ­ Mục đích của việc nghiên cứu đề tài là làm rõ những vấn đề lý luận về bảo vệ quyền con người thông qua nguyên tắc hai cấp xét xử trong tố tụng hình sự, nội dung và hình thức, phạm vi bảo đảm quyền con người trong nguyên tắc này theo quy định của pháp luật hiện hành từ thực tiễn tỉnh Đăk Lăk, đề xuất những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả bảo đảm quyền con người thông qua việc thực hiện nguyên tắc này trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk. Để đạt được mục đích trên, việc nghiên cứu tập trung vào những nhiệm vụ sau: ­ Nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản về quyền con người, phân tích các quyền con người được bảo vệ thông qua việc thực hiện nguyên tắc hai cấp xét xử trong Luật TTHS Việt Nam. ­ Khảo sát thực tiễn việc thực hiện nguyên tắc hai cấp xét xử trong Luật TTHS Việt Nam tại địa bàn tỉnh Đăk Lăk. Từ đó đánh giá có tính khách quan, hệ thống về quá trình thực thi về mặt pháp lý trong việc bảo đảm quyền con người, đánh giá thực trạng hoạt động bảo đảm quyền con người thông qua 4 việc thực hiện nguyên tắc hai cấp xét xử trong TTHS trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk hiện nay. ­ Phát hiện những vướng mắc, bất cập của các quy định về nguyên tắc hai cấp xét xử trong Luật TTHS Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Đăk Lăk và đưa ra các quan điểm, tìm các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện về mặt pháp lý, nâng cao vai trò của nguyên tắc hai cấp xét xử trong TTHS, đảm bảo cơ quan tố tụng thực thi pháp luật từ đó nâng cao hiệu quả bảo đảm quyền con người. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài: là các vấn đề lý luận và các quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về nguyên tắc hai cấp xét xử, thực tiễn xét xử và tổ chức xét xử ở cấp sơ thẩm, phúc thẩm trong những năm gần đây từ thực tiễn tỉnh Đăk Lăk để đánh giá tổng quan về thực trạng bảo vệ quyền con người thông qua nguyên tắc hai cấp xét xử. Phạm vi nghiên cứu của đề tài tập trung chủ yếu vào những vấn đề sau: ­ Các quan điểm lý luận khác nhau về quyền con người, về nguyên tắc hai cấp xét xử trong TTHS. ­ Các quy định của pháp luật hiện hành về bảo đảm quyền con người, vai trò của nguyên tắc hai cấp xét xử trong TTHS Việt Nam trong việc bảo vệ quyền con người như: các quy định về thẩm quyền, quyền hạn của Tòa án cấp sơ thẩm, phúc thẩm và hiệu lực của bản án sơ thẩm, phúc thẩm từ thực tiễn tỉnh Đăk Lăk. ­ Thực tiễn thực hiện việc bảo vệ quyền con người thông qua nguyên tắc hai cấp xét xử trong TTHS Việt Nam những năm gần đây từ thực tiễn tỉnh Đăk Lăk. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Việc nghiên cứu đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lênin; Tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của 5 Đảng về Nhà nước và pháp luật, về xây dựng Nhà nước pháp quyền, cải cách tư pháp ở nước ta. Quá trình nghiên cứu đề tài tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học như phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê. 6. Ý nghĩa khoa học của luận văn ­ Làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản về quyền con người; Thông qua việc thực hiện nguyên tắc hai cấp xét xử của hai cấp Tòa án tỉnh Đăk Lăk trong Luật TTHS Việt Nam như khái niệm, ý nghĩa, cơ sở của nguyên tắc,… ­ Phân tích, đánh giá việc bảo vệ quyền con người thông qua các quy định của pháp luật hiện hành về nguyên tắc hai cấp xét xử trong Luật TTHS Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Đăk Lăk, phát hiện được những vướng mắc, hạn chế của các quy định về nguyên tắc hai cấp xét xử và thực tiễn thực hiện. Đồng thời tìm ra các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện nguyên tắc hai cấp xét xử để đáp ứng được yêu cầu cải cách tư pháp và tăng cường bảo đảm quyền con người trong nhà nước pháp quyền trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về nguyên tắc hai cấp xét xử trong Luật Tố tụng hình sự Việt Nam đối với việc bảo vệ quyền con người. Chương 2: Thực tiễn thi hành nguyên tắc hai cấp xét xử trong Luật Tố tụng hình sự Việt Nam đối với việc bảo vệ quyền con người trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk. Chương 3: Những yêu cầu và các giải pháp nhằm thực thi hiệu quả nguyên tắc hai cấp xét xử trong Luật Tố tụng hình sự Việt Nam đối với việc bảo vệ quyền con người trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk. 6 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN TẮC HAI CẤP XÉT XỬ TRONG LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM ĐỐI VỚI VIỆC BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI 1.1. Khái niệm, đặc điểm và nội dung quyền con người 1.1.1. Khái niệm quyền con người Quyền con người là một vấn đề khá phức tạp, liên quan đến nhiều lĩnh vực như đạo đức, chính trị, pháp lý... Chính vì vậy, hiện nay có rất nhiều định nghĩa về quyền con người, mỗi định nghĩa tiếp cận quyền con người theo những góc độ khác nhau. Một định nghĩa rất phổ biến thường được trích dẫn bởi các học giả theo học thuyết quyền tự nhiên là: “Quyền con người là những quyền cơ bản, không thể tước bỏ mà một người vốn được thừa hưởng đơn giản vì họ là con người” [53]. Ở góc độ khái quát nhất, theo khái niệm của Liên hợp quốc có thể hiểu là: “Những gì bẩm sinh, vốn có của con người mà nếu không được bảo đảm thì chúng ta sẽ không thể sống như một con người” [54]. Ở Việt Nam, bên cạnh thuật ngữ “Quyền con người”, còn có thuật ngữ “Nhân quyền”. Cả hai thuật ngữ này đều bắt nguồn từ thuật ngữ tiếng Anh “Human rights”, mà nếu dịch trực tiếp sang tiếng Việt là quyền con người; còn nếu dịch qua Hán ­ Việt là nhân quyền. Xét về mặt ngôn ngữ học, theo Đại Từ điển tiếng Việt, quyền con người và nhân quyền là hai từ đồng nghĩa [52]. Một số định nghĩa về quyền con người do một số chuyên gia, cơ quan nghiên cứu từng nêu ra cũng không hoàn toàn giống nhau, nhưng xét chung, quyền con người thường được hiểu là: “Những nhu cầu, lợi ích tự nhiên, vốn có và khách quan của con người được ghi nhận và bảo vệ trong pháp luật quốc gia và các thỏa thuận pháp lý quốc tế”. Như vậy, dù ở góc độ nào hay cấp độ nào thì quyền con người cũng được xác định như là chuẩn mực được kết tinh từ những giá trị nhân văn của 7 toàn nhân loại, áp dụng cho tất cả mọi người. Thuật ngữ quyền con người theo Học thuyết Mác – Lênin là một chỉnh thể thống nhất thể hiện những tư tưởng nhân văn chân chính nhất của loài người, là sự kế thừa một cách biện chứng những giá trị tinh hoa của con người. C.Mác đã xuất phát từ con người là một thực thể thống nhất, một “Sinh vật – Xã hội”. Do đó, quyền con người là sự thống nhất biện chứng giữa “Quyền tự nhiên” là một đặc quyền vốn có và chỉ con người mới có và “Quyền xã hội” là sự chế định bằng các quy chế pháp lý nhằm điều chỉnh các mối quan hệ xã hội [1]. 1.1.2. Các đặc điểm cơ bản của quyền con người Quyền con người có một số đặc điểm cơ bản, các đặc điểm này thể hiện tính phổ biến của nó ở mọi quốc gia không phụ thuộc vào chế độ chính trị ­ kinh tế của họ. Trong khoa học pháp lý và các văn kiện pháp lý quốc tế về quyền con người, người ta thường nói tới các đặc điểm cơ bản sau về quyền con người, cụ thể như sau: Một là, tính không thể tước đoạt. Quyền con người không thể bị tước đoạt một cách tùy tiện trừ trường hợp sự tước đoạt đó nhằm bảo vệ các quyền con người của người khác do hành vi vi phạm pháp luật của người bị tước đoạt. Hai là, tính không thể phân chia của quyền con người. Quyền con người là tổng thể các quyền và tự do của con người, gắn bó với nhau, trong đó không có quyền nào quan trọng hơn quyền nào. Vấn đề bảo vệ quyền con người ở đây là nếu chúng ta quan tâm thích đáng đến một nhóm đối tượng riêng biệt (Phụ nữ, trẻ em…) vì các đối tượng này thường là nạn nhân của sự vi phạm quyền con người vì các yếu tố khách quan như truyền thống văn hóa hoặc các yếu tố sức khỏe. Ba là, tính liên hệ và phụ thuộc. Tính chất này thể hiện ở chỗ các quyền con người không tồn tại một cách biệt lập mà tồn tại trong tổng thể và trong đó các quyền này là điều kiện để đảm bảo các quyền khác và ngược lại. Chính 8 vì vậy, việc đảm bảo các quyền con người phải được tiến hành một cách tổng thể, không thể chỉ chú ý đến quyền này mà bỏ các quyền khác. Bởi lẽ, các quyền con người đều rất cần thiết cho sự phát triển toàn diện của con người và việc bảo đảm các quyền này hỗ trợ cho việc bảo đảm các quyền khác [15]. Ngoài các đặc điểm cơ bản kể trên, quyền con người còn có một số đặc điểm khác như: Quyền con người được xây dựng trên cơ sở tôn trọng nhân phẩm và giá trị của mỗi cá nhân; Quyền con người đặt ra nghĩa vụ của các chủ thể khác và buộc tất cả phải tôn trọng; Quyền con người không chỉ được bảo vệ bằng pháp luật quốc gia mà còn được bảo vệ bằng pháp luật quốc tế. 1.1.3. Nội dung quyền con người Trong Nhà nước pháp quyền, các quyền con người được pháp luật bảo đảm thực hiện và được bảo vệ không bị xâm phạm. Bảo đảm quyền con người không chỉ là nội dung, bản chất mà còn trở thành mục tiêu cao nhất trong xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta. Với mục tiêu của sự nghiệp cách mạng là giải phóng con người, vì vậy, quan điểm nhất quán, xuyên suốt của Đảng Cộng sản Việt Nam là bảo vệ quyền con người, giải phóng con người khỏi áp bức, bóc lột, bất công, đem lại cuộc sống tự do, ấm no, hạnh phúc cho mỗi người. Sau đây là một số nội dung chính thể hiện quan điểm của Đảng, Nhà nước Việt Nam về quyền con người. Quyền con người là giá trị chung của toàn nhân loại. Trong Chỉ thị số 12­CT/TW ngày 12 tháng 7 năm 1992, Ban Bí thư Trung ương Đảng đã khẳng định: “Quyền con người là thành quả của cuộc đấu tranh lâu dài qua các thời đại của nhân dân lao động và các dân tộc bị áp bức trên thế giới, và cũng là thành quả của cuộc đấu tranh của loài người làm chủ thiên nhiên; qua đó, quyền con người trở thành giá trị chung của nhân loại” [2]. Trong xã hội có phân chia giai cấp, quyền con người mang tính giai cấp sâu sắc. Mặc dù xét về bản chất, quyền con người là những giá trị chung của 9 toàn nhân loại, là kết tinh của quá trình lịch sử lâu dài, nhưng trên thực tế, đây là một vấn đề mang tính chính trị và bị chính trị hóa. Do đó, việc giải thích và áp dụng quyền con người thường thể hiện sự khác biệt về ý thức hệ. Về vấn đề này, Chỉ thị số 41/2004/CT­TTg ngày 02/12/2004 của Thủ tướng Chính phủ khẳng định: “… Cuộc đấu tranh trên vấn đề quyền con người là cuộc đấu tranh mang tính giai cấp sâu sắc, sẽ diễn ra liên tục, lâu dài và quyết liệt” [42]. Quyền con người thống nhất với quyền dân tộc cơ bản. Từ thực tiễn đấu tranh giữ gìn độc lập đất nước, Đảng rút ra bài học kinh nghiệm rằng sự nghiệp giải phóng con người có mối liên hệ chặt chẽ với sự nghiệp giải phóng dân tộc. Một khi đất nước bị mất độc lập thì quyền con người không bao giờ được thực thi và bảo đảm. Trong Nghị quyết của Hội nghị Trung ương lần thứ VIII (từ ngày 10 đến ngày 19/5/1941) về tổ chức Việt Minh, Nguyễn Ái Quốc viết: Trong lúc này quyền lợi của bộ phận, của giai cấp phải đặt dưới sự sinh tử tồn vong của quốc gia, của dân tộc. Trong lúc này nếu không giải quyết được vấn đề dân tộc giải phóng, không đòi được độc lập tự do cho toàn thể dân tộc, thì chẳng những toàn thể quốc gia dân tộc còn chịu mãi kiếp ngựa trâu, mà quyền lợi của bộ phận giai cấp đến vạn năm cũng không đòi lại được [40]. Quyền con người vừa có tính phổ biến, vừa có tính đặc thù, phụ thuộc vào truyền thống, đặc điểm và trình độ phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của mỗi quốc gia. Về vấn đề này, Các Mác từng viết: “Quyền không bao giờ có thể ở mức cao hơn chế độ kinh tế và sự phát triển văn hóa của xã hội do chế độ kinh tế quyết định [28]. Theo Chỉ thị số 12­CT/TW của Ban Bí thư Trung ương Đảng, quyền con người luôn luôn gắn liền với lịch sử, truyền thống và phụ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế, văn hóa của đất nước. Do vậy, không thể áp đặt hoặc sao chép máy móc các tiêu chuẩn, mô thức của nước này cho các nước 10 khác. Sách trắng Thành tựu bảo vệ và phát triển quyền con người ở Việt Nam cũng khẳng định: Quyền con người vừa mang tính phổ biến, thể hiện khát vọng chung của nhân loại, được ghi trong Hiến chương của Liên hợp quốc, vừa có tính đặc thù đối với từng xã hội và cộng đồng…”. Do đó, “Khi tiếp cận và xử lý vấn đề quyền con người cần kết hợp hài hòa các chuẩn mực, nguyên tắc chung của luật pháp quốc tế với những điều kiện đặc thù về lịch sử, chính trị, kinh tế ­ xã hội, các giá trị văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục tập quán của mỗi quốc gia và khu vực. Không một nước nào có quyền áp đặt mô hình chính trị, kinh tế, văn hóa của mình cho một quốc gia khác [2]. Quyền con người thể hiện trong quyền công dân và được pháp luật bảo hộ. Quyền con người muốn được hiện thực hóa phải được quy định cụ thể trong pháp luật, nếu không, nó chỉ mang ý nghĩa hô hào, không có ý nghĩa thực tế. Pháp luật là phương tiện để ghi nhận và hiện thực hóa các quyền con người. Trong cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên Chủ nghĩa xã hội năm 1991, Đảng xác định: “Nhà nước định ra các đạo luật nhằm xác định các quyền công dân và quyền con người…”. Trong Hiến pháp năm 2013, Nhà nước Việt Nam đã ghi nhận một cách một cách đầy đủ và trang trọng các quyền con người, phù hợp với các chuẩn mực của luật pháp quốc tế. Quyền không tách rời nghĩa vụ. Trong “Điều lệ tạm thời của Hội liên hiệp công nhân quốc tế năm 1864”, Các Mác đã chỉ rõ mối liên hệ giữa quyền và nghĩa vụ: “Không có quyền lợi nào mà không có nghĩa vụ, không có nghĩa vụ nào mà không có quyền lợi”. Trong Tuyên ngôn quốc tế về quyền con người, tại khoản 2 Điều 29 cũng nêu rõ rằng: Khi hưởng thụ các quyền và tự do của mình, mọi người chỉ phải tuân thủ những hạn chế do luật định, nhằm mục đích bảo đảm 11 sự công nhận và tôn trọng thích đáng đối với các quyền và tự do của người khác cũng như nhằm đáp ứng những yêu cầu chính đáng về đạo đức, trật tự công cộng và phúc lợi chung trong một xã hội dân chủ [25]. Về mối quan hệ giữa quyền và nghĩa vụ, Đảng ta nhận định: Quyền dân chủ, tự do của mỗi cá nhân không tách rời nghĩa vụ và trách nhiệm công dân. Dân chủ phải đi đôi với kỷ cương, pháp luật. Mở rộng dân chủ xã hội chủ nghĩa, phát huy quyền làm chủ của nhân dân, đồng thời thực hiện chuyên chính với mọi hành động xâm phạm lợi ích Tổ quốc, của nhân dân [2]. Tất cả các quyền con người cần được tôn trọng và bảo đảm một cách bình đẳng, tất cả các quyền của con người đều có ý nghĩa quan trọng như nhau và không có quyền nào được coi là vượt trội hơn quyền nào. Việc thực hiện hay không thực hiện một quyền sẽ có tác động tích cực hoặc tiêu cực đến các quyền khác. Về vấn đề này, Nhà nước Việt Nam luôn xác định một phương hướng: … Cần tiếp cận một cách toàn diện tất cả các quyền con người về dân sự, chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa trong một tổng thể hài hòa, không được xem nhẹ bất cứ quyền nào. Đồng thời, các quyền và tự do của mỗi cá nhân chỉ có thể được bảo đảm và phát huy trên cơ sở tôn trọng quyền và lợi ích chung của dân tộc và cộng đồng… Việc chỉ ưu tiên hoặc tuyệt đối hóa các quyền dân sự, chính trị và một số quyền tự do cá nhân, không quan tâm thích đáng đến quyền phát triển, các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa của cả cộng đồng là cách đề cập phiến diện, không phản ánh đầy đủ bức tranh toàn cảnh về quyền con người [16]. Mở rộng đối thoại và hợp tác quốc tế trong lĩnh vực quyền con người. 12