Tài liệu Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận tân bình, thành phố hồ chí minh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN HOÀNG CHIẾN NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI CƯỚP GIẬT TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN TÂN BÌNH, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN HOÀNG CHIẾN NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI CƯỚP GIẬT TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN TÂN BÌNH, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Tội phạm học và phòng ngừa tội phạm Mã số : 60.38.01.05 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. PHẠM VĂN TỈNH HÀ NỘI - 2017 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI CƯỚP GIẬT TÀI SẢN .............................8 1.1. Khái niệm, ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản .............................................................................................8 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản ........11 1.3. Cơ chế tác động của các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản.........................................................................................................................23 1.4. Mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản với tình hình tội cướp giật tài sản, với nhân thân người phạm tội cướp giật tài sản và phòng ngừa tình hình tội cướp giật tài sản .....................................................24 Chương 2: THỰC TRẠNG NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI CƯỚP GIẬT TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN TÂN BÌNH, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ..............................................................................30 2.1. Thực trạng nhận thức về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình giai đoạn 2012-2016..........................................30 2.2. Thực trạng các nguyên nhân và điều kiện cụ thể của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình giai đoạn 2012 - 2016........................................44 2.3. Thực trạng làm sáng tỏ các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình thông qua các chủ thể phòng, chống tội phạm .....................................................................................................................58 Chương 3: NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI CƯỚP GIẬT TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN TÂN BÌNH GIAI ĐOẠN 2012-2016 VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ĐỐI VỚI PHÒNG NGỪA HIỆN TƯỢNG TIÊU CỰC NÀY .....................................................................................................62 3.1. Tăng cường nhận thức về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình trong phòng ngừa tình hình tội phạm này ..62 3.2. Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình và vấn đề dự báo tình hình tội phạm này .........................................63 3.3. Giải quyết nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản và phòng ngừa tình hình tội cướp giật tài sản ................................................................66 KẾT LUẬN ..............................................................................................................78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................80 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Mức độ tổng quan của tình hình tội phạm và tình hình tội cướp giật tài sản Bảng 2.2. Cơ số tội phạm và cơ số tội cướp giật tài sản Bảng 2.3. Diễn biến tình hình tội cướp giật tài sản Bảng 2.4. Cơ cấu về mức độ của tình hình tội cướp giật tài sản phân theo số dân của 15 đơn vị hành chính cấp phường Bảng 2.5. Cơ cấu về mức độ của tình hình tội cướp giật tài sản phân theo diện tích 15 đơn vị hành chính cấp phường Bảng 2.6. Cấp độ nguy hiểm của tình hình các tội cướp giật tài sản xét theo dân số và diện tích của 15 đơn vị hành chính cấp phường Bảng 2.7. Cơ cấu xét theo các bước thực hiện hành vi phạm tội Bảng 2.8. Cơ cấu xét theo phương tiện gây án Bảng 2.9. Cơ cấu xét theo thời gian gây án Bảng 2.10. Cơ cấu xét theo địa điểm thực hiện hành vi phạm tội Bảng 2.11. Cơ cấu xét theo chế tài đã áp dụng Bảng 2.12. Cơ cấu xét theo độ tuổi của bị cáo Bảng 2.13. Cơ cấu xét theo giới tính của bị cáo Bảng 2.14. Cơ cấu xét theo dân tộc của bị cáo Bảng 2.15. Cơ cấu xét theo nơi ở của bị cáo Bảng 2.16. Cơ cấu theo trình độ học vấn của bị cáo Bảng 2.17. Cơ cấu xét theo nghề nghiệp của bị cáo Bảng 2.18. Cơ cấu xét theo tôn giáo của bị cáo Bảng 2.19. Cơ cấu xét theo hoàn cảnh gia đình của bị cáo Bảng 2.20. Cơ cấu xét theo tình trạng hôn nhân của bị cáo Bảng 2.21. Cơ cấu xét theo đặc điểm tiền sự, tiền án của bị cáo Bảng 2.22. Cơ cấu xét theo đặc điểm tái phạm, tái phạm nguy hiểm của bị cáo Bảng 2.23. Cơ cấu xét theo giới tính người bị hại và tài sản bị cướp giật MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quận Tân Bình, thành phố Hồ Chí Minh, được thành lập theo Nghị định số 130/2003/NĐ-CP ngày 05/11/2003 của Chính phủ trên cơ sở chia tách quận Tân Bình (cũ) thành quận Tân Bình và quận Tân Phú. Theo đó, quận Tân Bình ở vị trí có thể được khắc họa như sau: Phía Bắc giáp quận 12 và quận Gò Vấp; Phía Nam giáp quận 11; Phía Đông giáp quận Phú Nhuận, quận 3 và quận 10; Phía Tây giáp quận Tân Phú. Toàn quận có 15 phường, diện tích 22,39 km2 với dân số 472.988 người (mật độ 21.125 người/km2), bao gồm nhiều dân tộc khác nhau sinh sống, trong đó dân tộc kinh chiếm 93,33%, dân tộc Hoa chiếm 6,38% ngoài ra còn có các dân tộc khác là Tày, Thái, Nùng, Mường, Chăm…Về tôn giáo cũng hết sức đa dạng như Công giáo chiếm 22,9%, Phật giáo 19,62%, ngoài ra còn có đạo Tin lành, Cao đài, Hòa Hảo; người không có đạo chiếm 56,68%. Quận Tân Bình có 2 cửa ngõ giao thông quan trọng của cả nước. Đó là Cụm cảng hàng không quốc tế Tân Sơn Nhất và quốc lộ 22 về hướng tỉnh Tây Ninh và Vương quốc Campuchia. Trên địa bàn quận hiện có 15.854 doanh nghiệp, 1.337 chi nhánh, văn phòng đại diện và gần 30.000 hộ kinh doanh cá thể đang hoạt động. Nhờ vị trí thuận lợi, lại là một trong những quận trọng điểm của thành phố Hồ Chí Minh, trong những năm qua, quận Tân Bình không ngừng phát triển về mọi mặt, đời sống vật chất và tinh thần của người dân được nâng cao rõ rệt; công tác phòng, chống tội phạm nói chung và tội cướp giật tài sản nói riêng trên địa bàn quận luôn được Quận ủy và Ủy ban nhân dân quận quan tâm chỉ đạo; các cấp, các ngành, các cơ quan chức năng thường xuyên triển khai các biện pháp nhằm giữ vững ổn định chính trị, an ninh, trật tự xã hội trên địa bàn quận. Tuy vậy, bên cạnh những yếu tố tích cực và những thành tựu đã đạt được, quận Tân Bình cũng có những yếu tố tiêu cực, trong đó phải nói đến tình hình tội phạm. Theo báo cáo thống kê của Tòa án nhân dân quận Tân Bình từ năm 2012 đến năm 2016 cho thấy có 2.179 vụ án, với 2.978 bị cáo đã được xét xử hình sự sơ 1 thẩm, trong đó tội cướp giật tài sản là 485 vụ án, với 670 bị cáo, tức là tỷ lệ tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình 5 năm qua chiếm tỷ lệ 22,26% về số vụ và 22,50% về số bị cáo. Tỷ lệ này so với phạm vi toàn quốc là quá cao, lại đang diễn ra theo xu hướng gia tăng. Như vậy, đấu tranh với tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình là một yêu cầu bức thiết từ thực tiễn xã hội. Yêu cầu này đã được Quận ủy và Ủy ban nhân dân quận Tân Bình luôn quan tâm và thực hiện bằng chỉ thị, kế hoạch cụ thể. Quận ủy Tân Bình đã ban hành Chỉ thị số 06-CT/QU ngày 10/01/2011 và Ủy ban nhân dân quận Tân Bình cũng đã ban hành kế hoạch số 12/KH-UBND ngày 20/01/2011 để thực hiện chương trình hành động số 04CTr/TU ngày 31/12/2010 của Ban Thường vụ Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh theo chỉ đạo của Trung ương, căn cứ Chỉ thị số 48-CT/TW ngày 22 tháng 10 năm 2010 của Bộ Chính trị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng, chống tội phạm trong tình hình mới, đồng thời tổ chức triển khai thực hiện Quyết định số 623/QĐ-TTg ngày 14 tháng 4 năm 2016 của Chính phủ về phê duyệt Chiến lược quốc gia phòng, chống tội phạm giai đoạn 2016 - 2025 và định hướng đến năm 2030, mà mục tiêu đã được xác định cụ thể là: “Đẩy lùi tội phạm và tệ nạn xã hội, phấn đấu đến năm 2020 giảm từ 3 - 5% tổng số vụ phạm tội hình sự so với năm 2016”. Để thực hiện tốt Chỉ thị, cũng như Kế hoạch của Quận ủy và Ủy ban nhân dân quận đã đề ra, tức là đấu tranh có hiệu quả hơn với tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình, thì hiện tượng tiêu cực này phải được nghiên cứu cơ bản và chuyên sâu theo một chuyên ngành khoa học. Hiện nay, trong số các khoa học pháp lý hình sự, Tội phạm học được xem là một khoa học về phòng ngừa tội phạm trên cơ sở làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm. Với cách nhìn nhận như vậy, đề tài “Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình, thành phố Hồ Chí Minh” đã được tác giả lựa chọn nghiên cứu. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài 2 Để có cơ sở lý luận cho việc thực hiện đề tài, các công trình khoa học sau đây đã được nghiên cứu: a/ Nhóm các công trình nghiên cứu lý luận cơ bản về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản -GS.TS Võ Khánh Vinh (chủ biên), Giáo trình tội phạm học, NXB. Công an nhân dân, 2009; -GS.TS Nguyễn Văn Cảnh và PGS.TS Phạm Văn Tỉnh (chủ biên), Một số vấn đề tội phạm học Việt Nam, Tài liệu Học viện Cảnh sát nhân dân, 2013; -TS. Phạm Hồng Hải, Tội phạm học Việt Nam, Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, NXB. Công an nhân dân, 2000; -GS.TS. Đào Trí Úc (chủ biên), Tội phạm học, Luật Hình sự và Luật tố tụng hình sự Việt Nam, NXB. Chính trị quốc gia, 1994; -PGS.TS Phạm Văn Tỉnh, Phòng ngừa tội phạm và chiến lược phòng ngừa tội phạm, Tạp chí Nhà nước & Pháp luật (3/2014), tr. 74-84; -Trịnh Tiến Việt, Khái niệm phòng ngừa tội phạm dưới góc độ tội phạm học, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Kinh tế-Luật 24 (2008), 185-199. -PGS.TS Phạm Văn Tỉnh, Phòng ngừa tội phạm và vấn đề bảo vệ quyền con người – một nghiên cứu liên ngành tội phạm học và nhân quyền học, Thông tin tội phạm học/Số 7 (29)-2011, tr. 7-14. -PGS.TS Phạm Văn Tỉnh, Cơ chế hành vi phạm tội - cơ sở để xác định nguyên nhân và biện pháp phòng ngừa tội phạm, Tạp chí kiểm sát Số 1 và số 3/1996. -Th.S Lê Nguyên Thanh, Vấn đề đánh giá hiệu quả phòng ngừa tội phạm, Tạp chí khoa học pháp lý số 1(38)/2007, tr. 1-5. -Trần Minh Tơn, Quan điểm và giải pháp chiến lược phòng, chống tội phạm thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, Tạp chí Cộng sản 2014. Các công trình nghiên cứu nêu trên đã tập chung làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản bao gồm khái niệm, nguyên nhân và điều kiện của tội phạm, phân biệt khái niệm nguyên nhân và 3 điều kiện của tội phạm với một số khái niệm khác có liên quan, các đặc điểm nguyên nhân và điều kiện của tội phạm, sự tác động qua lại của các yếu tố tiêu cực trong cơ chế hành vi phạm tội. Đây là những cơ sở lý luận rất quan trọng mà luận văn sẽ kế thừa làm nền tảng lý luận. b/ Nhóm các công trình nghiên cứu về các khía cạnh nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản -Đào Quốc Thịnh (2014), Tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Phú, Thành phố Hồ Chí Minh: tình hình, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa, Luận văn Thạc sĩ Luật học – Học viện khoa học xã hội. -Trần Xuân Huấn (2014), Tội cướp giật tài sản do người chưa thành niên thực hiện trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh: tình hình, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa, Luận văn Thạc sĩ Luật học – Học viện Khoa học xã hội. -Lê Thuần Phong (năm 2015), Tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận 7, Thành phố Hồ Chí Minh: tình hình, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa, Luận văn Thạc sĩ Luật học – Học viện Khoa học xã hội. -Trần Thanh Hải (2016), Tội cướp giật tài sản trên địa bàn tỉnh Bình Dương: tình hình, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa, Luận văn Thạc sĩ Luật học – Học viện Khoa học xã hội. -Đặng Ngọc Thắng (2016), Phòng ngừa tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Bình Tân, thành phố Hồ Chí Minh, Luận văn Thạc sĩ Luật học – Học viện Khoa học xã hội. Các đề tài công trình nghiên cứu nêu trên với góc độ tiếp cận và mục tiêu khác nhau đều đã có những đóng góp làm hoàn thiện lý luận và đề ra các giải pháp thực tiễn. Tuy nhiên, đến nay, các công trình khoa học đã công bố đều được tiến hành theo hướng tổng quát tất cả hệ thống các vấn đề cơ bản của tội phạm học. Việc nghiên cứu bị giới hạn trong khuôn khổ đã được quy định của hình thức công trình nghiên cứu, do đó chưa thể đi sâu và khai thác triệt để những khả năng lý luận và thực tiễn vốn chứa đựng trong từng vấn đề cơ bản đó. Vì vậy, việc nghiên cứu tập 4 trung vào một vấn đề “nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản” trên một địa bàn nhất định (quận Tân Bình) thể hiện một hướng nghiên cứu chuyên sâu hơn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Đề tài đi sâu nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình, Thành phố Hồ Chí Minh để làm sáng tỏ các yếu tố tác động làm phát sinh tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận như một chỉnh thể, một hiện tượng xã hội tiêu cực. Từ đó, đề tài đưa ra các giải pháp khắc phục các nguyên nhân và điều kiện của hiện tượng tiêu cực này, nhằm góp phần nâng cao hiệu quả phòng ngừa tình hình tội cướp giật tài sản trong thời gian tới trên địa bàn quận Tân Bình, Thành phố Hồ Chí Minh. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Thứ nhất: Hệ thống hóa những vấn đề lý luận chung về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản. Thứ hai: Nghiên cứu, phân tích làm rõ các yếu tố giữ vai trò là nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình. Thứ ba: Dự báo tình hình tội cướp giật tài sản và hoàn thiện hệ thống giải pháp phòng ngừa tội cướp giật tài sản từ khía cạnh nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình. 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Xét trong hệ thống tội phạm học, tên đề tài luận văn đã đề cập đến đối tượng nghiên cứu của đề tài, tức là nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình. Đó là sự tương tác giữa những hiện tượng, những yếu tố tiêu cực thuộc môi trường sống ở quận Tân Bình và những đặc điểm tiêu cực về nhân thân người phạm tội mà trong những hoàn cảnh, tình huống nhất định đã thực hiện những hành vi tạo thành tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình 5 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: được nghiên cứu dưới góc độ tội phạm học thuộc chuyên ngành tội phạm học và phòng ngừa tội phạm; - Về tội danh: tội cướp giật tài sản được quy định tại Điều 136 chương XIV của Bộ luật hình sự năm 1999 (được sửa đổi bổ sung năm 2009); - Về không gian: tại địa bàn quận Tân Bình, Thành phố Hồ Chí Minh; - Về thời gian: giai đoạn từ năm 2012 đến năm 2016. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm, đường lối của Đảng và pháp luật của Nhà nước về đấu tranh phòng, chống tội phạm. Đề tài sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: Phương pháp biện chứng, phương pháp logic, phương pháp nghiên cứu hồ sơ, phương pháp tổng kết thực tiển, phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh, kế thừa, hệ thống, diễn giải, quy nạp. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn Về mặt lý luận, kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần làm rõ hơn lý luận tội phạm học về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm nói chung và của tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình nói riêng. Về mặt thực tiễn, kết quả nghiên cứu của luận văn có thể sử dụng vào việc tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức của quần chúng nhân dân về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản, đồng thời có thể vận dụng trong công tác điều tra, truy tố, xét xử, là tài liệu tham khảo cho việc hoạch định chính sách nhằm góp phần nâng cao hiệu quả của công tác phòng ngừa tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình. 7. Cơ cấu Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, phần nội dung của luận văn gồm có 3 chương. Cụ thể là: Chương 1: Những vấn đề lý luận chung về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản 6 Chương 2: Thực trạng nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình, Thành phố Hồ Chí Minh Chương 3: Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình, thành phố Hồ Chí Minh và những vấn đề đặt ra đối với phòng ngừa hiện tượng tiêu cực này. 7 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI CƯỚP GIẬT TÀI SẢN 1.1. Khái niệm, ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản 1.1.1. Khái niệm nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản Tình hình tội phạm là một hiện tượng xã hội pháp lý tiêu cực, được thay đổi về mặt lịch sử, bao gồm tổng thể thống nhất (hệ thống) các tội phạm thực hiện trong một xã hội (quốc gia) nhất định và trong khoảng thời gian nhất định. Với tính cách là hiện tượng xã hội, tình hình tội phạm có nguyên nhân và điều kiện xã hội. GS.TS Võ Khánh Vinh khẳng định: “Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm được hiểu là hệ thống các hiện tượng xã hội tiêu cực trong hình thái kinh tế – xã hội tương ứng quyết định sự ra đời của tình hình tội phạm như là hậu quả của mình” và “các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm tạo thành một hệ thống gồm nhiều bộ phận cấu thành nó” [33, tr.86]. Triết học Mác-xít khẳng định rằng, nguyên nhân là phạm trù chỉ sự tác động qua lại giữa các mặt trong một sự vật, một hiện tượng hoặc giữa các sự vật, các hiện tượng với nhau gây ra sự biến đổi nhất định, gọi là kết quả. Không có sự tác động qua lại thì không có nguyên nhân và để nguyên nhân sinh ra kết quả nhất định nào đó như tình hình tội phạm chẳng hạn, thì quá trình tương tác phải diễn ra trong điều kiện nhất định. Công thức của sự tác động này phải là kích thích khách thể (S) – kích thích phương tiện (X) – trả lời các kích thích (R). Kích thích khách thể (ký hiệu là S) là thuật ngữ dùng để gọi các yếu tố tác động của môi trường như các yếu tố về kinh tế, chính trị, tư tưởng, văn hóa – giáo dục, các yếu tố tâm lý – xã hội thuộc các môi trường vĩ mô và vi mô. 8 Kích thích phương tiện (ký hiệu là X) là thuật ngữ dùng để gọi chung đối với các yếu tố tâm – sinh lý (lý trí và ý chí) của chủ thể hành vi, giữ vai trò điều chỉnh bên trong của lối xử sự của chủ thể. Hành động trả lời các kích thích (ký hiệu là R) là thuật ngữ dùng để gọi chung cho các quá trình cơ bản của bản thân hành vi phạm tội. GS. TS. Võ Khánh Vinh gọi là ba khâu cơ bản “Quá trình hình thành tính động cơ của tội phạm, việc kế hoạch hóa các hoạt động phạm tội và việc trực tiếp thực hiện tội phạm” [33, tr.114]. Về mặt lý thuyết, nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm là hai phạm trù khác nhau, giữ vai trò khác nhau trong việc sinh ra kết quả là tình hình tội phạm. Tuy nhiên, trong lĩnh vực xã hội nói chung và tội phạm học học nói riêng, sự phân biệt giữa nguyên nhân và điều kiện chỉ mang tính chất tương đối, thực tế đấu tranh và phòng ngừa tội phạm luôn đòi hỏi phải loại trừ cả hai, tức là phải loại trừ cả nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh tội phạm. Như vậy, có thể hiểu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản hay của hành vi phạm tội cướp giật tài sản chỉ là một và là chính bản thân sự tác động qua lại giữa các yếu tố tiêu cực của môi trường sống bên ngoài với các yếu tố tâm – sinh lý tiêu cực bên trong con người mà trong những tình huống, hoàn cảnh nhất định đã dẫn đến việc thực hiện một hành vi nguy hiểm cho xã hội mà luật hình sự qui định là tội cướp giật tài sản. Trên cơ sở này, tác giả đi sâu vào nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình, Thành phố Hồ Chí Minh. 1.1.2. Ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản Tội phạm học với tư cách là một ngành khoa học chuyên nghiên cứu về tội phạm và người phạm tội cùng với những nguyên nhân và điều kiện của nó để đề ra biện pháp đấu tranh và phòng ngừa tội phạm. Do đó, việc nghiên cứu một cách sâu 9 sắc, toàn diện nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản sẽ mang lại nhiều ý nghĩa quan trọng về lý luận và thực tế. 1.1.2.1. Ý nghĩa lý luận của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản Một là, việc nghiên cứu làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản góp phần hoàn thiện hệ thống lý luận của nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm. Việc nghiên cứu tổng quát về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản nói chung và nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình nói riêng sẽ góp phần làm rõ thực trạng, cơ cấu, diễn biến của tình hình tội cướp giật tài sản và xu hướng của tình hình tội phạm trong thời gian tới. Hai là, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản góp phần cung cấp những thông tin hữu ích cho các ngành khoa học pháp lý khác sử dụng làm tài liệu để tiếp tục đi sâu nghiên cứu, xem xét đối tượng của mình, đồng thời là cơ sở áp dụng các biện pháp hữu hiệu trong thực tế đấu tranh phòng, chống tội phạm cướp giật tài sản. Ba là, nghiên cứu làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản còn nhằm làm rõ, phát hiện các sơ hở, thiếu sót trên các lĩnh vực với nhà nước là chủ thể quản lý để kịp thời khắc phục, bổ sung, chỉnh lý nhằm ngăn chặn và đưa ra các giải pháp phòng ngừa tối ưu với tình hình tội cướp giật tài sản. 1.1.2.2. Ý nghĩa thực tế của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản Một là, trên cơ sở nghiên cứu làm rõ nguyên nhân, điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản để các chủ thể phòng chống tội phạm tiến hành soạn thảo, đề xuất các giải pháp nhằm tác động để làm mất đi nguyên nhân, điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản, như các giải pháp về mặt chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội. Hai là, trong hoạt động phòng chống tội cướp giật tài sản, thì những kết quả nghiên cứu về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản giúp chúng ta có cơ sở áp dụng biện pháp phòng ngừa thích hợp đối với từng lĩnh vực, 10 từng địa bàn, đối với từng loại người nhất định được tiến hành trên cơ sở nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản nói chung. Ba là, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện tình hình tội cướp giật tài sản sẽ góp phần cung cấp những thông tin hữu ích cho khoa học quản lý, giáo dục người phạm tội trở thành người hữu ích cho xã hội. 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản Tội cướp giật tài sản phát sinh không phải do một nguyên nhân và điều kiện gây ra mà là kết quả tác động của hàng loạt các nguyên nhân và điều kiện khác nhau. Trong tội phạm học, các nhà khoa học có các cách phân loại như sau: 1.2.1. Căn cứ vào phạm vi và mức độ tác động, có thể chia thành - Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm nói chung (Nguyên nhân và điều kiện của toàn bộ tình hình tội phạm trên địa bàn quận Tân Bình). Khái niệm nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm nói chung thể hiện mức độ khái quát cao nhất. Tội cướp giật tài sản là một tội phạm cụ thể trong tổng số các tội phạm xảy ra trên địa bàn quận Tân Bình nên nó cũng xuất phát từ một số nguyên nhân chung làm phát sinh tình hình tội phạm trên địa bàn quận Tân Bình. Những nguyên nhân như: Ảnh hưởng tiêu cực từ môi trường sống, những tồn tại, hạn chế, yếu kém trong công tác quản lý nhà nước, do hiểu biết pháp luật và ý thức chấp hành pháp luật của người dân còn hạn chế, hoạt động đấu tranh phòng chống tội phạm có lúc, có nơi chưa phát huy hiệu quả... là những nguyên nhân và điều kiện mà hầu hết các loại tội phạm phát sinh trong xã hội đều phát sinh từ đó. - Nguyên nhân và điều kiện của loại tội phạm (Nguyên nhân và điều kiện của nhóm tội, loại tội) Theo Bộ luật hình sự năm 1999, tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình thuộc nhóm tội xâm phạm sở hửu. Do đó, nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản cũng xuất phát từ nguyên nhân và điều kiện của nhóm tội xâm phạm sở hữu. Bên cạnh đó, trên cơ sở nghiên cứu tổng hợp các nguyên nhân và 11 điều kiện của từng hành vi phạm tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình sẽ rút ra được các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình. - Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể Đây là mức độ nghiên cứu có phạm vi hẹp nhất, nghiên cứu từng hành vi phạm tội cụ thể. Theo triết học biện chứng, muốn nhận thức được cái chung (nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình) cần phải dựa trên cơ sở cái riêng, cái đơn nhất (từng hành vi phạm tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình). 1.2.2. Căn cứ vào nội dung của sự tác động, có thể chia thành - Nguyên nhân và điều kiện về kinh tế, văn hóa, xã hội: Những mâu thuẫn bất hợp lý trong đời sống xã hội; những bất cập, hạn chế, tiêu cực trong nền kinh tế, những bất cập, hạn chế, tiêu cực trong nền văn hoá; những bất cập, hạn chế, tiêu cực trong quản lý xã hội. - Nguyên nhân và điều kiện xuất phát từ môi trường giáo dục: Môi trường giáo dục có những bất cập, hạn chế trong các khâu về nội dung, phương pháp giảng dạy và còn tồn tại nhiều nhân tố không lành mạnh. - Nguyện nhân và điều kiện xuất phát từ môi trường gia đình: Do sự thiếu quan tâm, giáo dục của gia đình, ảnh hưởng của thói hư tật xấu của các thành viên trong gia đình. - Nguyên nhân và điều kiện thuộc về tâm - sinh lý của cá nhân: Là tổng hợp những nhân tố tiêu cực thuộc về nhân thân người phạm tội có thể tác động, ảnh hưởng đến việc làm phát sinh tình hình tội cướp giật tài sản trên địa bàn quận Tân Bình. Những nhân tố tiêu cực này có thể là dấu hiệu thuộc về sinh học, tâm lý, xã hội - nghề nghiệp của người phạm tội. Cá nhân có những đặc điểm nhân thân xấu thì khi trong môi trường sống có hiện tượng tiêu cực và gặp tình huống tiêu cực thuận lợi sẽ thúc đẩy cá nhân đó thực hiện hành vi phạm tội. 1.2.3. Theo bản chất, các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm có thể chia thành 12 - Nguyên nhân và điều kiện chủ quan: là những nguyên nhân và điều kiện xuất phát từ những hạn chế, yếu kém trong hoạt động phòng, chống tội phạm (hạn chế trong quy định của pháp luật, hạn chế trong hoạt động của các chủ thể phòng, chống tội phạm). - Nguyên nhân và điều kiện khách quan: là những nguyên nhân và điều kiện tồn tại trong xã hội không phụ thuộc vào ý chí của Nhà nước và cũng không phải do Nhà nước gây ra (ảnh hưởng của khí hậu, thiên tai, ảnh hưởng của địa lý, dân cư, ảnh hưởng của di hại chế độ cũ). 1.2.4. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản trên cơ sở của cơ chế tác động Như đã trình bày ở trên, có nhiều cách để phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản nhưng mô hình phân loại trên cơ sở của cơ chế tác động sở dĩ sẽ được trình bày chi tiết sau đây là vì nó được chọn làm cơ sở lý luận cho việc nghiên cứu thực tế ở chương sau. Nghiên cứu các công trình đã công bố về cơ chế hành vi phạm tội [15, 21, 33] cho phép chúng ta rút ra những kết luận sau: - Một là, cơ chế hành vi có hai quá trình: Quá trình một là quá trình tương tác nhập tâm. Quá trình hai là quá trình tương tác xuất tâm. Hai quá trình này phụ thuộc lẫn nhau, phản ánh lẫn nhau; - Hai là, quá trình tương tác nhập tâm là quá trình con người chuyển từ phía môi trường sống vào bản thân mình những quy luật bản chất của thế giới để tạo thành tâm lý, ý thức, nhân cách của bản thân, bằng cách chiếm lĩnh thế giới. Quá trình tương tác nhập tâm diễn ra trong đẩu óc con người, kéo dài từ khi sinh ra cho đến khí có động cơ tư tưởng (động cơ hóa hành vi) và được bộc lộ ra bên ngoài thông qua quá trình tương tác xuất tâm. - Ba là, quá trình tương tác xuất tâm là quá trình bộc lộ tâm lý, ý thức, đặc biệt là ý thức pháp luật ra bên ngoài thông qua hoạt động kế hoạch hóa và hiện thực hóa hành vi. Nói cách khác, quá trình tương tác xuất tâm không chỉ có biểu hiện là hành vi cụ thể nào đó, mà còn phản ánh quá trình tương tác nhập tâm. 13 Trên cơ sở lý luận về hai quá trình như vậy, việc phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cướp giật tài sản đã được thực hiện. 1.2.4.1. Nguyên nhân và điều kiện thuộc quá trình tương tác nhập tâm Quá trình này kéo dài từ khi sinh ra cho tới khi chủ thể hành vi có được động lực thực hiện hành vi phạm tội, tức là đến bước “động cơ hóa hành vi” trong mô hình cơ chế hành vi phạm tội. Quá trình này chỉ diễn ra trong đầu óc con người, được gọi là “Quá trình tương tác nhập tâm”. Chính những yếu tố tiêu cực thuộc quá trình này đã tạo cho chủ thể hành vi một nhân thân xấu dần và “đột phá” khi xác định cho mình động lực để phạm tội - động cơ tư tưởng. a) Những nguyên nhân và điều kiện khách quan Khác với những nguyên nhân, điều kiện khác, nguyên nhân và điều kiện khách quan tồn tại trước khi đối tượng có động cơ tư tưởng phạm tội. Những nguyên nhân, điều kiện này tác động lên đối tượng trong một khoảng thời gian dài khi người đó tham gia vào một môi trường hoạt động và giao tiếp không thuận lợi dẫn đến việc hình thành những nhu cầu lợi ích không phù hợp với các chuẩn mực xã hội. Để thỏa mãn nhu cầu, lợi ích thì đối tượng thường phạm pháp mà người đó dự định sẽ làm khi có điều kiện thích hợp. Tuy nhiên, các yếu tố tác động từ bên ngoài không được xem là nguyên nhân của tội cướp giật tài sản mà chỉ là điều kiện bởi vì không phải ai rơi vào môi trường không thuận lợi cũng đều phạm tội. + Những yếu tố tiêu cực thuộc môi trường gia đình Gia đình có vai trò quyết định nhân cách gốc của con người cho nên con người trở thành người tốt hay trở thành tội phạm có nguyên nhân từ gia đình. Con người sinh ra không bẩm sinh là người có xu hướng phạm tội mà yếu tố dẫn đến việc phạm tội của con người khởi nguồn là sự thiếu sót trong quá trình phát triển nhân cách, mà sự thiếu sót này chủ yếu do gia đình gây ra. Như vậy để phòng ngừa cũng như đấu tranh chống tội phạm cướp giật tài sản, gia đình có vai trò rất quan trọng. Thứ nhất, do thiếu sự quan tâm, giáo dục của gia đình. Nhiều bậc cha mẹ và những người thân trong gia đình thiếu sự quan tâm cho nhau chỉ biết kiếm tiền lo 14 cho gia đình mà quên mất việc dành thời gian để giáo dục, quan tâm và tìm hiểu tâm tư nguyện vọng của con em mình. Từ đó đã không kịp thời uốn nắn được hành vi sai trái của con em, vô tình làm cho con em mình cảm thấy buồn chán, chây lười học tập, chỉ thích tụ tập bạn bè chơi bời, quậy phá, mất định hướng trong cuộc sống, sớm nhiễm những thói hư tật xấu, tệ nạn xã hội và bước vào con đường phạm tội. Thứ hai, do ảnh hưởng bởi các thói hư tật xấu của những người trong gia đình. Người phạm tội cướp giật tài sản chịu ảnh hưởng nhiều của những hành vi xấu, đặc biệt là những hành vi sử dụng bạo lực, xem trọng giá trị vật chất, không gương mẫu về đạo đức, vi phạm pháp luật. Các hành vi tiêu cực này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình hình thành nhân cách của con người. Thứ ba, do không định hướng đúng đắn về việc làm hoặc không tạo điều kiện tốt để con em có việc làm ổn định. Nếu như con em trong gia đình bỏ học hoặc gia đình không có điều kiện cho học tiếp thì gia đình nên cho đi học nghề hoặc tạo việc làm ổn định thì sẽ ít có cơ hội để tụ tập bạn bè và tham gia vào các cuộc nhậu nhẹt, ăn chơi...từ đó sẽ dẫn tới hành vi phạm tội, trong đó có tội cướp giật tài sản. + Những yếu tố tiêu cực thuộc môi trường nhà trường Nhà trường không chỉ là nơi đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, nâng cao kiến thức tự nhiên và xã hội mà còn trau dồi hệ thống các quan điểm, nhân sinh quan, phương pháp nhìn nhận đánh giá sự vật, hiện tượng. Nếu trong môi trường trường học tồn tại nhiều nhân tố không lành mạnh thì những nhân tố này cũng có thể ành hưởng đến quá trình hình thành và phát triển nhân cách lệch lạc của cá nhân. Những nhân tố không lành mạnh đó bao gồm: Thứ nhất, kỷ luật nhà trường lỏng lẻo, không nghiêm, việc xử lý những biểu hiện sai trái trong học sinh, sinh viên còn chưa triệt để dẫn đến những hiện tượng tiêu cực trong nhà trường có nguy cơ lan rộng. Điều này có thể ảnh hưởng, dẫn đến việc suy giảm, thậm chí mất niềm tin vào sự công bằng trong nhà trường của các em làm cho một số em chán nản, sa sút học hành, dễ bị lôi kéo tham gia vào các hoạt động tiêu cực, không lành mạnh. 15