Tài liệu Nguyên nhân thanh triều động binh ( nguyễn duy chính)

NGUYEÂN NHAÂN THANH TRIEÀU ÑOÄNG BINH Nguyeãn Duy Chính 1 Lôøi môû ñaàu Neáu hoûi moät ngöôøi AÙ Ñoâng naøo veà söû Trung Hoa, gaàn nhö ai cuõng bieát ñeán Taøo Thaùo gian huøng, Khoång Minh möu trí, Löu Bò hieàn ñöùc, Quan Vuõ trung nghóa ... Hình aûnh veà nhöõng nhaân vaät naøy khoâng phaûi do söû lieäu cung caáp maø do moät cuoán tieåu thuyeát chöông hoài – Tam Quoác Chí cuûa La Quaùn Trung. AÛnh höôûng ñoù khoâng phaûi chæ thaám vaøo moät taàng lôùp bình daân maø raát ñoâng thaønh phaàn trí thöùc cuõng bò aûnh höôûng. Mao Traïch Ñoâng noùi raèng chieán thuaät, chieán löôïc cuûa oâng ñeàu do caùc boä truyeän Taøu cung caáp, khoâng phaûi do hoïc taäp lyù thuyeát Marx-Lenin. Nhöõng aán töôïng ñoù maïnh meõ hôn baát cöù boä chính söû naøo khieán nhieàu huyeàn thoaïi ñöôïc ngöôøi ta tin laø thaät. Khoâng hieám ngöôøi boû caû ñôøi ñeå ñi tìm Baùt Traän Ñoà hay taùi taïo moäc ngöu löu maõ vaø ngöôøi ta vaãn nghó raèng ra traän chæ caàn moät vieân töôùng khoeû laø ñuû, ñaùnh nhau nhö xem ñaù gaø, moãi beân baét ñoä moät con, beân naøo thaéng thì thu tieàn, beân thua phaûi moùc tuùi ra traû. Nhöõng soá lieäu cuõng raát troøn, 10 vaïn, 20 vaïn, 50 vaïn quaân nhö moät ñaøn gia suùc, baát keå ñeán sinh hoaït xaõ hoäi, ñôøi soáng kinh teá, khaû naêng kyõ thuaät, cô sôû toå chöùc cuûa thôøi ñaïi ñoù. Thöïc teá chaéc chaén khoâng ñôn giaûn nhö theá. Leõ dó nhieân, neáu moät nhaø nghieân cöùu nghieâm tuùc naøo döïa theo boä Tam Quoác Chí cuûa La Quaùn Trung ñeå veõ laïi caùc chieán dòch cuoái ñôøi Haùn seõ bò phaûn baùc ngay – moät leõ deã hieåu ñaây chæ laø saûn phaåm töôûng töôïng ñöôïc hình thaønh khoâng phaûi do taøi lieäu maø do thuaät ñi, thuaät laïi trong nhieàu theá kyû, theâm bôùt cho ly kyø bôûi nhöõng “thuyeát thö tieân sinh” noâm na ra laø ngöôøi keå chuyeän kieám tieàn ñoä nhaät nôi traø ñình töûu quaùn raát thònh haønh ôû Trung Hoa trong nhöõng theá kyû tröôùc. Ngöôøi ta coù theå keå cho vui luùc traø dö töûu haäu nhöng khoâng ai laïi döïa vaøo ñoù ñeå tin raèng moät tieáng heùt baït vía moät ñoaøn quaân, ra traän vôùi hai tieåu ñoàng ñaåy xe, phe phaåy quaït loâng khaên cuoän hay phoùng ngöïa sang laáy ñaàu töôùng ñòch trôû veà cheùn röôïu chöa kòp nguoäi ... roài ñem ra aùp duïng treân thöïc teá. Vaäy maø coù moät cuoán tieåu thuyeát chöông hoài töông töï nhö theá ñaõ ñöôïc duøng laøm chaân kinh ñeå vieát söû nöôùc ta, moät thöù kinh ñieån “baát khaû tö nghò”. Ngoâ Thì Nhaäm ung dung, trí tueä, Ngoâ Vaên Sôû, Phan Vaên Laân khinh ñòch voâ möu, Toân Só Nghò tham aên, hieáu saéc ... gaàn nhö laø nhöõng thöïc teá “khoâng theå ñaûo ngöôïc”. Töø khuoân maãu taïo hình saün, caùc nhaø nghieân cöùu chæ caàn toâ ñieåm theâm laø ñuû, coù quaù loá cuõng khoâng sao, mieãn laø khoâng ñi ngöôïc laïi nhöõng ñieàu saùch vieát. Cuoán saùch ñoù khoâng nhöõng ñöôïc daân chuùng tìm ñoïc maø coøn ñöôïc caû trieàu ñình tham cöùu, roài ñeán ngaøy nay trôû thaønh nhöõng söï thaät lòch söû. Neáu coù nhöõng maâu thuaãn thì ngöôøi ta duøng cuoán tieåu thuyeát ñeå taán coâng laïi, duø ñoái phöông coù ñöa ra taøi lieäu hay chöùng côù roõ raøng. Hieám coù bieân khaûo naøo khoâng trích moät vaøi ñoaïn ñeå daãn chöùng, keå caû nhöõng caâu chuyeän “phoøng the” giöõa Nguyeãn Hueä vaø Ngoïc Haân maø ngay caû keû thò thaàn chaéc cuõng khoâng am töôøng ñöôïc nhö theá. Cuoán saùch aáy laø Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cuûa nhaø hoï Ngoâ vieát veà giai ñoaïn cuoái ñôøi Leâ sang ñeán ñaàu nhaø Nguyeãn. Khoå moät ñieàu, neáu khoâng laáy taøi lieäu trong nhöõng loaïi saùch daân gian nhö theá thì ngöôøi ta seõ khoâng theå döïng laïi giai ñoaïn naøy huy hoaøng nhö mong muoán, nhö chæ thò. Ngöôøi vieát khi coøn nhoû cuõng ñaõ meâ say cuoán tieåu thuyeát chöông hoài – 2 hay lòch söû tieåu thuyeát, lòch söû kyù söï ... tuyø theo töøng taùc giaû – Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí naøy vaø cuõng bò aûnh höôûng khaù naëng neà. Theá nhöng ñeán moät luùc nhìn ra ñaây chæ laø moät cuoán saùch vieát ñeå mua vui, ngöôøi nghieân cöùu phaûi coù can ñaûm gaït boû nhöõng chi tieát ñöôïc mieâu taû moät caùch chuû quan thieáu caên cöù, ñoái chieáu vôùi nhöõng taøi lieäu khaùc coù cô sôû, ñeå giai ñoaïn lòch söû naøy ñöôïc nhìn laïi cho aên khôùp vôùi caùc quoác gia khaùc – maø cuõng nhaát quaùn vôùi chính söû Vieät Nam tröôùc vaø sau thôøi Taây Sôn. * * * Söû saùch tröôùc ñaây coù moät maãu soá chung veà khôûi thuûy cuûa vieäc quaân Thanh sang nöôùc ta: ... Nguyeân vua Chieâu Thoáng ñaõ maáy laàn toan söï khoâi phuïc, nhöng khoâng ñöôïc, phaûi nöông naùu ôû ñaát Laïng Giang; coøn baø Hoaøng-thaùi-haäu thì ñem hoaøng töû sang Long-chaâu keâu van vôùi quan Taøu, xin binh cöùu vieän. Baáy giôø quan toång ñoác Löôõng Quaûng laø Toân Só Nghò daâng bieåu taâu vôùi vua Caøn Long nhaø Thanh, ñaïi löôïc noùi raèng: “Hoï Leâ laø coáng thaàn nöôùc Taøu, nay bò giaëc laáy maát nöôùc, meï vaø vôï Töï quaân sang caàu cöùu, tình cuõng neân thöông. Vaû nöôùc Nam voán laø ñaát cuõ cuûa nöôùc Taøu, neáu sau khi cöùu ñöôïc nhaø Leâ, vaø laïi laáy ñöôïc ñaát An Nam, thöïc laø lôïi caû ñoâi ñöôøng”. Vua Caøn Long nghe lôøi taâu aáy sai Toân Só Nghò khôûi quaân boán tænh Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây, Quí Chaâu, Vaân Nam, ñem sang ñaùnh Taây Sôn... Ñoaïn söû treân ñaây trích töø Vieät Nam Söû Löôïc (Traàn Troïng Kim, 1971, q.. II tr.130) nhöng VNSL cuõng chæ cheùp theo Khaâm Ñònh Vieät Söû “Löôõng Quaûng toång ñoác Toân Só Nghò vaø Quaûng Taây tuaàn phuû Toân Vónh Thanh hoäi hoïp ôû Nam Ninh. Thaùi haäu ñöa nguyeân töû ñeán yeát kieán ôû trong saân, gaøo khoùc xin cöùu vieän”. (KDVSTGCM-XLVII taäp II, tr. 837) Rieâng Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cuûa Ngoâ Gia Vaên Phaùi thì laïi cheùp laø Leâ Duy Kyø chuû möu sai Leâ Duy Ñaûn vaø Traàn Danh AÙn “aùo raùch, noùn meâ” sang caàu vieän khieán ngöôøi sau buoäc cho con chaùu nhaø Leâ caùi toäi “röôùc voi veà giaøy maû toå”. ... Ñaûn tieán leân noùi: - Hieän nay nhöõng keû thaàn daân theo giaëc, ñem heát tình hình nöôùc nhaø noùi vôùi chuùng, cho neân mình saép möu toan vieäc gì, theá naøo chuùng cuõng bieát tröôùc. Thaäm chí coù keû coøn ñöa giaëc ñeán ñeå böùc baùch nhaø vua ... Ngaøy nay chæ coøn coù caùch laø sai söù sang caùo caáp vôùi nhaø Thanh, xin hoï daøn quaân saùt bieân giôùi nöôùc ta, ñeå hoûi caùi toäi cuûa quaân Taây Sôn gaây vieäc binh ñao vaø boïn ngöôøi trong nöôùc theo giaëc, laøm cho boïn giaëc khoâng theå ôû yeân, maø luõ phaûn nghòch cuõng coù phaàn sôï. Nhö vaäy, thì loøng moä nghóa cuûa ngöôøi ta môùi ñöôïc beàn vöõng maø möu cô khoâi phuïc môùi khoûi bò tieát loä vaø khoûi bò phaù roái. Vua cho laø phaûi, beøn sai thaûo böùc thö, ñöa tröôùc cho vieân Toång Ñoác Löôõng Quaûng, ñaïi löôïc noùi raèng: 3 ... Vì vaäy nay xin baåm roõ nguyeân do, mong raèng quan lôùn thöông tình keû ôû xa, ñeà ñaït giuùp cho... xeùt ñeán taám loøng kính thuaän cuûa caùc ñôøi tröôùc nhaø toâi, vaø thöông ñeán noãi khoå yeáu ôùt, lang thang cuûa toâi, xin haõy truyeàn cho ñem quaân tôùi saùt bôø coõi, ñaùnh keû coù toäi, deïp yeân loaïn laïc ñeå gaây döïng laïi nöôùc toâi ...1 Trong bieán ñoäng naøy, meï Leâ Duy Kyø, vôï goùa cuûa thaùi töû Leâ Duy Vó (töùc thaùi haäu) ñöôc mieâu taû nhö moät ngöôøi ñaøn baø möu trí ... coù ñaàu oùc khoân ngoan, tính toaùn, luoân luoân can thieäp vaøo trieàu chính, chuû ñoäng nhieàu vieäc lôùn : ... Kòp khi aáy, Thaùi haäu ôû Cao Baèng veà, vöøa tôùi Kinh, thaáy vua chæ thích laøm nhöõng vieäc baùo aân baùo oaùn traùi vôùi pheùp thöôøng nhö vaäy, beøn noåi giaän noùi: - Ta phaûi treøo ñeøo loäi suoái khoù nhoïc vaát vaû, môùi xin ñöôïc quaân sang ñaây ... Phoûng chöøng nhaø nöôùc chòu ñöôïc maáy phen ôn, thuø phaù hoaïi nhö theá? Neáu cöù caùch aáy maø laøm thì trò sao ñöôïc thieân haï? Gaùi giaø naøy laïi ñeán laøm ñöùa löu vong maát thoâi? Roài Thaùi haäu gaøo khoùc, khoâng chòu vaøo cung. (Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí tr. 365) Thöïc ra, aâm möu xaâm chieám nöôùc ta khoâng phaûi do moät ngöôøi ñaøn baø gaøo khoùc roài Thanh trieàu muûi loøng, laïi khoâng phaûi vì Leâ Duy Kyø sai ngöôøi chaïy sang “baùn nöôùc” maø chæ laø moät phuø hôïp ngaãu nhieân vôùi moät soá döï tính naèm trong keá hoaïch baønh tröôùng cuûa Trung Hoa, ñaùp öùng ñuùng tham voïng caù nhaân cuûa vua Cao Toâng vaø Toân Só Nghò neân Thanh trieàu ñaõ chuû ñoäng can qua. Vieäc phuø Leâ chæ laø caùi côù, maø vieäc gaøo khoùc xin cöùu vieän laïi chæ laø moät söï kieän töôûng töôïng. Khoâng rieâng gì thaùi haäu nhaø Leâ hay vöông phi hoï Nguyeãn, haàu nhö chuùng ta khoâng tìm thaáy moät ngöôøi ñaøn baø naøo cuûa caùi trieàu ñình muïc naùt naøy ñaõ tham döï trong nhöõng troø chôi quaân söï hay chính trò, keå caû coâng chuùa Ngoïc Haân. Haàu nhö taát caû ñaùm ngöôøi “tò naïn chính trò” kia hoaøn toaøn khoâng coù ñieàu kieän ñeå chuû ñoäng trong nhöõng döï tính, neáu coù chaêng laø thoaït kyø thuûy nhaø nho Nguyeãn Huy Tuùc muoán nhôø Trung Hoa thanh vieän ñeå xin cho nhaø Leâ ñöôïc giöõ moät maûnh Cao Baèng nhö thôøi nhaø Maïc, coøn Leâ Duy Kyø khi sai ngöôøi caàm bieåu sang Trung Hoa thì chæ laøm nhieäm vuï “hôïp thöùc hoùa” keá hoaïch cuûa Toân Só Nghò vì luùc ñoù nhaø Thanh ñaõ chuaån bò saün saøng ñeå ñem quaân sang nöôùc ta. Raát coù theå chính Toân Só Nghò ñaõ sai Leâ Quyùnh veà môùm lôøi cho Leâ Duy Kyø vaø chính vì theá maø sau naøy Leâ Quyùnh laø ngöôøi coâng phaãn hôn caû, quyeát lieät hôn caû nhaát ñònh khoâng chòu gioùc toùc, thay aùo theo leänh nhaø Thanh. Thaùi ñoä cuûa oâng coù theå coi nhö moät phaûn khaùng tieâu cöïc hay moät hình thöùc aên naên veà toäi loãi cuûa mình. Khi gaït qua nhöõng chi tieát ñaõ laøm cho söï vieäc thaønh ra roái ren, nguyeân nhaân cuoäc chieán trôû neân minh baïch hôn vaø “toäi” cuûa nhaø Leâ – tuy khoâng hoaøn toaøn trieät tieâu – nhöng khoâng coøn laø chuû ñoäng, chuû möu. 1 Ngoâ Gia Vaên Phaùi, Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí tr. 321-2 4 Tìm hieåu tieàn nhaân, haäu quaû cuûa vieäc Thanh ñình ñoäng binh, ñaët söï kieän vaøo trong boái caûnh chính trò chung cuûa Trung Hoa beân caïnh daõ taâm cuûa Toân Só Nghò vaø vua Cao Toâng, chuùng ta khoâng nhöõng soi saùng ñöôïc moät thôøi kyø vaø cuõng hieåu theâm ñöôïc taâm söï uaát ngheïn cuûa di thaàn nhaø Leâ khi phaûi ôû laïi beân Taøu. Chuùng ta cuõng ñaùnh giaù laïi ñöôïc coâng taùc ngoaïi giao sau chieán tranh vaø cuïc dieän chung cuûa vuøng Ñoâng Nam AÙ moät caùch nghieâm chænh hôn. 5 TOÅNG QUAÙT Tình hình mieàn Baéc nöôùc ta cuoái ñôøi Leâ ngaøy caøng trôû neân toài teä. Sau khi quaân Trònh thua ôû Phuù Xuaân chính quyeàn Ñaøng Ngoaøi kieät queä caøng luùc caøng choâng cheânh khieán cho Nguyeãn Hueä ñem quaân ra thaúng Baéc Haø maø khoâng gaëp moät löïc löôïng phoøng ngöï naøo ñaùng keå. Tröôùc ñaây vua Leâ vaãn döïa vaøo chuùa Trònh trong moïi vieäc haønh chaùnh vaø quaân söï, ñeán nay khi hoï Trònh baïi vong, nhaø Leâ quaû thöïc chæ coøn caùi nöôùc troáng khoâng nhö vua Leâ ñaõ thuù nhaän. Mieàn Baéc vaøo nhöõng naêm cuoái cuøng cuûa nhaø Leâ laø moät khu vöïc ngheøo khoå, nhieàu nôi bò maát muøa, ñoùi keùm. Theo laù thö cuûa Lefro göûi cho Bandin thì “... muøa naøy thaùng 10 (aâm lòch) naêm 1788 ñaõ bò maát vì ñaïi haïn vaøo muøa heø naêm tröôùc. Gaïo cuõ coøn laïi cuûa muøa tröôùc thì bò vô veùt vaøo kho löông ñòch thaønh thöû ngay caû laùi buoân cuõng cheát ñoùi [coù caû beänh dòch nöõa] ...”2 Ngöôøi daân laïi coøn bò tham quan nhuõng nhieãu, söu cao thueá naëng neân coù laøng cheát maát ñeán moät nöûa hay ba phaàn tö, nhöõng ngöôøi coøn laïi thì bò baét lính caû. Nhöõng tænh ñòa ñaàu nhö Thanh Ngheä coøn bi ñaùt hôn. Tình hình ñoù khoâng phaûi chæ moät vaøi thaùng maø keùo daøi nhieàu naêm khieán chuùng ta hieåu ñöôïc raèng trong hoaøn caûnh nhieãu nhöông, ngöôøi daân gaàn nhö khoâng coøn bieát gì ñeán nhöõng thay ñoåi thöôïng taàng maø chæ mong ñôïi moät chính quyeàn ít haø khaéc. Theo soá lieäu do Li Tana thu thaäp vaø phoûng ñoaùn, vaøo ñaàu theá kyû 19, 11 ñaïo ôû mieàn Baéc coù toång coäng 9,445 xaõ 578,400 suaát ñinh.3 Cuõng theo Li Tana, daân soá mieàn Baéc öôùc löôïng khoaûng töø 5 ñeán 6 trieäu ngöôøi (tr. 171) trong khi daân soá mieàn Nam chæ chöøng non 1 trieäu (tr. 159 – 160). Nhöõng con soá naøy dó nhieân khoâng tuyeät ñoái chính xaùc nhaát laø ôû Ñaøng Trong moät soá ñoâng daân chuùng thuoäc caùc saéc toäc thieåu soá voán dó thaàn phuïc chuùa Nguyeãn treân danh nghóa nhöng giöõ sinh hoaït kinh teá, vaên hoaù rieâng, soáng du canh di chuyeån luoân luoân neân khoâng coù con soá chính xaùc. Cuõng vì theá, quaân ñoäi cuûa chuùa Nguyeãn coù theå chæ baèng 1/4 quaân chuùa Trònh nhö giaùo só Cristophoro Borri mieâu taû4 nhöng quaân soá cuûa Taây Sôn laïi lôùn hôn nhieàu, ngoaøi löïc löôïng truù phoøng hoï thöôøng ñieàu ñoäng ñöôïc nhieàu vaïn quaân moãi khi coù chieán tranh. Löïc löôïng nhaø Taây Sôn cuõng khoâng phaûi thuaàn tuyù laáy töø caùc khu vöïc do chuùa Nguyeãn kieåm soaùt – voán chæ laø vuøng ñoàng baèng doïc theo duyeân haûi, chuû yeáu laø ngöôøi Kinh maø coøn söû duïng ñöôïc caùc daân toäc thieåu soá vaø vöông quoác laân caän keå caû caùc saéc daân ôû Nam 2 Ñaëng Phöông Nghi, Trieàu ñaïi vua Quang Trung döôùi maét caùc nhaø truyeàn giaùo Taây phöông (Moät Nhoùm Hoïc Giaû, Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä) tr. 234 3 Li Tana, Nguyeãn Cochinchina: Southern Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries tr. 171 4 Cristophoro Borri, Töôøng Trình Veà Khu Truyeàn Giaùo Ñaøng Trong 1631 tr. 50 6 Laøo, Chaân Laïp, Chaêm. Ngoaøi ra hoï cuõng thu duïng moät soá lôùn thöông nhaân treân bieån trong ñoù chuû yeáu laø daân Trung Hoa löu laïc sang caùc vuøng Ñoâng Nam AÙ. Hình thöùc taäp hôïp ñoù cuõng phuø hôïp vôùi tính chaát toaøn vuøng khi ñoái chieáu vôùi nhöõng bieán coá xaûy ra trong cuøng thôøi gian ñoù. Moãi khi ñeán nôi naøo, hoï cuõng vô veùt taát caû taøi löïc, vaät löïc, nhaân löïc ñeå duøng vaøo chieán tranh neân luoân luoân coù moät quaân soá ñoâng ñaûo haøng chuïc vaïn. Coù theå noùi, cuoái theá kyû thöù 18, toaøn coõi Vieät Nam bò moät cuoäc khuûng hoaûng chính trò naëng neà khi hình thöùc trieàu ñình cuõ khoâng ñaùp öùng ñöôïc nhöõng thay ñoåi veà kinh teá vaø kyõ thuaät. Mieàn Baéc, trong nhieàu naêm bò coâ laäp vaø khoâng thuaän tieän trong vieäc giao thoâng, thöông maïi neân söùc maïnh kinh teá ñaõ chuyeån daàn xuoáng phöông nam. John Crawfurd, moät nhaø quí toäc Anh trong chuyeán du haønh tôùi Vieät Nam naêm 1822 (thôøi Minh Maïng) ñaõ nhaän ñònh raèng gaàn nhö toaøn boä nhöõng thaønh phoá quan troïng cuûa Vieät Nam ñeàu naèm doïc theo bôø bieån ôû Ñaøng Trong trong ñoù goàm coù Haø Tieân, Saigon, Nha Trang, Phuù Yeân, Qui Nhôn, Hoäi An (Faifo), Ñaø Naüng (Tourane), Hueá.5 Trong thôøi kyø ñoù, chuùa Nguyeãn laïi chæ taäp trung vaøo vieäc choáng nhau vôùi chuùa Trònh vaø coù möu ñoà trôû thaønh moät quoác gia ñoäc laäp, khoâng phaûi thaàn phuïc nhaø Leâ (duø chæ treân danh nghóa) neân chæ ñöa ra moät soá caûi caùch hình thöùc cho khaùc vôùi Ñaøng Ngoaøi nhöng baûn chaát vaãn laø moät moâ hình phong kieán khoâng khaùc gì ñoái phöông. Phong traøo Taây Sôn tröôùc ñaây vaãn ñöôïc ñaùnh giaù nhö moät hình thöùc noâng daân khôûi nghóa nhöng neáu ñöa laêng kính leân moät vò trí khaùc, chuùng ta coù theå coi nhö moät bieán chuyeån toång hôïp hôn laø töông tranh noäi boä cuûa quoác gia Vieät Nam. Vôùi nhöõng taøi lieäu môùi, nhaø Taây Sôn khoâng chæ ñaïi dieän cho ngöôøi Vieät maø coù raát nhieàu töông ñoàng, vay möôïn cuûa vaên minh Ñoâng Nam AÙ, trong ñoù söùc maïnh baûn ñòa ñöôïc khai thaùc roäng raõi hôn, töø trang bò voõ khí taân tieán cuûa AÂu Chaâu, caùch söû duïng haûi quaân cuûa Ñaøng Trong ñeán ñoäi töôïng binh cuûa caùc saéc daân mieàn nuùi. Trong côn soát vôõ haït ñoù, chuùng ta thaáy raèng khoâng phaûi chæ Vieät Nam môùi coù nhöõng bieán chuyeån maõnh lieät maø caùc laân bang cuõng coù nhöõng ñoät phaù töông töï, ñaùng keå nhaát laø Xieâm La vaø Mieán Ñieän, chöa noùi ñeán caùc quoác gia haûi ñaûo. Neáu chuùng ta tin raèng lòch söû luoân luoân chuyeån ñoåi qua laïi giöõa phaân vaø hôïp thì vuøng Ñoâng Nam AÙ cuõng ñi töø nhöõng vöông quoác nho nhoû vôõ tan ra roài sau ñoù moät soá theá löïc chuû choát taäp hôïp laïi. Phaân tranh vaø thoáng nhaát chæ laø hai giai ñoaïn cuûa cuøng moät vaán ñeà vaø coù nhöõng öu, khuyeát ñieåm rieâng cuûa noù. Nhìn vaøo maët tieáp nhaän tieán boä môùi, trong khi moät soá quoác gia khaùc ñaõ kòp thôøi thay ñoåi vaø du nhaäp vaên minh theá giôùi thì rieâng nöôùc ta nhöõng thöû thaùch ñoù bò chöïng laïi sau khi nhaø Taây Sôn bò tieâu dieät. Trieàu Nguyeãn tuy khai thaùc ñöôïc öu ñieåm cuûa Ñaøng Trong chieán ñaáu giaønh quyeàn löïc nhöng khi hoaø bình vaø thoáng nhaát roài laïi quay trôû veà moâ hình Trung Hoa ñeå oån ñònh xaõ hoäi khieán cho haäu nhaân chæ nhìn thaáy moät cuoäc töông tranh, noäi chieán maø queân ñi tính ñoät phaù cuûa thôøi kyø naøy. 5 John Crawfurd, Journal of an Embassy to the Courts of Siam and Cochin China tr. 510 7 Khoâng phaûi chæ ôû ñaàu theá kyû 19 nöôùc ta môùi xuaát hieän moät chính quyeàn ñaùnh maát nhöõng cô hoäi phaùt trieån nghìn naêm moät thuôû vaø coá gaéng trieät tieâu nhöõng noã löïc kinh teá, vaên hoaù cuûa nhöõng trieàu ñaïi cuõ, phuû nhaän nhöõng thay ñoåi cuûa beân ngoaøi, böng tai bòt maét tröôùc xu theá môùi. Lòch söû muoân ñôøi ñöôïc laäp laïi duø teân goïi coù khaùc nhöng baûn chaát vaãn y nguyeân. I. THEÁ TÖÔNG TRANH LEÂ – TAÂY SÔN A/ Danh nghóa Phuø Leâ dieät Trònh Anh em Nguyeãn Nhaïc khi khôûi nghieäp chæ coù tham voïng thay theá chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong laøm chuû moät phöông, thaønh moät quoác gia hoaøn toaøn taùch bieät saùnh vai vôùi mieàn baéc. Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, khi tieáp xuùc vôùi phaùi ñoaøn cuûa ngöôøi Anh ñeå möu tính moät lieân minh quaân söï, Nguyeãn Nhaïc ñaõ ñeà caäp ñeán chuû tröông cuûa oâng laø “muoán kieåm soaùt toaøn boä baùn ñaûo bao goàm vöông quoác Cambodia tôùi taän Xieâm La, nhöõng tænh thuoäc Ñaøng Trong cho tôùi taän cuøng phía baéc nay ñang ôû trong tay cuûa Ñaøng Ngoaøi”6. Roõ raøng tham voïng cuûa ngöôøi anh caû trong ba anh em Taây Sôn chæ laø thay theá vai troø cuûa chuùa Nguyeãn vaø tieáp tuïc con ñöôøng Nam Tieán ñeå baønh tröôùng theá löïc sang caùc nöôùc ôû Ñoâng Nam AÙ. Vieäc ñöa quaân ra Baéc “phuø Leâ dieät Trònh” do Nguyeãn Höõu Chænh xuùi giuïc Nguyeãn Hueä laø ñieàu maø oâng khoâng tieân lieäu ñöôïc. OÂng chuû tröông baõi boû cheá ñoä vöøa coù vua laïi coù chuùa vaø trao thöïc quyeàn laïi cho nhaø Leâ ñeå xaây döïng moät quoác gia laùng gieàng khoâng ñe doïa, xoùa ñi theá ñoái nghòch trong quaù khöù ñeå coù hoøa bình. Tính toaùn cuûa oâng khoâng phaûi laø khoâng coù lyù vì thôøi kyø ñoù hai beân ngaên caùch ñaõ maáy traêm naêm, sinh hoaït, phong tuïc taäp quaù nhieàu khaùc bieät, nhaân daân khoâng öa ñaõ ñaønh maø só phu cuõng chaúng thaàn phuïc, vieäc chieám Baéc Haø seõ taïo neân moät gaùnh naëng, toát hôn heát laø traû nöôùc laïi cho nhaø Leâ ñeå raûnh tay dieät nhaø Nguyeãn cho heát haäu hoaïn. Ñeå nhaø Leâ cai trò cuõng taïo neân moät laù chaén cho vöông quoác Quaûng Nam khoâng bò caùi naïn baéc xaâm ñe doïa tröïc tieáp, goùp phaàn vaøo söï oån ñònh cuûa moät khu vöïc noäi chieán laâu ngaøy vaø giaûi quyeát moät soá maâu thuaãn cuõ voán dó laøm vaán ñeà theâm phöùc taïp. 7 6 He was then pleased to disclose some of his future designs to me. They were no less than to subdue the Kingdom of Cambodia with the whole penisula as far as Siam, and the Provinces belonging to Cochin China to the north now in the hands of the Tonquinese. (Alastair Lamb: 1970 tr. 100) 7 Nhaõn quan cuûa Nguyeãn Nhaïc khoâng haún laø voâ caên cöù vì daân chuùng Baéc Haø khi ñoù khoâng – hay ít nhaát cuõng chöa - coù caûm tình vôùi nhöõng ngöôøi ôû “nöôùc Quaûng Nam”, cuõng khoâng phaûi vì haønh vi ñem quaân ra deïp hoï Trònh maø bieát ôn hoï. Ñoù laø chöa keå thaønh phaàn quan laïi, só phu vaø caû chính toâng thaát nhaø Leâ khi thaáy moät phuû chuùa bò deïp boû roài thì theá nöôùc trôû thaønh cheânh veânh, gieàng moái trôû neân leäch laïc. Taâm lyù leä thuoäc vaøo chuùa Trònh maáy traêm naêm qua khoâng phaûi moät sôùm moät chieàu maø coù theå goät röûa. Coù leõ khi Nguyeãn Hueä ra baéc ñaùnh ñoå hoï Trònh, nhieàu ngöôøi vaãn nghó raèng oâng seõ laø moät thöù chuùa môùi (chính Nguyeãn Hueä cuõng coù theå coù taâm lyù ñoù khi khoâng baèng loøng vôùi töôùc coâng vaø töø taâm lyù baát maõn luùc ñaàu oâng ñaõ naûy ra yù ñònh muoán laøm vua luoân caû xöù baéc nhö trong nhöõng laù thö göûi Nguyeãn Thieáp) nhöng vì tình theá thay ñoåi neân hoang mang, khoâng bieát troâng caäy vaøo ai. Nhaân só Baéc Haø thoaït tieân coù theå baèng loøng vôùi vieäc Nguyeãn Hueä deïp hoï Trònh, traû nöôùc laïi cho vua Leâ giöông cao ngoïn côø chính thoáng nhöng 8 Giaác moäng cuûa Nguyeãn Nhaïc ñaõ hoaøn taát khi oâng laøm vua moät coõi, coù rieâng moät trieàu ñình ôû Qui Nhôn maø ngöôøi ngoaïi quoác goïi laø nöôùc Chaøm, xem nhö haäu thaân cuûa vöông quoác Chieâm Thaønh. Raát coù theå cuoäc khôûi nghóa “noâng daân” kia sôû dó thaønh coâng vì anh em Taây Sôn ñaõ ñaùp öùng ñuùng caùi öôùc voïng cuûa nhöõng ngöôøi mong moûi khoâi phuïc laïi moät ñeá quoác ñaõ maát, trieàu ñình maø oâng thaønh laäp theo nhö nhöõng chöùng kieán cuûa ngöôøi AÂu Chaâu chæ laø moät daïng tuø tröôûng lôùn, ñöùng ñaàu nhieàu boä laïc nhoû. Vieäc Nguyeãn Hueä töï yù ra ñem quaân ra Baéc Haø khieán vua Thaùi Ñöùc hoát hoaûng neân oâng ñaõ voäi vaøng ñem 500 thaân binh ngaøy ñeâm rong ruoåi ra Thaêng Long ñeå ñích thaân giaûi quyeát vaán ñeà. Ngöôïc laïi, Nguyeãn Hueä coù tham voïng thay theá chuùa Trònh laøm moät thöù “töôùng quoác” cho nhaø Leâ vaø oâng ñaõ baèng loøng vôùi vieäc vua Leâ nhaän oâng laøm phoø maõ.8 Vieäc khaúng ñònh raèng hai nöôùc chæ coù töông quan ngoaïi giao maø khoâng coù lieân heä chính trò cuûa Nguyeãn Nhaïc ñaõ caét ñöùt moïi tính toaùn cuûa Nguyeãn Hueä vaø khi hai anh em cuøng veà nam aét haún ñaõ xaûy ra nhieàu tranh chaáp maõnh lieät. Theo söû nöôùc ta, ngay khi ñeán kinh ñoâ, Nguyeãn Nhaïc vaãn xaùc ñònh chuû tröông xaây döïng moät ñaát Baéc ñoäc laäp, döôùi quyeàn cai trò cuûa nhaø Leâ. Sau ñoù vaøi ngaøy, Vaên Nhaïc sai ngöôøi xin vôùi nhaø vua (Chieâu Thoáng) cuøng nhau hoäi kieán. Nhaø vua xin caét ñaát ñeå khao quaân. Vaên Nhaïc noùi: “Toâi töùc giaän veà noãi hoï Trònh uy hieáp öùc cheá, neân ñöùng ra laøm vieäc toân phoø. Neáu ñaát ñai khoâng phaûi ñeán khi Vuõ Vaên Nhaäm deïp Nguyeãn Höõu Chænh, thieát laäp moät chính quyeàn “quaân quaûn” ôû kinh ñoâ thì hoï trôû neân deø daët hôn vì khoâng muoán uûng hoä nhöõng ngöôøi ôû moät nöôùc “Quaûng Nam” ra cai trò hoï. Tôùi luùc naøy só phu môùi thaáy raèng hoï phaûi coù moät söï choïn löïa, vaø suy ñi xeùt laïi thì nhaø Taây Sôn chöa chaéc gì ñaõ hôn chuùa Trònh tröôùc ñaây. Vieäc anh em Nguyeãn Hueä ra baéc roài laïi ruùt ñi ñaõ khieán cho ngöôøi Baéc Haø phaûi ñaët moät caâu hoûi veà thöïc chaát cuûa hoï vaø coi ñoù laø moät haønh vi xaâm phaïm vaøo moät traät töï xaõ hoäi voán dó hieän höõu ñaõ nhieàu naêm, ñoàng hoùa hoï vôùi thaønh phaàn baát haûo vaø ñaõ chaën ñaùnh nhieàu nôi ôû Ngheä An. Quaân cuûa Nguyeãn Vaên Nhaïc veà ñeán Ngheä An, luùc aáy coù Leâ Haân, tröôùc kia quaûn laõnh cô Haäu Thaéng, vaø Leâ Ñình Hoan tröôùc kia quaûn laõnh cô höõu Oai, chieâu moä hôïp taäp binh phu xaõ Noän Lieãu, huyeän Nam Ñöôøng, ñoùn ñöôøng cheïn nôi hieåm yeáu, ñaùnh chaën ngang ôû nuùi Ñaïi Hueä. Giaëc (töùc quaân Nguyeãn Nhaïc) tung quaân traøn leân nuùi ñeå ñi qua, daân binh thua to, bò giaëc gieát heát, möôøi phaàn cheát ñeán taùm chín phaàn. 8 KDVSTGCM -Chính Bieân – Quyeån XLVI cheùp veà vieäc Nguyeãn Hueä ra Baéc vaøo yeát kieán vua Leâ Hieån Toâng nhö sau: Tröôùc ñaây hoï Trònh chuyeân giöõ chính quyeàn trong nöôùc, moät ngöôøi daân, moät taác ñaát ñeàu khoâng do quyeàn trieàu ñình. Nay Vaên Hueä vaøo trieàu yeát, beøn xin ngaøy cöû haønh nghi leã ñaïi trieàu, daâng soå saùch binh vaø daân ñeå toû roõ yù nghóa nhaø vua nhaát thoáng vaø Nguyeãn Hueä toân phoø. Ñeán nay, nhaø vua coá göôïng daäy, ra ngöï ñieän Kính Thieân nhaän leã, roài ban haønh chieáu thö veà vieäc nhaát thoáng ñeå baù caùo cho trong kinh, ngoaøi traán bieát. Laïi saùch phong Vaên Hueä laøm Nguyeân Soaùi Phuø Chính Döïc Vaän Uy Quoác Coâng. Sau khi Vaên Hueä nhaän saùch phong, beøn noùi rieâng vôùi Höõu Chænh raèng: “Ta caàm vaøi vaïn quaân, ñaùnh moät traän maø bình ñöôïc Baéc Haø, moät taác ñaát, moät ngöôøi daân, ñeàu laø cuûa ta, neáu muoán xöng ñeá hay xöng vöông vieäc gì maø ta khoâng laøm ñöôïc? Coøn nhö saéc meänh nguyeân soaùi quoác coâng ñoái vôùi ta coù hôn keùm gì? Baày toâi Baéc Haø laïi muoán duøng danh vò haõo ñeå lung laïc ta hay sao? Ñöøng töôûng ta laø ngöôøi moïi rôï ñöôïc chöùc töôùc aáy beøn laáy laøm vinh döï ñaâu!”. Höõu Chænh bieát yù Vaên Hueä khoâng maõn nguyeän, beøn bí maät khuyeân nhaø vua ñem coâng chuùa Ngoïc Haân gaû cho, Vaên Hueä raát baèng loøng. 9 cuûa nhaø Leâ, thì moät taác toâi cuõng khoâng ñeå, nhöng neáu laø ñaát ñai cuûa nhaø Leâ, thì moät taác toâi cuõng khoâng laáy”. Laïi öôùc heïn ñôøi ñôøi laøm laùng gieàng, giao hieáu vôùi nhau. Nhaø vua tin laø phaûi, xin Vaên Nhaïc ôû laïi ít laâu ñeå giuùp ñôõ, Vaên Nhaïc giaû vôø nhaän lôøi, sai Höõu Chænh choïn ngaøy laønh cöû haønh ñuû nghi leã baùi yeát Thaùi Mieáu.9 Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cuõng cheùp veà vieäc aáy nhö sau: Hoâm sau chuùa Taây Sôn sai baày phuû ñöôøng laøm ba choã ngoài: chieác saäp cuûa chuùa Taây Sôn keâ ôû chính giöõa, phía taû laø gheá Hoaøng Thöôïng, phía höõu laø gheá cuûa Bình, hai beân hai haøng giaùp só ñöùng haàu, nghi veä cöïc kyø nghieâm chænh. Leã naøy theo leä hai vua gaëp nhau khoâng ai phaûi laïy ai. Xa giaù Hoaøng thöôïng vaøo ñeán cöûa phuû, chuùa Taây Sôn caét vieân quan haàu ra ñoùn. Hoaøng thöôïng ñi boä vaøo tröôùc beä, chuùa Taây Sôn ôû saäp xuoáng ñaát vaø ñöùng ra phía caïnh saäp toû yù kính leã, roài sai Bình xuoáng döôùi theàm ngheânh tieáp vaø môøi Hoaøng thöôïng vaøo gheá. Moïi ngöôøi ngoài ñoaïn, chuùa Taây Sôn hoûi: - Töï hoaøng xuaân thu naêm nay bao nhieâu? Moät vieân tuïng thaàn ñaùp thay Hoaøng thöôïng roài tieáp: - Ñaáng quoác quaân hoï Leâ chuùng toâi gaëp phaûi hoï Trònh tieám quyeàn cöôùp theá, muõ giaùp loän ngöôïc ñaõ laâu. May nhôø Thaùnh thöôïng laø baäc trí (chí) nhaân ñaïi nghóa, sai töôùng ra quaân, vì ñaáng quoác quaân chuùng toâi maø chænh ñoán laïi neáp hoaøng ñoà. Hieän nay ñaát caùt nhaân daân nöôùc Nam ñeàu do Thaùnh thöôïng gaây laïi. Neáu nhö thaùnh chæ saün loøng thu nhaän moät vaøi quaän quoác laøm moùn khao thöôûng quaân lính thì ñaáng quoác quaân chuùng toâi xin vaâng meänh. Chuùa Taây Sôn ñaùp: - Toâi nghe ngaøy xöa ñöùc Thaùi Toå môû mang ra nöôùc Nam Vieät, coâng ñöùc thaät laø taày trôøi. Tuy toâi ôû laùnh trong phía bieån Nam, song cuõng laø ñaát cuûa ñöùc Thaùi Toå khai thaùc. Toâi vì giaän keû cöôøng thaàn hieáp cheá nhaø vua neân phaûi laøm vieäc toân phuø. Neáu laø ñaát cuûa hoï Trònh, moät taác toâi cuõng khoâng ñeå, nhöng laø ñaát cuûa nhaø Leâ, thì moät taác toâi cuõng khoâng laáy. Toâi nghó quí quoác môùi deïp xong, coøn coù nhieàu vieäc caàn phaûi söûa sang neân phaûi ra ñaây giuùp ñôõ. Sau khi boán phöông bình ñònh, anh em toâi laïi veà nöôùc toâi. Chæ mong Töï hoaøng nhöùc nhoå gieàng moái trieàu ñình, giöõ yeân bôø coõi, ñeå cuøng nöôùc toâi ñôøi ñôøi keát nghóa laùng gieàng, ñoù laø phuùc cuûa hai nöôùc.10 Theo mieâu taû, chuùng ta cuõng thaáy ñöôïc Nguyeãn Nhaïc ñaõ khoâng coi Leâ Duy Kyø ngang haøng vôùi mình maø chæ xem nhö ngang vôùi Nguyeãn Hueä. OÂng cuõng ñoái xöû ra veû tròch 9 KDVSTGCM-Chính Bieân - Quyeån XLVI 10 Ngoâ Thôøi Chí, Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí tr. 117-8 10 thöôïng khi hoûi tuoåi vì bieát Leâ Duy Kyø luùc ñoù tuoåi chæ ñaùng con mình. Cuoäc gaëp gôõ naøy duø sao cuõng khieán cho vua Leâ beõ baøng vaø cuõng coù theå ngaàm thuø gheùt nhaø Taây Sôn. B/ Baéc Nam ñieàu öôùc Sau khi nhaän ñònh tình hình, chuùa Taây Sôn chuyeån sang ñoøi hoûi ba vaán ñeà: - Hôïp thöùc hoùa vieäc keát thaân giöõa “hai nöôùc” baèng cuoäc hoân nhaân Nguyeãn Hueä – Ngoïc Haân (coù nghóa laø Nguyeãn Hueä khoâng nhaän töôùc Nguyeân Soaùi Uy Quoác Coâng cuûa nhaø Leâ ban cho maø chæ laø hoaøng ñeä cuûa vua Thaùi Ñöùc laáy con vua Hieån Toâng), - Chieám laáy taát caû caùc kho taøng ôû Thaêng Long (döôùi danh nghóa laáy cuûa hoï Trònh) ñem veà Nam ñeå traû coâng phuø Leâ, - Baéc Haø phaûi caét ñaát töø Ngheä An trôû vaøo cho vua Thaùi Ñöùc laáy côù ñaây laø queâ goác cuûa hoï, Ba yeâu saùch treân ñeàu chuû yeáu laø ñeå taêng cöôøng vaø cuûng coá theá löïc cuûa Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä vaãn ñoùng vai traán ngöï bieân cöông, coù chaêng laø vuøng ñaát oâng cai trò nôùi roäng ra taän Ngheä An vaø coù theâm moät ngöôøi vôï leõ laøm “chieán lôïi phaåm”. Trong tình traïng suy yeáu cuûa mieàn Baéc, ba ñoøi hoûi treân ñeàu baét buoäc phaûi thoûa maõn. Anh em Nguyeãn Nhaïc laäp töùc vô veùt caùc kho taøng roài bí maät ruùt veà, khoâng ñôïi vua Leâ baøn baïc vôùi quaàn thaàn ñeå thöông thaûo tìm moät bieän phaùp khaùc. Ñeå xoa dòu moái baát bình cuûa em, khi trôû veà Nguyeãn Nhaïc laäp töùc phong cho Nguyeãn Hueä laøm Baéc Bình Vöông troâng coi töø Thuaän Hoaù ñoå ra nhöng ngöôøi em thöù chöa haøi loøng vaø moái maâu thuaãn caøng gay gaét ñöa tôùi cuoäc chieán “noài da xaùo thòt” moät thôøi gian ngaén sau ñoù. Qua bieán coá naøy, caùi nhìn cuûa ngöôøi Baéc Haø veà nhaø Taây Sôn ñaõ thay ñoåi raát nhieàu. Tuy vua Leâ thoaùt khoûi ñöôïc voøng kieàm toûa cuûa hoï Trònh nhöng tình hình môùi cuõng khoâng khaù hôn, neáu khoâng noùi laø teä hôn tröôùc. Anh em Nguyeãn Nhaïc khoâng coøn laø “cöùu tinh” cuûa nhaø Leâ maø trong taâm khaûm cuûa ña soá só phu hoï chæ coøn laø moät boïn “moïi” töø xa tôùi cöôùp boùc, tuy coù söùc maïnh veà quaân söï nhöng laïi keùm vaên hoùa. Nhieàu chöùng côù töø thö töø caùc giaùo só ñeán vaên thô cuûa giôùi ñoïc saùch mieàn Baéc khaúng ñònh ñieàu naøy. Nguyeãn Höõu Chænh, tröôùc ñaây ñöôïc coi nhö coù coâng möôïn söùc ngöôøi ngoaøi ñeå tröø quyeàn thaàn hoï Trònh, nay boãng thaønh moät loaïi “coõng raén caén gaø nhaø”. Tình theá khieán cho oâng rôi vaøo theá raát baát oån neân khi nghe tin anh em Taây Sôn khoâng coøn ôû Thaêng Long nöõa, oâng hoát hoaûng chaïy theo. Ñeán saùng, Höõu Chænh môùi bieát, voäi vaøng, khoâng bieát thi thoá theá naøo, beøn cuøng vaøi chuïc thuû haï cöôùp laáy moät chieác thuyeàn buoân ñi theo ñuoâi giaëc. Ngöôøi ñoâ thaønh tranh nhau duøng gaïch ngoùi ñeå neùm, Höõu Chænh töï tay ñaâm vaøi ngöôøi môùi ñöôïc thoaùt thaân …11 11 KDVSTGCM, quyeån XLVI 11 Khi ñuoåi kòp quaân Taây Sôn, anh em Nguyeãn Nhaïc ñaõ cho Nguyeãn Höõu Chænh ôû laïi Ngheä An vôùi Nguyeãn Dueä. Vieäc anh em Taây Sôn chieám maát khu vöïc phöông nam töø Ngheä An ñoå vaøo laø moät khoaûn hoùc buùa neân Leâ Duy Kyø ñaõ nhieàu laàn muoán chuoäc laïi, keå caû sai söù boä Traàn Coâng Xaùn vaøo Phuù Xuaân ñeå thöông löôïng neân bò ñuïc thuyeàn maø cheát. Do ñoù, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc vì sao hai beân giaèng co qua laïi cho tôùi khi quaân Thanh keùo sang. Tröôùc ñaây ngöôøi ta vaãn xem cuoäc tình duyeân Nguyeãn Hueä – Ngoïc Haân nhö moät moái löông duyeân trai taøi, gaùi saéc, thuyeàn quyeân saùnh vôùi anh huøng. Tuy nhieân, neáu boû qua nhöõng theâm thaét ñeå tieåu thuyeát hoùa, nhìn vaøo nhöõng nguyeân nhaân vaø haäu quaû chính trò cuûa vaán ñeà, chuùng ta coù theå coù caùi nhìn khaùc hôn. Khi vua Hieån Toâng gaû con cho Nguyeãn Hueä, trieàu ñình nhaø Leâ ñang ôû vaøo theá heát söùc choâng cheânh. Theá löïc chuû yeáu cuûa mieàn Baéc laø hoï Trònh thì nay ñaõ hoaøn toaøn bò tan raõ, caùc quan laïi ñòa phöông khoâng coøn phuû chuùa neân quay sang phuø Leâ, nhöng chæ chaân trong chaân ngoaøi, khoâng heát söùc, treân danh nghóa vua Leâ laøm chuû Baéc Haø nhöng thöïc teá laø bô vô khoâng nôi nöông töïa. Bieát mình saép cheát, vua Leâ Hieån Toâng lo sôï cô nghieäp roài nay seõ vaøo tay ngoaïi toäc neân töông keá töïu keá, gaû Ngoïc Haân ñeå raøng buoäc vieân töôùng Taây Sôn, duøng hoân nhaân ñaåy Nguyeãn Hueä phaûi toân phuø chính thoáng. Vieäc ñoù khieán cho Nguyeãn Hueä duøng daèng khoâng daùm cöôùp ngoâi moät caùch traéng trôïn, gaây ra nghi aùn maø ngöôøi ngoaøi bòa ra laø coâng chuùa Ngoïc Haân coù yù muoán thay ngoâi tröø nhò vaøo tay Leâ Duy Caån. Ñeán khi Nguyeãn Nhaïc ra Baéc Haø, oâng khoâng ñeå cho em mình trôû thaønh moät chöôùng ngaïi laøm hoûng keá hoaïch chia ñoâi cöông vöïc, döùt khoaùt theo ñuùng döï tính cuûa oâng laø töï thaân giöõ mieàn Nam coøn mieàn Baéc ra sao cuõng ñöôïc. OÂng cuõng nhaân dòp naøy xoùa noát caùi lieân heä coá höõu cuûa chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong vaãn coi vua Leâ nhö laø chuû cuûa caû nöôùc (maø chính Nguyeãn Hueä khi ra maët toân phuø ñaõ xaùc ñònh vò trí thaàn töû ñoù) neân thaúng thaén caét ñöùt moïi raøng buoäc, baét em trôû veà Nam. Ñoù laø lyù do taïi sao Nguyeãn Nhaïc phaûi gaáp ruùt keùo moät nhoùm quaân nhoû chaïy hoäc toác ra Thaêng Long vaø coù thaùi ñoä heát söùc khoù hieåu (vua Leâ ra ñoùn, oâng khoâng gaëp). C/ Maâu thuaãn Nguyeãn Nhaïc – Nguyeãn Hueä Thöïc tình maø noùi, phaàn Thuaän Hoaù ra tôùi Ngheä An Nguyeãn Nhaïc chia cho Nguyeãn Hueä quaû ñuùng laø “vöøa xöông vöøa xaåu”, ngheøo naøn ít taøi nguyeân, töï toàn cuõng ñaõ gay go noùi gì ñeán phaùt trieån. Laøm chuùa khu vöïc naøy coù nghóa laø oâng seõ phaûi leä thuoäc vaøo ngöôøi anh veà nhieàu maët khoâng theå tieán xa hôn ñöôïc nöõa. Chính vì caùi thöïc teá ñau loøng ñoù maø Nguyeãn Hueä ñaõ giöõ heát caùc kho taøng chaâu baùu chieám ñöôïc khoâng giao laïi cho anh ñeå chöùng toû oâng muoán xaây döïng moät theá ñöùng rieâng khi coù cô hoäi. Vieäc xung ñoät cuõng khieán oâng ngaû veà Baéc Haø nhieàu hôn vaø caøng khieán cho Nguyeãn Hueä khao khaùt vieäc laøm chuû toaøn theå mieàn Baéc ñeå laøm caên cöù ñòa. Trong theá maát coøn oâng phaûi thanh toaùn baát cöù ai coù theå trôû thaønh moät ñoái thuû, töø Nguyeãn Höõu Chænh ñeán Vuõ Vaên Nhaäm, Leâ 12 Duy Kyø vaø ñöa ñeán cuoäc ñoäng binh naêm 1787 ñaùnh nhau vôùi Nguyeãn Nhaïc. Ñaïi Nam Chính Bieân Lieät Truyeän vieát: Nhaïc ñaõ ñaéc chí, ngaøy caøng daâm oâ, baïo ngöôïc, gieát Nguyeãn Thung, laïi thoâng daâm vôùi vôï Hueä, ngöôøi ñeàu cheâ laø xaáu. Vieäc ñi xaâm laán mieàn Baéc, cuûa baùu ôû phuû chuùa Trònh, veà caû tay Hueä, Nhaïc ñoøi khoâng cho. Hueä muoán laáy caû ñaát Quaûng Nam, Nhaïc cuõng khoâng cho, môùi thaønh ra cöøu thuø hieàm khích nhau. Hueä beøn truyeàn hòch keå toäi aùc cuûa Nhaïc, ñeán noãi baûo Nhaïc laø gioáng saøi lang choù lôïn. Hòch vaên coù caâu noùi raèng: “Toäi khoâng gì lôùn laø gieát vua”, sao coù theå moät sôùm kinh (khinh) suaát can khoâng nghe thì ñoåi ngoâi, thöïc quan heä ñeán söï yeân nguy muoân ñôøi”.12 Chính söû nöôùc ta cheùp raát sô saøi veà bieán coá naøy. Vieäc daáu kín nhöõng hoaït ñoäng laø moät ñaëc tính quan troïng trong haønh tung cuûa Taây Sôn, khieán cho haäu nhaân hay theâm thaét nhöõng suy ñoaùn cuûa mình ñeå giaûi thích vaø laâu daàn trôû thaønh nhöõng chöùng lieäu lòch söû.13 Cuõng theo DNCBLT, Nguyeãn Hueä ñem quaân vaøo vaây Qui Nhôn caû maáy thaùng, ñaép nuùi ñaát ñeå ñaët suùng lôùn baén vaøo thaønh, ñaïn to nhö caùi ñaàu khieán Nguyeãn Nhaïc phaûi khoùc maø noùi vôùi Nguyeãn Hueä: - Noài da xaùo thòt, loøng em sao nôõ theá! 14 Veà vieäc naøy, nhieàu giaùo só coù maët taïi Vieät Nam cuõng cheùp, chaúng haïn nhö Doussin ôû Thuaän Hoaù vieát nhö sau: Nhaïc coù hai em. Moät em ñaõ ñi Keû Chôï maø khoâng noùi gì vôùi anh, ñaõ muoán laøm vua phaàn ñaát naày. Y ñeå Nhaïc trôû veà Quyù-phuû (Quy Nhôn; Nhaïc ñaõ theo Hueä ra Thaêng-long roài cuøng veà Phuù-xuaân) laø nôi y cö nguï; roài lieàn sau ñoù baûo toaøn daân suy toân mình laøm Ñöùc Chuùa. Nhaïc ñöôïc tin, khoâng vöøa yù, haêm doaï em, nhöng khoâng nhöõng ngöôøi em quyeát khoâng lui, maø coøn cöû moät ñaïo quaân saùu vaïn, ñem vaøo ñaùnh Nhaïc ôû Quyù-phuû. Noù vaøo ñoù töø ngaøy leã Tro (tröôùc leã Phuïc-sinh thuoäc ñaïo Cô-ñoác). Chuùng noù ñaõ ñaùnh nhau hai laàn. Ngöôøi ta ñoàn raèng Ñöùc Chuùa ñaõ maát nöûa quaân roài. Theá toû raèng y bò boái-roái, maø y baét buoäc ai cuõng phaûi ñi ñaùnh ... Thaät laø khoå! Daân bò laàm than ñang mong ñôïi Chuùa Nguyeãn hôn khi naøo caû. (Thökhoá Mission Etrangeøre Paris 746)15 12 DNCBLT, taäp 2 tr. 531-2 13 Nhaø Taây Sôn cuõng quaù ngaén nguûi neân chöa coù moät Quoác Söû Quaùn ñuùng nghóa, nhöõng gì ñöôïc ghi laïi ña soá laø daõ söû, nhöõng taøi lieäu truyeàn khaåu phaàn nhieàu bò boùp meùo nhö baát cöù moät trieàu ñaïi môùi naøo vöøa xuaát hieän. Nhöõng laàn tieâu huûy qui moâ, do trieàu ñình cuõng coù, do söï hoang mang sôï haõi cuûa daân chuùng cuõng coù, do hoaøn caûnh chieán tranh cuõng coù ñaõ khieán cho nhöõng gì chuùng ta coù ngaøy hoâm nay giaû nhieàu, thaät ít taïo thaønh nhöõng ñaùm maây muø ngaøy caøng daøy ñaëc. Tôùi gaàn ñaây, trong chuû tröông cuûa nhaø caàm quyeàn Vieät Nam muoán haøo quang hoùa giai ñoaïn naøy, ngöôøi ta laïi caøng ra söùc toâ veõ nhöõng ñieàu khoâng coù thaät. 14 DNCBLT, q. 2 tr. 532 15 La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn taäp II tr. 1375 13 Sau ñoù anh em giaûng hoøa. Tranh chaáp tuy chaám döùt nhöng Nguyeãn Nhaïc phaûi nhöôøng ñaát Quaûng Nam cho Nguyeãn Hueä, chæ coøn laøm chuû töø Quaûng Ngaõi ñoå vaøo khieán theá löïc suy yeáu haún. Ñaây laø khôûi ñaàu cho giai ñoaïn maø nöôùc ta chia laøm ba phaàn, gaàn nhö ba nöôùc rieâng bieät, mieàn baéc goïi laø An Nam nhö saéc phong cuûa Trung Hoa (maëc duø ta vaãn töï xöng laø Ñaïi Vieät), mieàn Trung goïi laø Ñaøng Trong, hay nöôùc Chaøm nhö ngöôøi AÂu Chaâu ñaët teân, coøn mieàn Nam coù teân laø Ñoàng Nai. Vieäc Nguyeãn Hueä ñem quaân taán coâng vaøo Qui Nhôn khieán sau ñoù hai anh em caàm chaân nhau vaø Nguyeãn Nhaïc khoâng coøn quan taâm tôùi vieäc cuûng coá thöïc löïc ôû phöông nam, taïo khoaûng troáng cho Nguyeãn AÙnh töø Xieâm La veà chieám laïi phaàn ñaát töø Gia Ñònh trôû vaøo16. Cuõng vì anh em giöõ mieáng vôùi nhau nhö theá, Nguyeãn Hueä khoâng theå ñích thaân ra baéc giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà noäi trò vaø cuõng laø moät trong nhöõng lyù do khieán cho nhaø Thanh tin chaéc raèng chæ caàn coù côù ñem quaân sang nöôùc ta laø seõ ñaït thaéng lôïi. Theá löôõng ñaàu thoï ñòch cuûa Nguyeãn Hueä cuõng khieán cho oâng phaûi aùp duïng chieán thuaät thaàn toác, bí maät, hö hö thöïc thöïc maø sau naøy ngöôøi ta hay toâ ñieåm cho theâm phaàn huyeàn bí. Taøi nguyeân haïn heïp cuõng khieán cho oâng phaûi ñaùnh mau, ñaùnh maïnh, duøng soá ñoâng ñeå aùp ñaûo ñoái phöông, ñònh ngaøy giôø sít sao trong nhöõng traän töû chieán. II/ TÌNH HÌNH BAÉC HAØ Trong suoát hai traêm naêm Baéc Haø coù vua laïi coù chuùa, ña soá só phu daân daõ chæ bieát coù chuùa maø khoâng bieát tôùi vua neân ngay khi ñöôïc trao quyeàn bính vaøo taän tay, nhaø Leâ cuõng khoâng bieát xoay trôû ra sao. Moät soá ñoâng quan laïi tröôùc nay chæ bieát phuïc toøng phuû chuùa ngöïa quen ñöôøng cuõ, trong côn boái roái laïi nghó ngay ñeán vieäc ñi tìm con chaùu hoï Trònh ñeå toân phuø. Theo Traàn Troïng Kim, tình hình sau khi anh em Taây Sôn ruùt ñi nhö sau: Baáy giôø quyeàn bính ôû ñaát Baéc haø veà caû vua nhaø Leâ, thaät laø caùi cô hoäi ít coù ñeå laäp laïi caùi neàn töï chuû cuûa nhaø Leâ, nhöng tieác vì vua Chieâu Thoáng khoâng coù taøi quyeát ñoaùn, maø ñình thaàn baáy giôø khoâng coù ai laø ngöôøi bieát kinh luaân: heã thaáy coù giaëc thì boû chaïy, giaëc ñi roài thì keùo nhau ra baøn ngöôïc baøn xuoâi, ngöôøi thì ñònh laäp laïi nghieäp chuùa, keû thì muoán toân phuø nhaø Leâ …17 Ñeán khi con chaùu hoï Trònh ñaùnh laãn 16 Theo laù thö cuûa oâng Seùrard göûi oâng Letondal ñeà ngaøy 17 - 7 – 1791 thì vaøo khoaûng thaùng 3 naêm 1791, khi vôï vua Quang Trung maát, Nguyeãn Nhaïc ñaõ töôûng laàm laø Nguyeãn Hueä töø traàn neân ñem quaân ra toan laáy Phuù Xuaân vaø phaûi quay veà khi bieát em oâng coøn soáng (Ñaëng Phöông Nghi: Trieàu Ñaïi vua Quang Trung döôùi maét caùc nhaø truyeàn giaùo Taây Phöông, Moät Vaøi Söû Lieäu veà BBV Nguyeãn Hueä, tr. 264) 17 Traàn Troïng Kim, sñd tr. 123 14 nhau, vua Leâ phaûi phong vöông cho hoï, bò aùp böùc quaù laïi phaûi vôøi Nguyeãn Höõu Chænh töø Ngheä An ra. Nguyeãn Höõu Chænh luùc ñoù cuõng laøm chuùa moät coõi Thanh Ngheä, treân danh nghóa vaãn laø thaàn töû nhaø Leâ nhöng ñang bò Taây Sôn kieàm toûa neân manh nha taùch ra ñeå thaønh moät löïc löôïng ñoäc laäp. Vieäc Leâ Duy Kyø vôøi Coáng Chænh ra deïp loaïn coù theå coi nhö baèng loøng ñöa oâng ta leân vò trí coá meänh ñaïi thaàn, neáu khoâng baèng thì cuõng chaúng keùm hoï Trònh xöa maáy tí. Tình theá ñoù voâ hình chung ñaõ ñaåy Coáng Chænh vaøo theá phaûi quay löng vôùi Taây Sôn vaø cuõng khieán Leâ Duy Kyø phaûi döïa vaøo quaân Thanh Ngheä cuûa hoï Nguyeãn ñeå coù cô toàn taïi. Vieäc Nguyeãn Höõu Chænh tröø ñöôïc giaëc ñoái vôùi Nguyeãn Nhaïc laø moät ñieàm toát trong khi thanh theá löøng laãy cuûa Baèng Quaän Coâng laïi trôû thaønh moät moái lo cho Nguyeãn Hueä khieán oâng phaûi sai Vuõ Vaên Nhaäm ra baét, moät haønh vi coù theå coi nhö coâng khai xaùc ñònh quyeàn baûo hoä ñaát Baéc. Döôùi nhaõn quan cuûa vua Chieâu Thoáng vaø ñaùm quan laïi eøo uoät cuûa oâng, vieäc quaân Taây Sôn taán coâng ra baéc laàn thöù hai laø moät xaâm phaïm chuû quyeàn chöù khoâng coøn laø haønh vi hoä giaù cuûa moät oâng reå hoï. Neáu tröôùc ñaây khi Nguyeãn Hueä ra Baéc toû yù toân Leâ vaø laøm moät vaøi cöû chæ khieán ngöôøi Baéc Haø tin töôûng thì nhöõng laàn sau quaân Taây Sôn ñaõ ngang nhieân can thieäp moät caùch töï chuyeân khieán ngöôøi ta khoâng khoûi hoang mang. Khi Nguyeãn Höõu Chænh ñaïi baïi, vua Leâ boû chaïy sang Kinh Baéc (Baéc Ninh), sai boïn Leâ Quyùnh ñem toâng thaát trong ñoù coù caû Hoaøng thaùi haäu, Hoaøng phi, Hoaøng töû chaïy leân Cao Baèng nöông naùu nôi nhöõng thoå quan coøn trung thaønh vôùi nhaø Leâ, baûn thaân nhaø vua chaïy sang Yeân Theá. Tình hình roái loaïn luùc ñoù ñaõ ñöôïc giaùo só ngöôøi Vieät laø Thomas Dieân ghi nhaän nhö sau: Trong tình traïng hieåm ngheøo ñoù, vì sôï rôi vaøo tay Tieát cheá (Vuõ Vaên Nhaäm), oâng (Nguyeãn Höõu Chænh) khoâng laøm gì khaùc hôn laø ruùt lui moät caùch kín ñaùo vaøo ñeâm 6 vaø 7 thaùng gieâng ñeå trôû veà hoaøng thaønh. Ngöôøi ta keå raèng khi tôùi nôi thaáy nhaø Vua, oâng lieàn keâu leân raèng: “Bloi ôi laø Bloi! Nhaø Leâ maát roài!” roài oâng caàm laáy tay nhaø Vua. Caû hai vöøa khoùc vöøa xuoáng moät chieác thuyeàn chôû hoï ñi aån taïi “xöù Boc” hay “Xöù Baéc”.18 Töôùng Taây Sôn laø Nguyeãn Vaên Hoøa ñem binh ñuoåi ñaùnh, baét ñöôïc Nguyeãn Höõu Chænh ñem veà Thaêng Long. Cha con Nguyeãn Höõu Chænh, 18 Ñaëng Phöông Nghi: Vaøi taøi lieäu môùi laï veà nhöõng cuoäc Baéc Tieán cuûa Nguyeãn Hueä (Moät Vaøi Söû Lieäu veà BBV Nguyeãn Hueä tr. 178) 15 keû bò gieát, ngöôøi bò beâu ñaàu. Bieán coá naøy cuõng ñaët cho chuùng ta moät caâu hoûi laø quan ñieåm, hay ít nhaát cuõng laø moät thaùi ñoä, cuûa Ngoïc Haân coâng chuùa ra sao? Neáu ñuùng nhö Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí mieâu taû thì baø chaéc chaén phaûi bieát vaø raát coù theå cuõng ñoàng yù (neáu khoâng xuùi baåy) Nguyeãn Hueä ñem quaân ra dieät Nguyeãn Höõu Chænh (nghóa laø dieät Leâ Duy Kyø, chaùu goïi baø baèng coâ) ñeå ñöa oâng anh Leâ Duy Caån19 (黎維瑾), ngöôøi maø ngay töø khi vua cha Leâ Hieån Toâng töø traàn, baø ñaõ tìm caùch uûng hoä leân noái ngoâi, suyùt nöõa gaây ra moät vuï tranh chaáp quyeàn haønh trong vaán ñeà keá nghieäp. Tuy nhieân coù theå ñaây chæ laø moät caâu chuyeän ñöôïc bòa ñaët ra ñeå giaûi thích thaùi ñoä cuûa Nguyeãn Hueä maø thöïc teá Ngoïc Haân coâng chuùa khoâng daùm laøm gì caû. Khi laáy choàng coâ môùi 16 tuoåi, coøn quaù nhoû ñeå tham gia vaøo vieäc trieàu chính. Neàn giaùo duïc phong kieán chaéc chaén chæ daïy cho coâ tuaân phuïc cha, tuaân phuïc choàng neân khi thaønh gia thaát, coù leõ coâ coâng chuùa treû kia chæ ñaønh cam phaän leõ moïn, giöông maét nhìn choàng tieâu dieät caû doøng hoï nhaø mình. Chuùng ta cuõng ñaët caâu hoûi laø moái nhaân duyeân coâng chuùa Ngoïc Haân vaø Nguyeãn Hueä coù thöïc söï toát ñeïp nhö tieåu thuyeát hay chæ laø moät moùn quaø trao ñoåi ñeå mua söï toân quaân cuûa Nguyeãn Hueä, bò gaû baùn cho “thaèng Maùn thaèng Möôøng”20 nhö daân gian mai mæa. Duø gì chaêng nöõa thì cuoäc tình duyeân cuûa ngöôøi con gaùi Baéc Haø cuõng chæ laø phöông thuoác taïm thôøi vì khi vua Leâ Hieån Toâng vöøa naèm xuoáng thì Nguyeãn Hueä ñaõ can thieäp maïnh baïo vaøo vieäc laäp töï quaân gaây ra nhöõng bieán ñoäng ñöa ñeán vieäc sau naøy anh em oâng vua treû phaûi xuaát boân tìm ñöôøng khoâi phuïc. Baøi “Ai Tö Vaõn” maø tröôùc nay ngöôøi ta cho raèng do coâng chuùa Ngoïc Haân vieát khi Nguyeãn Hueä töø traàn cuõng coù theå khoâng phaûi do baø saùng taùc maø laø moät ngöôøi khaùc laøm thay.21 Thöïc teá vai troø cuûa baø raát môø nhaït trong suoát trieàu ñaïi Quang Trung, haønh traïng ñöôïc toâ ñieåm vaø boùp meùo bôûi Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, roài sau naøy nhieàu ngöôøi phoùng ñaïi khieán cho chuùng ta khoâng coøn nhìn ra ñöôïc söï thaät nöõa. Sau khi Nguyeãn Hueä cheát ñi, chuùng ta khoâng coøn thaáy baø xuaát hieän vaø gaàn nhö hoaøn toaøn bieán maát naûy sinh ra caùi nghi aùn “con vua maø laáy hai choàng laøm vua” laøm ñeà taøi cho nhieàu ngöôøi tranh caõi. Ngoïc Haân coâng chuùa cuõng may maén ñöùng ngoaøi – hay khoâng ñöôïc döï phaàn vaøo - nhöõng tranh 19 Chöû Caån nguyeân vieát vôùi boä Kyø nhöng chuùng toâi khoâng tìm thaáy trong database neân duøng taïm vôùi boä Ngoïc (taát caû teân nhöõng ngöôøi trong hoaøng toäc nhaø Leâ ñeàu vieát vôùi boä Kyø caû) 20 Ngöôøi ta vaãn cho raèng caâu cao dao “Tieác thay caây queá giöõa röøng, Ñeå cho thaèng Maùn thaèng Möôøng noù leo” laø chæ coâng chuùa Huyeàn Traân nhöng theå thô luïc baùt ñôøi Traàn chöa hình thaønh neân nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng hai caâu naøy noùi veà vieäc vua Leâ gaû Ngoïc Haân cho Nguyeãn Hueä. Theo moät soá taøi lieäu, khi Nguyeãn Hueä ra Baéc, giôùi só phu vaãn goïi leùn oâng laø “thaèng moïi ñen” (haéc töû) nhö trong lôøi taâu cuûa Phan Khaûi Ñöùc maëc duø coù theå oâng khoâng phaûi laø ngöôøi thieåu soá. 21 Theo lôøi Sôû Cuoàng Leâ Dö noùi vôùi GS Hoaøng Xuaân Haõn thì baøi Ai Tö Vaõn chæ laø do moät ngöôøi teân Nhi soaïn thay. (Thuî Khueâ, Noùi Chuyeän Vôùi Hoaøng Xuaân Haõn & Taï Troïng Hieäp tr. 117-8) 16 chaáp trong trieàu ñình Quang Trung.22 Chæ bieát baø bieán maát raát aâm thaàm, khoâng hieåu cheát tröôùc hay sau khi nhaø Taây Sôn bò dieät vong tuøy theo töøng taøi lieäu. Nhieàu chi tieát cho ta thaáy trong tình traïng roái ren, toâng thaát nhaø Leâ cuõng coù nhieàu phe phaùi vaø keát thuùc baèng nhöõng thaûm kòch, chaúng haïn ba vò hoaøng thuùc bò gieát vöùt xuoáng gieáng ôû trong cung haún vì ñaõ khoâng ñöùng chung moät phe vôùi Leâ Duy Kyø. Só phu vaø quan laïi cuõng nghieâng qua ngaû laïi, khoâng ñoàng nhaát. Ngöôøi Baéc Haø ña soá ngaàn ngaïi khoâng daùm ra coäng taùc vôùi quaân Taây Sôn vì chöa coù gì roõ reät, cuõng khoâng ai bieát roõ nhöõng ngöôøi trong “nöôùc Quaûng Nam” kia roài seõ ñoái xöû vôùi hoï ra sao. Caùi göông Nguyeãn Höõu Chænh coøn sôø sôø ñoù. Nhöõng ngöôøi coøn moät soá quyeàn haønh taïi ñòa phöông thì dó nhieân choïn con ñöôøng “caàn vöông” maø chuùng ta thaáy noåi leân khaép nôi nhö trong bieân khaûo Phe Choáng Ñaûng Taây Sôn ôû Baéc vôùi taäp Löõ Trung Ngaâm (Hoaøng Xuaân Haõn, taäp II, tr. 1245-1332). Nhöõng vaên quan thì coá tìm caùch troán traùnh ngoaïi tröø moät soá ngöôøi chaïy ra coäng taùc vôùi taân trieàu ñoùng vai trung gian chieâu duï nhöng khoâng hoaøn toaøn thaønh coâng. Khi Ngoâ Vaên Sôû baùo tin Vuõ Vaên Nhaäm coù yù chuyeân quyeàn, Nguyeãn Hueä laäp töùc keùo quaân töø Phuù Xuaân ra baét Nhaäm gieát ñi roài uûy thaùc cho Ngoâ Vaên Sôû vaø caùc töôùng lónh ôû laïi traán thuû Thaêng Long, sau ñoù daãn binh quay veà. Chuùng ta coù theå coi ñaây laø moät cuoäc thanh tröøng noäi boä chôùp nhoaùng khieán Nguyeãn Nhaïc trôû tay khoâng kòp vaø dó nhieân cuõng raát kín ñaùo khieán cho söï thaät xaûy ra theá naøo khoâng ai bieát chaéc. Vuõ Vaên Nhaäm laø con reå cuûa Nguyeãn Nhaïc, tröôùc ñaây voán dó laø moät tì töôùng thaân caän cuûa Nguyeãn Hueä nhöng töø khi hai anh em baát hoøa, vò theá cuûa oâng naøy trôû neân nguy hieåm. Leõ dó nhieân, trong vai con reå, oâng khoâng theå khoâng naém vöõng chuû tröông cuûa nhaïc phuï vaø vì theá chuùng ta khoâng laáy laøm laï khi oâng tröø ñöôïc Nguyeãn Höõu Chænh roài, thay vì hoûi yù kieán Nguyeãn Hueä ñeå xin giaûi phaùp, Vuõ Vaên Nhaäm laïi töï yù ñöa Suøng 22 Ñieån hình nhaát laø cuoán Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí gaàn nhö vô heát coâng lao veà cho ngöôøi Baéc nhöng neáu xeùt kyõ trong suoát thôøi kyø Quang Trung, Caûnh Thònh giôùi ñoïc saùch cuûa Leâ trieàu ñeå laïi vaãn chæ ñöôïc coi nhö nhöõng coâng daân haïng hai vaø veà sau khi nhaø Taây Sôn suïp ñoå, phaàn lôùn laïi ra ñaàu phuïc nhaø Nguyeãn. Hoï cuõng khoâng bò tröøng trò naëng neà nhö caùc töôùng laõnh Taây Sôn maø phaàn lôùn chæ bò traùch phaït nheï. Ñaïi Nam Thöïc Luïc cheùp raèng: “Caùc thöôïng thö giaëc laø Ngoâ Nhaäm, Nguyeãn Gia Phan, Phan huy Ích ñeán haønh taïi chòu toäi. Vua cho laø saép coù cuoäc bang giao maø boïn Nhaäm voán laø baày toâi cuõ cuûa trieàu Leâ, ñaõ quen coâng vieäc, Huy Ích laïi töøng laø söù thaàn cuûa giaëc ñi sang nöôùc Thanh, beøn haï leänh cho ôû ngoaøi ñeå phoøng hoûi ñeán (tr. 505) ...Vua cho raèng giaëc Taây Sôn ñaõ dieät, sai göûi thö sang Toång ñoác Löôõng Quaûng nöôùc Thanh hoûi veà vieäc bang giao neân laøm theá naøo; sai Thieâm söï Laïi boä laø Leâ Chính Loä, Thieâm söï Binh boä laø Traàn Minh Nghóa ñôïi meänh ôû Nam Quan. Laïi cho raèng nöôùc nhaø môùi döïng, muoán tieáp söù nhaø Thanh ôû cöûa aûi, ñeå laøm leã tuyeân phong cho ñôõ phieàn phí, ñem vieäc aáy hoûi Ngoâ Nhaäm vaø Phan Huy Ích, hoï ñeàu noùi vieäc nhö theá töø tröôùc chöa nghe bao giôø. Beøn thoâi. (tr. 510) 17 Nhöôïng Coâng Leâ Duy Caån (töùc oâng Hoaøng Tö, chuù cuûa Leâ Duy Kyø) leân laøm giaùm quoác, moät haønh vi “kyø ñaø caûn muõi” nhöõng toan tính cuûa Nguyeãn Hueä. Tröôùc kia Nguyeãn Hueä e ngaïi Coáng Chænh moät thì nay laïi phaûi ñeà phoøng Vuõ Vaên Nhaäm ñeán hai ba, neáu nhö Nguyeãn Nhaïc ñem quaân taán coâng töø phöông nam thì hoï Vuõ trôû thaønh moät löôõi dao ôû sau löng keà treân coå. Thaønh ra Nguyeãn Hueä phaûi tieân haï thuû vi cöôøng. Caùi cheát cuûa hoï Vuõ vì leõ ñoù chöù chaúng phaûi vì Ngoâ Vaên Sôû ghen gheùt hay Nguyeãn Hueä uùy kî nhö ngoaïi söû mieâu taû. Gieát Vuõ Vaên Nhaäm cuõng khaúng ñònh raèng töø nay tình nghóa anh em khoâng coøn nöõa, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Nhaïc nay thaønh töû ñoái ñaàu neân khi Nguyeãn Hueä töø traàn, Nguyeãn Nhaïc ra ñieáu tang cuõng khoâng ñöôïc. Tuy nhieân vieäc Leâ Duy Kyø bieán maát khieán cho Nguyeãn Hueä luùng tuùng, döï tính toân oâng leân laøm vua cuûa Ngoâ Thì Nhaäm laïi khoâng ñöôïc ngöôøi Baéc Haø taùn thaønh23 neân sau cuøng oâng ñaønh chaáp nhaän giaûi phaùp cuõ cuûa Vuõ Vaên Nhaäm tröôùc ñaây, baèng loøng ñeå Leâ Duy Caån (hay Caän) laøm giaùm quoác, moät chöùc vuï coù tính thay maët vua Leâ ñeå ñieàu haønh chính söï. Maët khaùc oâng ra leänh cho Ngoâ Vaên Sôû tìm caùch tieâu dieät taän goác reã taøn quaân vaø dö ñaûng nhaø Leâ, truy saùt thaân nhaân cuûa Leâ Duy Kyø ñeå tröø haäu hoaïn. Chính vì theá maø thaùi haäu vaø moät soá toâng thaát phaûi lieàu maïng vöôït soâng chaïy sang Long Chaâu. Trong suoát thôøi gian ñoù, mieàn baéc ôû trong theá tranh chaáp giöõa Taây Sôn vaø nhaø Leâ, Nguyeãn Hueä muoán leân laøm chuùa thay theá hoï Trònh (neáu khoâng noùi raèng thay haún nhaø Leâ nhö trong thö göûi Nguyeãn Thieáp), coøn ña soá quan laïi mieàn baéc thì laïi muoán ñöôïc cai trò bôûi moät trieàu ñình ñoäc laäp. Daân chuùng dó nhieân chòu leùp moät beà, thaønh phaàn só phu thì taâm lyù dao ñoäng, nhöõng ngöôøi ra coäng taùc vôùi nhaø Taây Sôn phaàn lôùn mieãn cöôõng, khoâng ít ngöôøi bò eùp buoäc. Ninh Toán luùc tröôùc troán traùnh khoâng chòu ra, Hueä baét em laø Höông Coâng loâi ra cheùm ñi ñeå cho Toán sôï, sau Ninh Toán môùi ra, cuõng cho laøm quan, khoâng ñöôïc bao laâu vì coù beänh xin veà ...24 Phöông phaùp “chieâu hieàn ñaõi só” ñoù chaéc chaén khoâng theå naøo ñaéc theå vaø chuùng ta cuõng thaáy raèng Nguyeãn Hueä khoâng tìm ñöôïc nhaân taøi thöïc söï, ít nhaát trong giai ñoaïn ñaàu, vaø caùi chính quyeàn cuûa oâng vaãn chæ laø moät loaïi “uûy ban quaân quaûn”, cô cheá haønh chaùnh vaãn döïa vaøo caùi khung hình oïp eïp cuûa chuùa Trònh ñeå laïi. A/ Caùc theá löïc Caàn Vöông Noùi ñeán caùc theá löïc taïi mieàn Baéc coù ñieàu kieän ñoái khaùng vôùi nhaø Taây Sôn, chuùng ta coù theå nhaéc ñeán nhöõng löïc löôïng “taøn dö” cuûa vua Leâ, cuûa hoï Trònh vaø nhöõng thoå haøo phaàn lôùn soáng taïi vuøng trung du saùt vôùi nuùi non.25 Taïi Yeân Theá coù Döông Ñình Tuaán, 23 Xem theâm Ngoâ Thì Nhaäm, bieân khaûo cuûa Nguyeãn Duy Chính 24 DNCBLT, taäp 2 tr. 544 25 Ñaïi ña soá caùc ñòa phöông mieàn Baéc luùc ñoù ñeàu ñaõ qui thuoäc nhaø Taây Sôn, chæ rieâng moät soá vuøng nhö chaâu Hoan, chaâu Dieãn (töùc vuøng Thanh Hoaù, Ngheä An) vaø moät soá traán Sôn Nam, Sôn Taây, Haûi Döông, Kinh Nam, Kinh Baéc, Tuyeân Quang, Höng Hoaù ... vaãn coøn moät soá thoå haøo, höôûng öùng caàn vöông noåi leân 18 voán dó laø moät tay “anh chò” ôû Laïng Giang, nay höôûng öùng Caàn Vöông ñöôïc phong laøm Bình Khaáu töôùng quaân. Traàn Quang Chaâu, Traàn Ñónh, Hoaøng Xuaân Tuù ôû Chí Linh. Traàn Quang Chaâu ñöôïc phong laø Ñònh Vuõ Haàu. ÔÛ Thanh Hoa26 coù con chaùu nhaø Leâ laø Leâ Duy Troïng, Leâ Duy Phaùc. Hoaøng ñeä Leâ Duy Chi (em vua Chieâu Thoáng) thì daáy leân ôû Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân. Ngoaøi ra coøn voâ soá caùc nhoùm nhoû moãi ngöôøi laøm chuû moät coõi. Quaân Taây Sôn thì vaãn coøn ôû tình traïng traán giöõ, chöa hình thaønh moät boä maùy haønh chaùnh ñeán moïi ñòa phöông. Ñaïi quaân chæ taäp trung ôû moät soá vò trí huyeát maïch chöù khoâng traûi moûng ñeán töøng thoân xoùm. Maëc duø Nguyeãn Hueä coá tuyeån moä gaáp ruùt moät ñoaøn quaân ñòa phöông ñeå boå xung löïc löôïng, ña soá quaân truù ñoùng ôû mieàn Baéc vaãn laø quaân ñem töø mieàn Nam ra maø khaùc bieät veà tieáng noùi, phong tuïc, caùch sinh hoaït chöa coù theå moät sôùm moät chieàu khaéc phuïc ñöôïc.27 Ngoaøi ra, chuùng ta cuõng phaûi keå ñeán thaønh phaàn Hoa kieàu sinh soáng treân ñaát nöôùc Vieät Nam, phaàn lôùn laø giôùi con buoân vaøo ra theo ñöôøng soâng, cö nguï doïc theo caùc truïc loä giao thoâng, töông ñoái naém vöõng tình hình luoân luoân saün saøng noåi daäy tieáp tay vôùi ñaïo quaân ngoaïi nhaäp cuûa Toân Só Nghò. B/ Hoaøng toäc xuaát boân Khi quaân Taây Sôn truy naõ Nguyeãn Höõu Chænh, toâng thaát nhaø Leâ chaïy töù taùn khaép nôi. Theo söû trieàu Nguyeãn, vua Leâ sai Leâ Quyùnh vaø möôøi ngöôøi trong hoï theo haàu Quoác Maãu hoï Nguyeãn vaø cung quyeán ñeán Cao Baèng döïa vaøo Ñoác Traán Nguyeãn Huy Tuùc roài choáng laïi nhöng löïc löôïng yeáu ôùt, khoâng coù gì ñaùng keå. Boïn toøng vong vua Leâ Chieâu Thoáng khai vôùi quan nhaø Thanh nhö sau: ... ñaát An Nam tröôùc nay coù 52 phuû, trong ñoù 12 phuû laø do thoå muïc, man tuø sinh soáng (töùc ngöôøi vuøng nuùi), coøn thöïc quyeàn laø 40 phuû, trong ñoù ñaïo Thanh Hoa goàm 4 phuû 15 huyeän, ñaïo Tuyeân Quang 3 chaâu 1 huyeän, ñaïo Höng Hoùa 10 chaâu 2 huyeän laø chöa ñaàu haøng Nguyeãn Vaên Hueä, ngoaøi ra An ñaïo 4 phuû 12 huyeän cuûa mieàn treân25 cuõng chöa haøng, coøn mieàn döôùi thì haøng caû roài. Ñaïo Sôn Nam 9 phuû 36 huyeän, mieàn treân cuõng ñaõ haøng, mieàn döôùi chöa haøng (?)25. Ñaïo Sôn Taây goàm 5 phuû 24 huyeän, mieàn treân chöa haøng, mieàn döôùi cuõng ñaõ haøng. Ñaïo Kinh Baéc goàm 4 phuû 20 huyeän, mieàn treân chöa haøng, mieàn döôùi haøng roài. Ñaïo Haûi Döông 4 phuû 19 huyeän, mieàn treân ñaõ haøng, mieàn döôùi chöa haøng (?). Ñaïo Thaùi Nguyeân 8 huyeän, 3 chaâu, mieàn treân chöa haøng, mieàn döôùi ñaõ haøng. Ñaïo Cao Baèng 1 phuû, 4 chaâu vaø Laïng Sôn 1 phuû, 7 chaâu cuõng ñaõ ñaàu haøng. Nguyeãn Vaên Hueä muoán xuùi baåy daân chuùng baét giao Leâ Duy Kyø neân ñaõ höùa mieãn giaûm söu thueá cho daân trong möôøi naêm. (Trang Caùt Phaùt (莊吉發): Thanh Cao Toâng Thaäp Toaøn Voõ Coâng Nghieân Cöùu (清高宗十全武 功研究) tr. 346 vaø tr. 353) 26 luùc naøy chöa ñoåi thaønh Thanh Hoaù vì chöa kieâng teân baø Hoà Thò Hoa, vôï vua Minh Maïng 27 Nguyeãn Hueä cuõng khoâng traûi quaân laãn vaøo caùc thoân xoùm, phaàn sôï bò tieâu dieät, phaàn khaùc vì phöông phaùp ñieàu binh neáu caàn coù theå di chuyeån thaät nhanh. Thaønh thöû quaân cuûa oâng chæ ñoùng ôû caùc ñình chuøa, mieáu maïo ... luoân luoân saün saøng nhoå traïi khoâng xaây döïng heä thoáng phoøng ngöï kieân coá. 19 ñöa thô sang Long Chaâu (龍州) caàu cöùu nhaø Thanh.28 Thöïc ra, söï vieäc khoâng giaûn dò nhö theá. Theo taøi lieäu cuûa nhaø Thanh, vaøo thaùng 12 naêm Caøn Long thöù 52 ( 1787), cöïu thaàn nhaø Leâ laø Ñòch Quaän Coâng Hoaøng Ích Hieåu (迪郡公黃益曉),Hoan Trung Haàu Phaïm Ñình Quyeàn (懽忠侯范廷權) baûo hoä gia quyeán vua Leâ, nam nöõ caû thaûy hôn 200 ngöôøi chaïy leân Laïng Sôn nhöng bò thoå muïc ôû ñoù laø Quyeån Traâm (卷簪) toan baét giöõ laøm con tin neân caû boïn phaûi chaïy ñeán xaõ Baùc Sôn, huyeän Voõ Nhai nöông naùu. Ñoác traán Cao Baèng laø Nguyeãn Huy Tuùc (阮輝宿) nghe tin voäi chaïy ñeán nghinh ñoùn, coù Tröôøng Phaùi Haàu Leâ Quyùnh (長派侯黎囧29), caäu vôï vua Leâ laø Nguyeãn Quoác Ñoáng (阮國 棟) vaø Mai Trung Haàu Nguyeãn Ñình Mai (梅忠侯阮廷枚) ñi theo baûo hoä.30 Caùc phieân muïc ôû Cao Baèng nhö Beá Nguyeãn Truø (閉阮儔), Beá Nguyeãn Só (閉阮仕) cuøng töôùng Taây Sôn laø Cuùc Hoaùn31 (菊渙) ñem quaân tôùi Baùc Sôn truy naõ, Nguyeãn Huy Tuùc phaûi daãn caû boïn boû chaïy, ñeán ngaøy moàng 4 thaùng 5 naêm Maäu Thaân (1788) thì tôùi ñöôïc Baùc Nieäm (博 淰) giaùp giôùi vôùi tænh Quaûng Taây. ÔÛ vuøng naøy khoâng coù cöûa aûi naøo ñi qua Trung Hoa, laïi bò quaân Taây Sôn do Hoaùn Nghóa Haàu32 daãn 300 ngöôøi ñuoåi tôùi raát gaét. Ngaøy 12 thaùng 5, luùc giôø Daäu, caû boïn baày toâi quyeán thuoäc nhaø Leâ chaïy ñöôïc ñeán beân ngoaøi aûi Ñaåu AÙo (斗奧) thuoäc Long Chaâu tænh Quaûng Taây. Ñaåu AÙo caùch Long Chaâu 120 daëm, phía ñoâng baéc Thuyû Khaåu quan, beân ngoaøi laø moät khe suoái laøm bieân giôùi chia caét nöôùc ta vôùi Trung Hoa.33 28 Tröôùc ñaây, thaønh Thaêng Long thaát thuû, Chieâu Thoáng ñeá sai beà toâi haàu caän laø Leâ Quyùnh cuøng vaøi möôi ngöôøi hoï toâng thaát theo quoác maãu hoï Nguyeãn vaø cung quyeán ñeán Cao Baèng, nöông töïa ñoác traán laø Nguyeãn Coâng Tuùc roài ñöa thö chæ doanh cho Long Baèng yeâu caàu toång ñoác Löôõng Quaûng laø Toân Só Nghò mang binh ñeán cöùu vieän ... (DNCBLT, q. 2 tr. 545) Löôõng Quaûng toång ñoác Toân Só Nghò vaø Quaûng Taây tuaàn phuû Toân Vónh Thanh hoäi hoïp ôû Nam Ninh. Thaùi haäu ñöa nguyeân töû ñeán yeát kieán ôû trong saân, gaøo khoùc xin cöùu vieän ... (KDVSTGCM – CB q. XLVII, tr. 837) 29 Chöõ Quyùnh nguyeân coù boä Nhaân ñöùng ôû beân traùi nhöng chuùng toâi khoâng tìm ra neân duøng taïm 30 Hoaøng Xuaân Haõn cheùp Nguyeãn Quoác Ñoáng laø anh vôï Leâ Duy Kyø (La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn, taäp II tr. 875). Nguyeân vaên trong taøi lieäu cuûa nhaø Thanh laø theâ cöõu (妻舅). 31 Söû ta cheùp laøm 2 ngöôøi Cuùc vaø Hoaùn nhöng theo töôùc vò Hoaùn Nghóa Haàu thì döôøng nhö chæ coù moät ngöôøi maø thoâi. 32 Hoaùn Nghóa Haàu (煥義侯) laø töôùc hieäu cuûa Traàn Danh Bính nhöng cuõng coù theå laø Cuùc Hoaùn (菊渙). Maëc duø hai chöõ hoaùn naøy vieát khaùc nhau nhöng vaøo thôøi ñoù teân ngöôøi vaø töôùc vò thöôøng coù lieân heä, chaúng haïn Minh Vuõ Haàu Vuõ Ñình Minh, Hieäp Ñöùc Haàu Nguyeãn Phuùc Hieäp, Haøo Löông Haàu Nguyeãn Höõu Haøo, Kyû Thieän Haàu Traàn Vaên Kyû ... (Xem theâm Vaên Khaéc Thôøi Taây Sôn ôû Hueá cuûa Leâ Nguyeãn Löu, UBND Thaønh Phoá Hueá – Hoäi Khoa Hoïc Lòch Söû Thöøa Thieân Hueá: Phuù Xuaân Thuaän Hoaù Thôøi Taây Sôn, Hueá 12/2001 tr. 160-186) 33 Theo Leâ Quyùnh trong Baéc Haønh Tuøng Kyù thì choã naøy coù teân laø beán Phaát Meâ (Hoaøng Xuaân Haõn: sñd tr. 876) 20