Tài liệu Nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa mác-lênin

BỘ CÔNG THƯƠNG TRƯỜNG CAO ĐẲNG CÔNG NGHIỆP & XÂY DỰNG  BÀI GIẢNG MÔN HỌC NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA CHỦ NGHĨA MÁC-LÊNIN Dùng cho hệ Liên thông Cao đẳng (Lưu hành nội bộ) Người biên soạn: Lại Thị Thúy Nga Uông Bí, năm 2010 Ch­¬ng më ®Çu NhËp m«n nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa m¸c - lªnin I. Kh¸i l­îc vÒ chñ nghÜa m¸c - lªnin 1. Chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ ba bé phËn cÊu thµnh Chñ nghÜa M¸c - Lªnin "lµ hÖ thèng quan ®iÓm vµ häc thuyÕt" khoa häc cña C.M¸c[1], Ph.¡ngghen[2] vµ sù ph¸t triÓn cña V.I. Lªnin[3]; ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së kÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ t­ t­ëng nh©n lo¹i vµ tæng kÕt thùc tiÔn thêi ®¹i; lµ thÕ giíi quan, ph­¬ng ph¸p luËn phæ biÕn cña nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn c¸ch m¹ng; lµ khoa häc vÒ sù nghiÖp gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng khái chÕ ®é ¸p bøc, bãc lét vµ tiÕn tíi gi¶i phãng con ng­êi. Víi nghÜa nh­ vËy, néi dung cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin bao qu¸t c¸c lÜnh vùc tri thøc hÕt søc réng lín víi nhiÒu gi¸ trÞ khoa häc vµ thùc tiÔn. ThÕ nh­ng, nÕu nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lªnin víi t­ c¸ch lµ khoa häc vÒ sù nghiÖp gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng khái chÕ ®é ¸p bøc, bãc lét vµ tiÕn tíi gi¶i phãng con ng­êi th× cã thÓ thÊy néi dung cña chñ nghÜa M¸c Lªnin ®­îc cÊu thµnh tõ ba bé phËn lý luËn c¬ b¶n, cã mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau, ®ã lµ TriÕt häc M¸c - Lªnin, Kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c - Lªnin vµ Chñ nghÜa x· héi khoa häc. TriÕt häc M¸c - Lªnin lµ bé phËn lý luËn nghiªn cøu nh÷ng quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy; x©y dùng thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn chung nhÊt cña nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn c¸ch m¹ng. Trªn c¬ së thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn triÕt häc, Kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c - Lªnin nghiªn cøu nh÷ng quy luËt kinh tÕ cña x· héi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng quy luËt kinh tÕ cña qu¸ tr×nh ra ®êi, ph¸t triÓn, suy tµn cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa vµ sù ra ®êi, ph¸t triÓn cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt míi – ph­¬ng thøc s¶n xuÊt céng s¶n chñ nghÜa. Chñ nghÜa x· héi lµ kÕt qu¶ tÊt nhiªn cña sù vËn dông thÕ giíi quan, ph­¬ng ph¸p luËn TriÕt häc vµ Kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c - Lªnin vµo viÖc nghiªn cøu lµm s¸ng tá nh÷ng quy luËt kh¸ch quan cña qu¸ tr×nh c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa – b­íc chuyÓn biÕn lÞch sö tõ chñ nghÜa t­ b¶n lªn chñ nghÜa x· héi vµ tiÕn tíi chñ nghÜa céng s¶n. Ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c - Lªnin cã ®èi t­îng nghiªn cøu cô thÓ kh¸c nhau nh­ng ®Òu n»m trong mét hÖ thèng lý luËn khoa häc thèng nhÊt - ®ã lµ khoa khoa häc vÒ sù nghiÖp gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng khái chÕ ®é ¸p bøc, bãc lét vµ tiÕn tíi gi¶i phãng con ng­êi. Ngµy nay, cã thÓ cã nhiÒu häc thuyÕt víi lý t­ëng nh©n ®¹o vÒ gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng vµ gi¶i phãng con ng­êi khái ¸ch ¸p bøc, bãc lét nh­ng chØ cã chñ nghÜa M¸c - Lªnin míi lµ häc thuyÕt khoa häc nhÊt, ch¾c ch¾n nhÊt vµ ch©n chÝnh nhÊt ®Ó thùc hiÖn lý t­ëng Êy. 2. Kh¸i l­îc sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin Qu¸ tr×nh ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin bao gåm hai giai ®o¹n lín lµ giai ®o¹n h×nh thµnh, ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c (do C.M¸c, -1- Ph.¡ngghen thùc hiÖn) vµ giai ®o¹n b¶o vÖ, ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c thµnh chñ nghÜa M¸c -Lªnin (do V.I.Lªnin thùc hiÖn). a, Nh÷ng ®iÒu kiÖn, tiÒn ®Ò cña sù ra ®êi chñ nghÜa M¸c - §iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi Chñ nghÜa M¸c ra ®êi vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX. §©y lµ thêi kú ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa ë c¸c n­íc T©y ¢u ®· ph¸t triÓn m¹nh mÏ trªn nÒn t¶ng cña cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp ®­îc thùc hiÖn tr­íc tiªn ë n­íc Anh vµo cuèi thÕ kû XVIII. Cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp kh«ng nh÷ng ®¸nh dÊu b­íc chuyÓn biÕn tõ nÒn s¶n xuÊt thñ c«ng t­ b¶n chñ nghÜa sang nÒn s¶n xuÊt ®¹i c«ng nghiÖp t­ b¶n chñ nghÜa mµ cßn lµm thay ®æi s©u s¾c côc diÖn x· héi, tr­íc hÕt lµ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña giai cÊp v« s¶n. M©u thuÉn s©u s¾c gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt mang tÝnh x· héi ho¸ víi quan hÖ s¶n xuÊt mang tÝnh t­ nh©n t­ b¶n chñ nghÜa ®· béc lé qua cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ n¨m 1825 vµ hµng lo¹t cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n chãng l¹i chñ t­ b¶n, tiªu biÓu lµ cuéc khëi nghÜa cña c«ng nh©n dÖt ë Ly«ng (Ph¸p) n¨m 1831, 1834; phong trµo HiÕn ch­¬ng (Anh) tõ n¨m 1835 ®Õn n¨m 1848; cuéc khëi nghÜa cña c«ng nh©n dÖt Silªdi (§øc) n¨m 1844,…. §ã lµ nh÷ng b»ng chøng lÞch sö thÓ hiÖn giai cÊp v« s¶n ®· trë thµnh mét lùc l­îng chÝnh trÞ ®éc lËp, tiªn phong trong cuéc ®Êu tranh cho nÒn d©n chñ, c«ng b»ng vµ tiÕn bé x· héi. Thùc tiÔn c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n ®Æt ra yªu cÇu kh¸ch quan lµ nã ph¶i ®­îc soi s¸ng b»ng lý luËn khoa hoc. Chñ nghÜa M¸c ra ®êi lµ sù ®¸p øng yÒu cÇu kh¸ch quan ®ã; ®ång thêi chÝnh thùc tiÔn c¸ch m¹ng ®ã còng trë thµnh tiÒn ®Ò thùc tiÔn cho sù kh¸i qu¸t vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng lý luËn cña chñ nghÜa M¸c. - TiÒn ®Ò lý luËn. Chñ nghÜa M¸c ra ®êi kh«ng chØ xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu kh¸ch quan cña lÞch sö mµ cßn lµ kÕt qu¶ cña sù kÕ thõa tinh hoa di s¶n lý luËn cña nh©n lo¹i, trong ®ã trùc tiÕp nhÊt lµ triÕt häc cæ ®iÓn §øc, kinh tÕ chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh vµ chñ nghÜa x· héi kh«ng t­ëng Ph¸p vµ Anh. TriÕt häc cæ ®iÓn §øc, ®Æc biÖt lµ triÕt häc cña G.W.Ph.Hªghen[4] vµ L.Phoi¬b¾c[5] ®· ¶nh h­ëng s©u s¾c ®Õn sù h×nh thµnh thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c. C«ng lao lín cña Hªghen lµ trong khi phª ph¸n ph­¬ng ph¸p siªu h×nh, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö t­ duy cña nh©n lo¹i, «ng ®· diÔn ®¹t ®­îc néi dung cña phÐp biÖn chøng d­íi d¹ng lý luËn chÆt chÏ th«ng qua mét hÖ thèng c¸c quy luËt, ph¹m trï. Trªn c¬ së phª ph¸n tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ trong triÕt häc Hªghen, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· kÕ thõa phÐp biÖn chøng cña «ng ®Ó x©y dùng lªn phÐp biÖn chøng duy vËt. Víi L.Phoi¬b¾c, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· phª ph¸n h¹n chÕ c¶ vÒ ph­¬ng ph¸p, c¶ vÒ quan ®iÓm, ®Æc biÖt nh÷ng quan ®iÓm liªn quan ®Õn c¸c vÊn ®Ò x· héi; song, hai «ng còng ®¸nh gi¸ cao vai trß t­ t­ëng cña Phoi¬b¾c trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m, t«n gi¸o, kh¼ng ®Þnh giíi tù nhiªn lµ tÝnh thø nhÊt, tån t¹i vÜnh viÔn, kh«ng phô thuéc vµo ý thøc cña con ng­êi. Chñ nghÜa duy vËt, v« thÇn cña Phoi¬b¾c ®· t¹o tiÒn ®Ò quan träng cho b­íc chuyÓn biÕn cña C.M¸c vµ Ph.¡ngghen tõ thÕ giíi quan duy t©m sang thÕ giíi quan duy vËt - mét tiÒn ®Ò lý luËn cña qu¸ tr×nh chuyÓn tõ lËp tr­êng chñ nghÜa d©n chñ - c¸ch m¹ng sang lËp tr­êng chñ nghÜa céng s¶n. -2- Kinh tÕ chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh víi nh÷ng ®¹i biÓu lín cña nã lµ A.XmÝt[6] vµ §.Ric¸c®«[7] ®· gãp phÇn tÝch cùc vµo qu¸ tr×nh h×nh thµnh quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö cña chñ nghÜa M¸c. A.XmÝt vµ §.Ric¸c®« lµ nh÷ng ng­êi cã c«ng lín trong viÖc më ®Çu x©y dùng lý luËn vÒ gi¸ trÞ cña lao ®éng trong lÜnh vùc nghiªn cøu kinh tÕ chÝnh trÞ häc. C¸c «ng ®· ®­a ra nh÷ng kÕt luËn quan träng vÒ gi¸ trÞ vµ nguån gèc cña lîi nhuËn, vÒ tÝnh chÊt quan träng hµng ®Çu cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt, vÒ nh÷ng quy luËt kinh tÕ kh¸ch quan. Song, do nh÷ng h¹n chÕ vÒ ph­¬ng ph¸p nªn c¸c nhµ kinh tÕ häc chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh ®· kh«ng thÊy ®­îc tÝnh lÞch sö cña gi¸ trÞ; kh«ng thÊy ®­îc m©u thuÉn cña hµng ho¸ vµ s¶n xuÊt hµng ho¸; kh«ng thÊy ®­îc tÝnh hai mÆt cña s¶n xuÊt hµng ho¸ còng nh­ kh«ng ph©n biÖt ®­îc s¶n xuÊt hµng ho¸ gi¶n ®¬n víi s¶n xuÊt hµng ho¸ t­ b¶n chñ nghÜa; ch­a ph©n tÝch ®­îc chÝnh x¸c nh÷ng biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ trong ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. KÕ thõa nh÷ng yÕu tè khoa häc trong lý luËn vÒ gi¸ trÞ lao ®éng vµ nh÷ng t­ t­ëng tiÕn bé cña c¸c nhµ kinh tÕ chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh, C.M¸c ®· gi¶i quyÕt nh÷ng bÕ t¾c mµ b¶n th©n c¸c nhµ kinh tÕ chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh ®· kh«ng thÓ v­ît qua ®­îc ®Ó x©y dùng nªn lý luËn vÒ gi¸ trÞ thÆng d­, luËn chøng khoa häc vÒ b¶n chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n vµ nguån gèc kinh tÕ dÉn ®Õn sù diÖt vong tÊt yÕu cña chñ nghÜa t­ b¶n còng nh­ sù ra ®êi tÊt yÕu cña chñ nghÜa x· héi. Chñ nghÜa x· héi kh«ng t­ëng ®· cã mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi vµ ®¹t ®Õn ®Ønh cao vµo cuèi thÕ kû XVIII, ®Çu thÕ kû XIX víi c¸c nhµ t­ t­ëng tiªu biÓu lµ H. Xanh Xim«ng[8], S. Phuriª[9] vµ R. ¤oen[10]. Chñ nghÜa x· héi kh«ng t­ëng thÓ hiÖn ®Ëm nÐt tinh thÇn nh©n ®¹o, phª ph¸n m¹nh mÏ chñ nghÜa t­ b¶n trªn c¬ së v¹ch trÇn c¶nh khèn cïng c¶ vÒ vËt chÊt lÉn tinh thÇn cña ng­êi lao ®éng trong nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa vµ ®· ®­a ra nhiÒu quan ®iÓm s©u s¾c vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö còng nh­ dù ®o¸n vÒ nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña x· héi t­¬ng lai. Song, chñ nghÜa x· héi kh«ng t­ëng ®· kh«ng luËn chøng ®­îc mét c¸ch khoa häc vÒ b¶n chÊt cña chñ nghÜa t­ b¶n, kh«ng ph¸t hiÖn ®­îc quy luËt ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n vµ còng kh«ng nhËn thøc ®­îc vai trß, sø mÖnh cña giai cÊp c«ng nh©n víi t­ c¸ch lµ lùc l­îng x· héi cã kh¶ n¨ng xo¸ bá chñ nghÜa t­ b¶n ®Ó x©y dùng mét x· héi b×nh ®¼ng, kh«ng cã bãc lét. Tinh thÇn nh©n ®¹o vµ nh÷ng quan ®iÓm ®óng ®¾n cña c¸c nhµ chñ nghÜa x· héi kh«ng t­ëng vÒ lÞch sö, vÒ ®Æc tr­ng cña x· héi t­¬ng lai ®· trë thµnh mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn quan träng cho sù ra ®êi cña lý luËn khoa häc vÒ chñ nghÜa x· héi trong chñ nghÜa M¸c. - TiÒn ®Ò khoa häc tù nhiªn. Cïng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi vµ tiÒn ®Ò lý luËn, nh÷ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn còng võa lµ tiÒn ®Ò, luËn cø vµ nh÷ng minh chøng kh¼ng ®Þnh tÝnh ®óng ®¾n vÒ thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c; trong ®ã, tr­íc hÕt lµ viÖc ph¸t hiÖn quy luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng l­îng, ThuyÕt tiÕn ho¸ vµ ThuyÕt tÕ bµo. Quy luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng l­îng ®· chøng minh khoa häc vÒ sù t¸ch rêi nhau, sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau vµ ®­îc b¶o toµn cña c¸c h×nh thøc vËn ®éng cña vËt chÊt. ThuyÕt tiÕn ho¸ ®· ®em l¹i c¬ së khoa häc vÒ sù ph¸t sinh, ph¸t triÓn ®a d¹ng bëi tÝnh di truyÒn, biÕn dÞ vµ mèi liªn hÖ h÷u c¬ gi÷a c¸c loµi thùc vËt, ®éng vËt trong qu¸ tr×nh chän läc tù nhiªn. ThuyÕt tÕ bµo lµ mét c¨n cø -3- khoa häc chøng minh sù thèng nhÊt vÒ mÆt nguån gèc, h×nh th¸i vµ cÊu t¹o vËt chÊt cña c¬ thÓ thùc vËt, ®éng vËt vµ gi¶i thÝch qu¸ tr×nh ph¸t triÓn trong mèi liªn hÖ cña chóng. Quy luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng l­îng, thuyÕt tiÕn ho¸ vµ thuyÕt tÕ bµo lµ nh÷ng thµnh tùu khoa häc b¸c bá t­ duy siªu h×nh vµ quan ®iÓm thÇn häc vÒ vai trß cña §Êng S¸ng t¹o; kh¼ng ®Þnh tÝnh ®óng ®¾n quan ®iÓm vÒ thÕ giíi vËt chÊt v« cïng, v« tËn, tù tån t¹i, tù vËn ®éng, tù chuyÓn ho¸; kh¼ng ®Þnh tÝnh khoa häc cña t­ duy biÖn chøng duy vËt trong nhËn thøc vµ thùc tiÔn. Nh­ vËy, sù ra ®êi cña chñ nghÜa M¸c lµ hiÖn t­îng hîp quy luËt; nã vïa lµ s¶n phÈm cña t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi ®­¬ng thêi, cña tri thøc nh©n lo¹i thÓ hiÖn trong c¸c lÜnh vùc khoa häc, võa lµ kÕt qu¶ cña n¨ng lùc t­ duy vµ tinh thÇn nh©n v¨n cña nh÷ng ng­êi s¸ng lËp ra nã. b, Giai ®o¹n h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c Giai ®o¹n h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c do C.M¸c vµ Ph.¡ngghen thùc hiÖn diÔn ra tõ nh÷ng n¨m 1842 - 1843 ®Õn nh÷ng n¨m 1847 1848; sau ®ã, tõ n¨m 1849 ®Õn n¨m 1895 lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn s©u s¾c h¬n, hoµn thiÖn h¬n. Trong giai ®o¹n nµy, cïng víi c¸c ho¹t ®éng thùc tiÔn, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· nghiªn cøu t­ t­ëng cña nh©n lo¹i trªn nhiÒu lÜnh vùc tõ cæ ®¹i cho ®Õn x· héi ®­¬ng thêi ®Ó tõng b­íc cñng cè, bæ sung vµ hoµn thiÖn quan ®iÓm cña m×nh. Nh÷ng t¸c phÈm nh­ B¶n th¶o kinh tÕ - triÕt häc n¨m 1844 (C. M¸c, 1844), Gia ®×nh thÇn th¸nh (C.M¸c vµ Ph.¡ngghen, 1845), LuËn c­¬ng vÒ Phoi¬b¾c (C. M¸c, 1845), HÖ t­ t­ëng §øc (C.M¸c vµ Ph.¡ngghen, 1845 – 1846),… ®· thÓ hiÖn râ nÐt viÖc C.M¸c vµ Ph.¡ngghen kÕ thõa tinh hoa quan diÓm duy vËt vµ phÐp biÖn chøng cña c¸c bËc tiÒn bèi ®Ó x©y dùng thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng vµ phÐp biÖn chøng duy vËt. §Õn t¸c phÈm Sù khèn cïng cña triÕt häc (C.M¸c, 1847) vµ Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n (C.M¸c vµ Ph.¡ngghen, 1848), chñ nghÜa M¸c ®· tr×nh bµy nh­ mét chØnh thÓ c¸c quan ®iÓm nÒn t¶ng víi ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh. Trong t¸c phÈm Sù khèn cïng cña triÕt häc, C. M¸c ®· ®Ò xuÊt nh÷ng nguyªn lý cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, chñ nghÜa x· héi khoa häc vµ b­íc ®Çu thÓ hiÖn t­ t­ëng vÒ gi¸ trÞ thÆng d­. Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n lµ v¨n kiÖn cã tÝnh c­¬ng lÜnh ®Çu tiªn cña chñ nghÜa M¸c. Trong t¸c phÈm nµy, c¬ së triÕt häc ®­îc thÓ hiÖn s©u s¾c trong sù thèng nhÊt h÷u c¬ víi c¸c quan ®iÓm kinh tÕ vµ c¸c quan ®iÓm chÝnh trÞ - x· héi. Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n lµ t¸c phÈm b­íc ®Çu ®· chØ ra nh÷ng quy luËt vËn ®éng cña lÞch sö, thÓ hiÖn t­ t­ëng c¬ b¶n vÒ lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ – x· héi. Theo t­ t­ëng ®ã, s¶n xuÊt vËt chÊt gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi; ph­¬ng thøc s¶n xuÊt vËt chÊt quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh sinh ho¹t, ®êi sèng chÝnh trÞ vµ ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi. Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n còng cho thÊy tõ khi cã giai cÊp th× lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi lµ lÞch sö ®Êu tranh giai cÊp; trong ®Êu tranh giai cÊp, giai cÊp v« s¶n chØ cã thÓ tù gi¶i phãng m×nh nÕu ®ång thêi vµ vÜnh viÔn gi¶i phãng toµn thÓ nh©n lo¹i. Víi nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n nµy, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· s¸ng lËp ra chñ nghÜa duy vËt lÞch sö. VËn dông chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vµo viÖc nghiªn cøu toµn diÖn ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, C. M¸c ®· ph¸t hiÖn ra r»ng viÖc t¸ch nh÷ng -4- ng­êi s¶n xuÊt nhá khái t­ liÖu s¶n xuÊt b»ng b¹o lùc lµ khëi ®iÓm cña sù x¸c lËp ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. Ng­êi lao ®éng kh«ng cßn t­ liÖu s¶n xuÊt ®Ó tù m×nh thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng lao ®éng, cho nªn, muèn lao ®éng ®Ó cã thu nhËp, ng­êi lao ®éng buéc ph¶i b¸n søc lao ®éng cña m×nh cho nhµ t­ b¶n. Søc lao ®éng ®· trë thµnh mét lo¹i hµng ho¸ ®Æc biÖt, ng­êi b¸n nã trë thµnh c«ng nh©n lµm thuª cho nhµ t­ b¶n. Gi¸ trÞ do lao ®éng cña c«ng nh©n lµm thuª t¹o ra lín h¬n gi¸ trÞ søc lao ®éng cña hä, h×nh thµnh nªn gi¸ trÞ thÆng d­ nh­ng nã l¹i kh«ng thuéc vÒ ng­êi c«ng nh©n mµ thuéc vÒ ng­êi n¾m gi÷ t­ liÖu s¶n xuÊt - thuéc vÒ nhµ t­ b¶n. Nh­ vËy, b»ng viÖc t×m ra nguån gèc cña viÖc h×nh thµnh gi¸ trÞ thÆng d­, C. M¸c ®· chØ ra b¶n chÊt cña sù bãc lét t­ b¶n chñ nghÜa, cho dï b¶n chÊt nµy ®· bÞ che ®Ëy bëi quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ. Lý luËn vÒ gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc C.M¸c vµ Ph.¡ngghen nghiªn cøu vµ tr×nh bµy toµn diÖn, s©u søc trong bé T­ b¶n[11]. T¸c phÈm nµy kh«ng chØ më ®­êng cho sù h×nh thµnh hÖ thèng lý luËn kinh tÕ chÝnh trÞ míi trªn lËp tr­êng giai cÊp v« s¶n mµ cßn cñng cè, ph¸t triÓn quan ®iÓm duy vËt lÞch sö mét c¸ch v÷ng ch¾c th«ng qua lý luËn vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Lý luËn nµy ®· tr×nh bµy hÖ thèng c¸c quy luËt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña x· héi, cho thÊy sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn Êy lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö - tù nhiªn th«ng qua sù t¸c ®éng biÖn chøng gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt; gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th­îng tÇng. Lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ®· lµm cho chñ nghÜa duy vËt vÒ lÞch sö kh«ng cßn lµ mét gi¶ thuyÕt, mµ lµ mét nguyªn lý ®· ®­îc chøng minh mét c¸ch khoa häc[12;166]. Bé T­ b¶n cña C. M¸c còng lµ t¸c phÈm chñ yÕu vµ c¬ b¶n ®­îc tr×nh bµy ®ång nghÜa víi khoa häc x· héi[12;166] th«ng qua viÖc lµm s¸ng tá quy luËt h×nh thanh, ph¸t triÓn vµ diÖt vong tÊt yÕu cña chñ nghÜa t­ b¶n; sù thay thÕ chñ nghÜa t­ b¶n b»ng chñ nghÜa x· héi vµ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n víi t­ c¸ch lµ lùc l­îng x· héi thùc hiÖn sù thay thÕ Êy. T­ t­ëng duy vËt vÒ lÞch sö, vÒ c¸ch m¹ng v« s¶n tiÕp tôc ®­îc ph¸t triÓn trong t¸c phÈm Phª ph¸n c­¬ng lÜnh G«ta C. M¸c (1875). Trong t¸c phÈm nµy, nh÷ng vÊn ®Ò vÒ nhµ n­íc chuyªn chÝnh v« s¶n, vÒ thêi kú qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t­ b¶n lªn chñ nghÜa x· héi, nh÷ng giai ®o¹n trong qu¸ tr×nh x©y dùng chñ nghÜa céng s¶n,… ®· ®­îc ®Ò cËp víi t­ c¸ch lµ c¬ së khoa häc cho lý luËn c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n trong c¸c ho¹t ®éng h­íng ®Õn t­¬ng lai. c, Giai ®o¹n b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c - Bèi c¶nh lÞch sö vµ nhu cÇu b¶o vÖ, ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c. Nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX, chñ nghÜa t­ b¶n ®· b­íc sang mét giai ®o¹n míi lµ giai ®o¹n chñ nghÜa ®Õ quèc. B¶n chÊt bãc lét vµ thèng trÞ cña chñ nghÜa t­ b¶n ngµy cµng béc lé râ nÐt; m©u thuÉn trong lßng x· héi t­ b¶n ngµy cµng s©u s¾c mµ ®iÓn h×nh lµ m©u thuÉn giai cÊp gi÷a v« s¶n vµ t­ s¶n. T¹i c¸c n­íc thuéc ®Þa, cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa ®Õ quèc t¹o nªn sù thèng nhÊt gi÷a c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc víi c¸ch m¹ng v« s¶n, gi÷a nh©n d©n c¸c n­íc thuéc ®Þa víi giai cÊp c«ng nh©n ë chÝnh quèc. Trung t©m cña c¸c cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng giai ®o¹n nµy lµ n­íc Nga. Giai cÊp v« s¶n vµ nh©n d©n lao ®éng Nga d­íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng B«nsªvÝch ®· trë thµnh ngän cê ®Çu cña c¸ch m¹ng thÕ giíi. -5- Trong giai ®o¹n nµy, cïng sù ph¸t triÓn cña nÒn ®¹i c«ng nghiÖp t­ b¶n chñ nghÜa lµ sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa hoc tù nhiªn. Mét sè nhµ khoa häc tù nhiªn, ®Æc biÖt trong lÜnh vùc vËt lý häc, do bÊp bªnh vÒ ph­¬ng ph¸p luËn triÕt häc duy vËt nªn r¬i vµo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng vÒ thÕ giíi quan. Sù khñng ho¶ng nµy bÞ chñ nghÜa duy t©m lîi dông, g©y ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn nhËn thøc vµ hµnh ®éng cña c¸c phong trµo c¸ch m¹ng. §©y còng lµ thêi kú chñ nghÜa M¸c ®­îc truyÒn b¸ réng r·i vµo n­íc Nga. §Ó b¶o vÖ ®Þa vÞ vµ lîi Ých cña giai cÊp t­ s¶n, nh÷ng trµo l­u t­ t­ëng nh­ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n, chñ nghÜa thùc dông, chñ nghÜa xÐt l¹i,… ®· mang danh ®æi míi chñ nghÜa M¸c ®Ó xuyªn t¹c vµ phñ nhËn chñ nghÜa M¸c. Trong bèi c¶nh nh­ vËy, thùc tiÔn míi ®Æt ra nhu cÇu ph¶i ph©n tÝch, kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu míi cña sù ph¸t triÓn khoa häc tù nhiªn nh»m tiÕp tôc ph¸t triÓn thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn khoa häc cña chñ nghÜa M¸c; ph¶i thùc hiÖn cuéc ®Êu tranh lý luËn ®Ó chèng sù xuyªn t¹c vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c trong ®iÒu kiÖn lÞch sö míi. Ho¹t ®éng cña Lªnin ®· ®¸p øng ®­îc nhu cÇu lÞch sö nµy. - Vai trß cña V.I. Lªnin ®èi víi viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c. Qu¸ tr×nh V.I. Lªnin b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c cã thÓ chia thµnh ba thêi kú, t­¬ng øng víi ba nhu cÇu c¬ b¶n kh¸c nhau cña thùc tiÔn, ®ã lµ thêi kú tõ 1893 ®Ðn 1907; thêi kú tõ 1907 ®Õn 1917; thêi kú tõ sau khi C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa Th¸ng M­êi Nga thµnh c«ng 1917 ®Õn khi Lªnin tõ trÇn (1924). Nh÷ng n¨m 1893 - 1907 lµ nh÷ng n¨m V.I. Lªnin tËp trung chèng ph¸i d©n tuý[13]. T¸c phÈm Nh÷ng "ng­êi b¹n d©n lµ thÕ nµo" vµ hä ®Êu tranh chèng nh÷ng ng­êi d©n chñ - x· héi ra sao? (1894) cña V.I. Lªnin võa phª ph¸n tÝnh chÊt duy t©m vµ nh÷ng sai lÇm nghiªm träng cña ph¸i nµy khi nhËn thøc nh÷ng vÊn ®Ò vÒ lÞch sö - x· héi, võa v¹ch ra ý ®å cña hä khi muèn xuyªn t¹c chñ nghÜa M¸c b»ng c¸ch xo¸ nhoµ ranh giíi gi÷a phÐp biÖn chøng duy vËt cña chñ nghÜa M¸c víi phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen. Trong t¸c phÈm nµy V.I. Lªnin còng ®· ®­a ra nhiÒu t­ t­ëng vÒ tÇm quan träng cña lý luËn, cña thùc tiÔn vµ mèi quan hÖ gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn. Còng trong nh÷ng n¨m nµy, trong t¸c phÈm Lµm g×? (1902) V.I.Lªnin ®· ph¸t triÓn quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c vÒ c¸c h×nh thøc ®Êu tranh giai cÊp cña giai cÊp v« s¶n tr­íc khi giµnh chÝnh quyÒn. V.I. Lªnin ®· ®Ò cËp nhiÒu ®Õn ®Êu tranh kinh tÕ, ®Êu tranh chÝnh trÞ, ®Êu tranh t­ t­ëng; ®Æc biÖt, «ng nhÊn m¹nh ®Õn qu¸ tr×nh h×nh thµnh hÖ t­ t­ëng cña giai cÊp v« s¶n. Cuéc c¸ch m¹ng Nga 1905 - 1907 thÊt b¹i. Thùc tiÔn cuéc c¸ch m¹ng nµy ®­îc V.I.Lªnin tæng kÕt trong t¸c phÈm kinh ®iÓn mÉu mùc Hai s¸ch l­îc cña ®¶ng d©n chñ – x· héi trong c¸ch m¹ng d©n chñ (1905). ë ®©y, chñ nghÜa M¸c ®· ®­îc ph¸t triÓn s©u s¾c nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ph­¬ng ph¸p c¸ch m¹ng, nh©n tè chñ quan vµ nhan tè kh¸ch quan, vai trß cña quÇn chóng nh©n d©n, vai trß cña c¸c ®¶ng chÝnh trÞ,… trong c¸ch m¹ng t­ s¶n giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa. Nh÷ng n¨m 1907 - 1917 lµ nh÷ng n¨m trong nghiªn cøu vËt lý häc ®· diÔn ra cuéc khñng ho¶ng vÒ thÕ giíi quan. §iÒu nµy t¸c ®éng kh«ng nhá ®Õn viÖc xuÊt hiÖn nhiÒu t­ t­ëng duy t©m theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa Makh¬[14] vµ phñ nhËn chñ nghÜa M¸c. V.I. Lªnin ®· tæng kÕt toµn bé thµnh tùu khoa häc tù nhiªn cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX; tæng kÕt nh÷ng sù kiÖn lÞch sö giai ®o¹n -6- nµy ®Ó viÕt t¸c phÈm Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n (1909). B»ng viÖc ®­a ra ®Þnh nghÜa kinh ®iÓn vÒ vËt chÊt, mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, gi÷a tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi, nh÷ng nguyªn t¾c cña nhËn thøc,… V.I. Lªnin ®· kh«ng chØ b¶o vÖ rÊt thµnh c«ng mµ cßn ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c lªn mét tÇm cao míi. ViÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn nµy cßn thÓ hiÖn râ nÐt ë t­ t­ëng cña V.I. Lªnin vÒ nguån gèc lÞch sö, b¶n chÊt vµ kÕt cÊu cña chñ nghÜa M¸c trong t¸c phÈm Ba nguån gèc vµ ba bé phËn cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c (1913), vÒ phÐp biÖn chøng trong Bót ký triÕt häc (1914 - 1916), vÒ nhµ n­íc chuyªn chÝnh v« s¶n, b¹o lùc c¸ch m¹ng, vai trß cña §¶ng Céng s¶n vµ con ®­êng x©y dùng chñ nghÜa x· héi trong Nhµ n­íc vµ c¸ch m¹ng (1917),… C¸ch m¹ng Th¸ng M­êi Nga n¨m 1917 thµnh c«ng ®· më ra mét thêi ®¹i míi - thêi ®¹i qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t­ b¶n lªn chñ nghÜa x· héi trªn ph¹m vi toµn cÇu. Sù kiÖn nµy lµm n¶y sinh nh÷ng nhu cÇu míi vÒ lý luËn mµ thêi C.M¸c, Ph.¡ngghen ch­a ®­îc ®Æt ra. V.I. Lªnin ®· tæng kÕt thùc tiÔn c¸ch m¹ng cña quÇn chóng nh©n d©n, tiÕp tôc b¶o vÖ phÐp biÖn chøng m¸cxÝt, ®Êu tranh kh«ng khoan nh­îng chèng chñ nghÜa chiÕt trung, thuyÕt nguþ biÖn ®ång thêi ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c vÒ nh©n tè quyÕt ®Þnh th¾ng lîi cña mét chÕ ®é x· héi, vÒ giai cÊp, vÒ hai nhiÖm vô c¬ b¶n cña giai cÊp v« s¶n, vÒ chiÕn l­îc vµ s¸ch l­îc cña c¸c ®¶ng v« s¶n trong ®iÒu kiÖn lÞch sö míi, vÒ thêi kú qu¸ ®é, vÒ kÕ ho¹ch x©y dùng chñ nghÜa x· héi theo chÝnh s¸ch kinh tÕ míi (NEP),v.v…qua mét lo¹t c¸c t¸c phÈm næi tiÕng nh­: BÖnh Êu trÜ "t¶ khuynh" trong phong trµo céng s¶n 1920, L¹i bµn vÒ c«ng ®oµn, vÒ t×nh h×nh tr­íc m¾t vµ vÒ nh÷ng sai lÇm cña c¸c ®ång chÝ T¬rètxki vµ Bukharin (1921), vÒ chÝnh s¸ch kinh tÕ míi (1921), Bµn vÒ thuÕ l­¬ng thùc (1921),v.v… Víi nh÷ng cèng hiÕn to lín ë c¶ ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c, tªn tuæi cña V.I. Lªnin ®· g¾n liÒn víi chñ nghÜa M¸c, ®¸nh dÊu b­íc ph¸t triÓn toµn diÖn cña chñ nghÜa M¸c thµnh chñ nghÜa M¸c - Lªnin. d, Chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ thùc tiÔn phong trµo c¸ch m¹ng thÕ giíi. Chñ nghÜa M¸c ra ®êi ¶nh h­ëng lín lao ®Õn phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n quèc tÕ. Cuéc c¸ch m¹ng Th¸ng Ba n¨m 1871 ë Ph¸p cã thÓ coi lµ sù kiÓm nghiÖm vÜ ®¹i ®èi víi t­ t­ëng chñ nghÜa M¸c. LÇn ®Çu tiªn trong lich sö nh©n lo¹i, mét nhµ n­íc kiÓu míi - nhµ n­íc chuyªn chÝnh v« s¶n (C«ng x· Pari) ®­îc thµnh lËp. Th¸ng T¸m n¨m 1903, chÝnh ®¶ng v« s¶n ®Çu tiªn cña giai cÊp v« s¶n ®­îc x©y dùng theo t­ t­ëng cña chñ nghÜa M¸c - §¶ng B«nsªvÝch Nga. §¶ng ®· l·nh ®¹o cuéc c¸ch m¹ng 1905 ë Nga nh­ thùc hiÖn mét cuéc diÔn tËp ®èi víi sù nghiÖp l©u dµi cña giai cÊp v« s¶n. Th¸ng M­êi n¨m 1917, cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa cña giai cÊp v« s¶n th¾ng lîi më ra mét kû nguyªn míi cho nh©n lo¹i, chøng minh tÝnh hiÖn thùc cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin trong lÞch sö. N¨m 1919 Quèc tÕ Céng s¶n ®­îc thµnh lËp; n¨m 1922, Liªn bang Céng hoµ x· héi chñ nghÜa X«viÕt ra ®êi ®¸nh dÊu sù liªn minh giai cÊp v« s¶n trong nhiÒu quèc gia. Víi søc m¹nh cña liªn minh, c«ng cuéc chèng ph¸t-xÝt trong ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II kh«ng chØ b¶o vÖ ®­îc thµnh qu¶ cña giai cÊp v« s¶n mµ cßn ®­a chñ nghÜa x· héi ph¸t triÓn ra ngoµi biªn giíi Liªn bang X« viÕt Liªn X«, h×nh thµnh nªn céng ®ång c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa do Liªn X« dÉn -7- ®Çu, víi c¸c thµnh viªn nh­ M«ng Cæ, Ba Lan, Rumani, Hunggari, ViÖt Nam, TiÖp Kh¾c, Nam T­, Anbani, Bungari, Céng hoµ d©n chñ nh©n d©n TriÒu Tiªn, Céng hoµ d©n chñ §øc, Trung Quèc, Cu Ba. Sù kiÖn nµy ®· lµm cho chñ nghÜa t­ b¶n kh«ng cßn lµ hÖ thèng duy nhÊt mµ song song tån t¹i lµ mét hÖ thèng chÝnh trÞ x· héi ®èi lËp víi nã c¶ vÒ b¶n chÊt vµ môc ®Ých hµnh ®éng. Nh÷ng sù kiÖn trªn ®· cæ vò m¹nh mÏ phong trµo c¸ch m¹ng cña giai cÊp c«ng nh©n toµn thÕ giíi; thøc tØnh, cæ vò m¹nh mÏ phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng cña nh©n d©n c¸c n­íc thuéc ®Þa. Vai trß ®Þnh h­íng cña chñ nghÜa M¸c Lªnin ®· ®em l¹i nh÷ng thµnh qu¶ lín lao cho sù nghiÖp v× hoµ b×nh, ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ tiÕn bé x· héi. Song, do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan, nªn tõ cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû XX, hÖ thèng x· héi chñ nghÜa bÞ khñng ho¶ng vµ r¬i vµo giai ®o¹n tho¸i trµo. Nh­ng ngay c¶ khi hÖ thèng x· héi chñ nghÜa bÞ khñng ho¶ng vµ r¬i vµo giai ®o¹n tho¸i trµo th× t­ t­ëng x· héi chñ nghÜa vÉn tån t¹i trªn ph¹m vi toµn cÇu; quyÕt t©m x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa x· héi vÉn ®­îc kh¼ng ®Þnh ë nhiÒu quèc gia vµ chiÒu h­íng ®i theo con ®­êng x· héi chñ nghÜa vÉn lan réng ë c¸c n­íc khu vùc Mü Latinh. §Æc ®iÓm cña thêi ®¹i ngµy nay lµ sù biÕn ®æi nhanh chãng vµ ®a d¹ng c¸c mÆt cña ®êi sèng x· héi do c¸ch m¹ng khoa häc - c«ng nghÖ ®em l¹i. ThÕ nh­ng, cho dï x· héi biÕn ®æi nhanh chãng vµ ®a d¹ng ®Õn ®©u th× b¶n chÊt cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa vÉn kh«ng thay ®æi. ChÝnh v× v©y, ®Ó b¶o vÖ thµnh qu¶ cña chñ nghÜa x· héi mµ trÝ tuÖ, må h«i, x­¬ng m¸u cña nhiÒu thÕ hÖ míi t¹o dùng ®­îc; ®Ó cã nh÷ng b­íc ph¸t triÓn v­ît bËc trong sù nghiÖp gi¶i phãng con ng­êi th× viÖc b¶o vÖ, kÕ thõa, ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ ®æi míi c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi trë thµnh vÊn ®Ò cÊp b¸ch trªn c¶ ph­¬ng diÖn lý luËn vµ thùc tiÔn. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam nhËn ®Þnh: "Chñ nghÜa t­ b¶n hiÖn ®¹i ®ang n¾m ­u thÕ vÒ vèn, khoa häc vµ c«ng nghÖ, thÞ tr­êng, song kh«ng thÓ kh¾c phôc næi nh÷ng m©u thuÉn vèn cã. C¸c quèc gia ®éc lËp ngµy cµng t¨ng c­êng cuéc ®Êu tranh ®Ó tù lùa chän vµ quyÕt ®Þnh con ®­êng ®i cña m×nh. Chñ nghÜa x· héi trªn thÕ giíi, tõ nh÷ng bµi häc thµnh c«ng vµ thÊt b¹i còng nh­ tõ kh¸t väng vµ sùthøc tØnh cña c¸c d©n téc, cã ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng b­íc tiÕn míi. Theo quy luËt tiÕn ho¸ cña lÞch sö, loµi ng­êi nhÊt ®Þnh sÏ tiÕn tíi chñ nghÜa x· héi"[15;13-14]. Theo quan ®iÓm cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: viÖc kh¼ng ®Þnh lÊy chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t­ t­ëng Hå ChÝ Minh lµm nÒn t¶ng t­ t­ëng, kim chØ nam cho hµnh ®éng lµ b­íc ph¸t triÓn quan träng trong nhËn thøc vµ t­ duy lý luËn[15;84]. Nh÷ng thµnh tùu mµ d©n téc ViÖt Nam ®· ®¹t ®­îc trong chiÕn tranh vÖ quèc, trong hoµ b×nh, x©y dùng vµ trong sù nghiÖp ®æi míi ®Òu b¾t nguån tõ chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t­ t­ëng Hå ChÝ Minh. V× vËy, "ph¶i kiªn ®Þnh môc tiªu ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi trªn nÒn t¶ng chñ nghÜa M¸c Lªnin vµ t­ t­áng Hå ChÝ Minh[16;19] ; ph¶i "VËn dông vµ ph¸t triÓn s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t­ t­áng Hå ChÝ Minh trong ho¹t ®éng cña §¶ng. Th­êng xuyªn tæng kÕt thùc tiÔn, bæ sung, ph¸t triÓn lý luËn, gi¶i quyÕt ®óng ®¾n nh÷ng vÊn ®Ò do cuéc sèng ®Æt ra"[16;131]. II. ®èi t­îng, môc ®Ých vµ yªu cÇu vÒ ph­¬ng ph¸p -8- häc tËp, nghiªn cøu m«n häc nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa m¸c – lªnin 1. §èi t­îng vµ môc ®Ých cña viÖc häc tËp, nghiªn cøu - §èi t­îng cña viÖc häc tËp, nghiªn cøu m«n häc "Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin" lµ nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n, nÒn t¶ng vµ mang tÝnh ch©n lý bªn v÷ng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin trong ph¹m vi ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh nã. Trong ph¹m vi lý luËn triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, ®ã lµ nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n vÒ thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn chung nhÊt, bao gåm nh÷ng nguyªn lý cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng víi t­ c¸ch lµ h¹t nh©n lý luËn cña thÕ giíi quan khoa häc; phÐp biÖn chøng duy vËt víi t­ c¸ch lµ khoa häc vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù ph¸t triÓn, vÒ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña tù nhiªn, x· héi, t­ duy; chñ nghÜa duy vËt lÞch sö víi t­ c¸ch lµ sù vËn dông nh÷ng nguyªn lý cña chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng vµo viÖc nghiªn cøu ®êi sèng x· h«i. Trong ph¹m vi lý luËn kinh tÕ chÝnh trÞ cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, ®ã lµ häc thuyÕt gi¸ trÞ (gi¸ trÞ lao ®éng); häc thuyÕt gi¸ trÞ thÆng d­; häc thuyÕt vÒ chñ nghÜa t­ b¶n ®éc quyÒn vµ chñ nghÜa t­ b¶n ®éc quyÒn nhµ n­íc; kh¸i qu¸t nh÷ng quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa tõ giai ®o¹n h×nh thµnh ®Õn giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña nã. Trong ph¹m vi chñ nghÜa x· héi khoa häc, ®ã lµ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n vµ tiÕn tr×nh c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa; nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh quy luËt cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi céng s¶n chñ nghÜa vµ nh÷ng ®Þnh h­íng cho ho¹t ®éng cña giai cÊp c«ng nh©n trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn sø mÖnh lÞch sö cña m×nh. - Môc ®Ých cña viÖc häc tËp, nghiªn cøu m«n häc "Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin" lµ: n¾m v÷ng nh÷ng quan ®iÓm khoa hoc, c¸ch m¹ng, nh©n v¨n cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin; hiÓu râ c¬ së lý luËn quan träng nhÊt cña t­ t­ëng Hå ChÝ Minh, ®­êng lèi c¸ch m¹ng cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, nÒn t¶ng t­ t­ëng cña §¶ng; trªn c¬ së ®ã x©y dùng thÕ giíi quan, ph­¬ng ph¸p luËn khoa häc, nh©n sinh quan c¸ch m¹ng, x©y dùng niÒm tin vµ lý t­ëng c¸ch m¹ng; vËn dông s¸ng t¹o nã trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn, trong rÌn luyÖn vµ tu d­ìng ®¹o ®øc, ®¸p øng yªu cÇu cña con ng­êi ViÖt Nam trong sù nghiÖp b¶o vÖ Tæ quèc vµ x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa x· héi. 2. Mét sè yªu cÇu c¬ b¶n vÒ ph­¬ng ph¸p häc tËp, nghiªn cøu Qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin cÇn thùc hiÖn ®­îc mét sè yªu cÇu c¬ b¶n sau ®©y: Thø nhÊt, nh÷ng luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®­îc thÓ hiÖn trong nh÷ng bèi c¶nh cô thÓ kh¸c nhau, nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ kh¸c nhau nªn h×nh thøc thÓ hiÖn t­ t­ëng còng kh¸c nhau. V× vËy, häc tËp, nghiªn cøu nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña ch­ nghÜa M¸c - Lªnin cÇn ph¶i hiÓu ®óng tinh thÇn, thùc chÊt cña nã; chèng xu h­íng kinh viÖn, gi¸o ®iÒu. Thø hai, sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh÷ng luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c Lªnin lµ mét qu¸ tr×nh. Trong qu¸ tr×nh Êy, nh÷ng luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, bæ sung, hç trî nhau. V× vËy, häc tËp, nghiªn cøu mçi luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ph¶i ®Æt cóng trong mèi -9- liªn hÖ víi c¸c luËn ®iÓm kh¸c, ë c¸c bé phËn cÊu thµnh kh¸c ®Ó thÊy sù thèng nhÊt trong tÝnh ®a d¹ng vµ nhÊt qu¸n cña mçi t­ t­ëng nãi riªng, cña toµn bé chñ nghÜa M¸c nãi chung. Thø ba, häc tËp, nghiªn cøu nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c Lªnin ®Ó hiÓu râ c¬ së lý luËn quan träng nhÊt cña t­ t­ëng Hå ChÝ Minh, ®­êng lèi c¸ch m¹ng cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, nÒn t¶ng t­ t­ëng cña §¶ng. V× vËy, ph¶i g¾n nh÷ng luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin víi thùc tiÔn c¸ch m¹ng ViÖt Nam vµ thùc tiÔn thêi ®¹i ®Ó thÊy sù vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c-Lªnin mµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· thùc hiÖn trong tõng giai ®o¹n lÞch sö. Thø t­, häc tËp, nghiªn cøu nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c Lªnin ®Ó ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu cña con ng­êi ViÖt Nam trong giai ®o¹n míi. V× vËy, qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu ®ång thêi còng ph¶i lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc, tù gi¸o duc, tu d­ìng vµ rÌn luyÖn tõng b­íc hoµn thiÖn m×nh trong ®êi sèng c¸ nh©n còng nh­ trong ®êi sèng céng ®ång x· héi. Thø n¨m, chñ nghÜa M¸c - Lªnin kh«ng ph¶i lµ mét hÖ thèng lý luËn khÐp kÝn nhÊt thµnh bÊt biÕn, mµ tr¸i l¹i ®ã lµ hÖ thèng lý luËn kh«ng ngõng ph¸t triÓn trªn c¬ së ph¸t triÓn cña thùc tiÔn thêi ®¹i. V× vËy, qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®ång thêi còng ph¶i lµ qu¸ tr×nh tæng kÕt, ®óc kÕt kinh nghiÖm ®Ó gãp phÇn ph¸t triÓn tÝnh khoa häc vµ tÝnh nh©n v¨n vèn cã cña nã; mÆt kh¸c viÖc häc tËp, nghiªn cøu c¸c nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin còng cÇn ph¶i ®Æt nã trong lÞch sö ph¸t triÓn t­ t­ëng nh©n lo¹i bëi nã lµ sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn nh÷ng tinh hoa cña lÞch sö ®ã trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö míi. Mét sè yªu cÇu trªn thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau, gióp cho qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu kh«ng chØ kÕ thõa ®­îc tinh hoa cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin mµ quan träng h¬n, nã gióp ng­êi häc tËp, nghiªn cøu vËn dông ®­îc tinh hoa Êy trong c¸c ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn. Chó thÝch cña ch­¬ng nhËp m«n 1. C. M¸c (Karl Marx, 1818 - 1883). Nhµ lý luËn, nhµ chÝnh trÞ, nhµ triÕt häc duy vËt biÖn chøng, nhµ kinh tÕ häc chÝnh trÞ, ng­êi s¸ng lËp ra chñ nghÜa x· héi khoa häc, l·nh tô cña giai cÊp v« s¶n quèc tÕ; ng­êi §øc. 2. Ph. ¡ngghen (Friedrich Engels, 1820 - 1895). Nhµ lý luËn, nhµ chÝnh trÞ, nhµ triÕt häc duy vËt biÖn chøng, l·nh tô cña giai cÊp v« s¶n quèc tÕ, ng­êi cïng C.M¸c s¸ng lËp ra chñ nghÜa x· héi khoa häc; ng­êi §øc. 3. V.I. Lªnin (Vladimir Ilich Lenin, 1870 - 1924). Nhµ lý luËn, nhµ chÝnh trÞ, nhµ triÕt häc duy vËt biÖn chøng, ng­êi b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c trong thêi ®¹i ®Õ quèc chñ nghÜa, ng­êi s¸ng lËp ra §¶ng Céng s¶n Liªn X« vµ Nhµ b­íc X«viÕt, l·nh tô cña giai cÊp v« s¶n Nga vµ giai cÊp v« s¶n quèc tÕ; ng­êi Nga. 4. G. Hªghen (George Wilhelm Pridrich Hegel, 1770 - 1831). Gi¸o s­ triÕt häc, nhµ triÕt häc duy t©m kh¸ch quan, ®¹i biÓu tiªu biÓu cho triÕt häc cæ ®iÓn §øc. 5. L. Phoi¬b¾c (Ludwig Feuerbach, 1804 - 1872). Gi¸o s­ triÕt häc, nhµ triÕt häc duy vËt, ng­êi §øc. 6. A. XmÝt (Adam Smith, 1723 - 1790). Gi¸o s­ l«gic häc, gi¸o s­ triÕt häc - 10 - ®¹o ®øc, nhµ kinh tÕ häc; ng­êi Anh. 7. §. Ric¸c®« (David Ricardo, 1772 - 1823). Nhµ kinh tÕ häc ng­êi Anh. 8. H. Xanh Xim«ng (Claude Henri de Rouvroy Saint Simon, 1760 - 1825). Nhµ triÕt häc, nhµ kinh tÕ häc, nhµ ho¹t ®éng x· héi kh«ng t­ëng; ng­êi Ph¸p. 9. S. Phuriª (Charles Fourier, 1772 - 1837). Nhµ triÕt häc, nhµ kinh tÕ häc, nhµ ho¹t ®éng x· héi kh«ng t­ëng; ng­êi Ph¸p. 10. R. ¤oen (Robert Owen, 1771 - 1858). Nhµ ho¹t ®éng x· héi kh«ng t­ëng, chñ c«ng x­ëng b«ng sîi; ng­êi Anh. 11. T­ b¶n: T¸c phÈm chñ yÕu cña C.M¸c vÒ Kinh tÕ häc chÝnh trÞ, gåm 4 quyÓn, lµ sù nghiÖp cña c¶ cuéc ®êi C.M¸c vµ mét phÇn quan träng trong cuéc ®êi Ph.¡ngghen. C.M¸c b¾t ®Çu viÕt T­ b¶n vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX vµ tiÕp tôc thùc hiÖn cho ®Õn khi mÊt (1883). QuyÓn I cña T­ b¶n in vµo nh÷ng n¨m 1867. Sau khi C.M¸c qua ®êi, Ph.¡ngghen ®· biªn tËp vµ cho xuÊt b¶n quyÓn II n¨m 1885, quyÓn III n¨m 1894. QuyÓn IV kh«ng xuÊt b¶n ®­îc khi Ph.¡ngghen cßn sèng. ViÖn M¸c - Lªnin cña Liªn X« biªn tËp vµ xuÊt b¶n quyÓn nµy vµo nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kû XX. 12. Xem V.I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb TiÕn bé, M¸txc¬va, 1974, t.1. 13. Ph¸i d©n tuý: Ph¸i theo hÖ t­ t­ëng t­ s¶n duy t©m, ®¹i diÖn lµ Mikhailèpxki, Bakumin, Plªkhanèp. VÒ x· héi, ph¸i d©n tuý kh«ng thÊy vai trß cña quÇn chóng nh©n d©n, vai trß cña liªn minh c«ng - n«ng vµ vai trß cña c¸ch m¹ng v« s¶n; hä tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña c¸ nh©n, lÊy c«ng x· n«ng th«n lµ h¹t nh©n cña chñ nghÜa x· héi, n«ng d©n díi sù l·nh ®¹o cña trÝ trøc lµ ®éng lùc chÝnh cña c¸ch m¹ng vµ chñ tr­¬ng ®Êu tranh d­íi d¹ng khñng bè c¸ nh©n. 14. Chñ nghÜa Makh¬: HÖ t­ t­ëng do Makh¬ - nhµ vËt lý häc vµ triÕt häc duy t©m chñ quan, ng­êi ¸o - lµ ®¹i biÓu. Makh¬ phñ nhËn tÝnh kh¸ch quan cña thÕ giíi vËt chÊt, quan niÖm c¸c d¹ng tån t¹i cña vËt chÊt chØ lµ "phøc hîp c¸c c¶m gi¸c" vµ c¸c gi¶ thiÕt khoa häc ph¶i ®­îc thay thÕ b»ng nh÷ng quan s¸t trùc tiÕp,… 15. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2001. 16. Xem §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2006. - 11 - Ch­¬ng I Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ h¹t nh©n lý luËn triÕt häc cña thÕ giíi quan khoa häc M¸c - Lªnin; lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt; lµ hÖ thèng lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p luËn ®­îc x¸c lËp trªn c¬ së gi¶i quyÕt theo quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng ®èi víi vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Do ®ã, n¾m v÷ng nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó nghiªn cøu toµn bé hÖ thèng quan ®iÓm khoa häc cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin. I. Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng 1. Sù ®èi lËp gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc TriÕt häc lµ hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm lý luËn chung nhÊt vÒ thÕ giíi vµ vÞ trÝ cña con ng­êi trong thÕ giíi ®ã; nã ®· cã mét lÞch sö ra ®êi vµ ph¸t triÓn trªn hai ngµn n¨m lÞch sö t­ t­ëng nh©n lo¹i. Tæng kÕt toµn bé lÞch sö triÕt häc, ®Æc biÖt lµ lÞch sö triÕt häc Cæ ®iÓn §øc, Ph.¡ngghen ®· kh¸i qu¸t: "VÊn ®Ò c¬ b¶n lín cña mäi triÕt häc, ®Æc biÖt lµ triÕt häc hiÖn ®¹i, lµ mèi quan hÖ gi÷a t­ duy vµ tån t¹i"[2;403]; gi÷a ý thøc vµ vËt chÊt, gi÷a tinh thÇn vµ giíi tù nhiªn. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc cã hai mÆt. Thø nhÊt, gi÷a ý thøc vµ vËt chÊt c¸i nµo cã tr­íc, c¸i nµo cã sau? c¸i nµo quyÕt ®Þnh c¸i nµo? Thø hai, con ng­êi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®­îc thÕ giíi hay kh«ng? ViÖc gi¶i quyÕt hai mÆt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc lµ c¬ së ph©n chia c¸c tr­êng ph¸i lín trong lÞch sö chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m; kh¶ tri luËn thuyÕt cã thÓ biÕt vµ bÊt kh¶ tri luËn thuyÕt kh«ng thÓ biÕt. Ngoµi ra cßn cã chñ nghÜa nhÞ nguyªn vµ hoµi nghi luËn chñ nghÜa hoµi nghi. VÒ thùc chÊt, chñ nghÜa nhÞ nguyªn cã cïng b¶n chÊt víi chñ nghÜa duy t©m, cßn hoµi nghi luËn thuéc vÒ bÊt kh¶ tri luËn; mÆt kh¸c, bÊt kh¶ tri luËn th­êng cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi chñ nghÜa duy t©m, cßn kh¶ tri luËn th­êng g¾n víi chñ nghÜa duy vËt. Trong lÞch sö triÕt häc, nh÷ng ng­êi cho r»ng b¶n chÊt thÕ giíi lµ vËt chÊt; vËt chÊt lµ tÝnh thø nhÊt, ý thøc lµ tÝnh thø hai; vËt chÊt cã tr­íc vµ quyÕt ®Þnh ý thøc cña con ng­êi ®­îc gäi lµ c¸c nhµ duy vËt; häc thuyÕt cña hä hîp thµnh c¸c m«n ph¸i kh¸c nhau cña chñ nghÜa duy vËt. Ng­îc l¹i, nh÷ng ng­êi cho r»ng b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ ý thøc; ý thøc lµ tÝnh thø nhÊt, vËt chÊt lµ tÝnh thø hai; ý thøc cã tr­íc vµ quyÕt ®Þnh vËt chÊt ®­îc gäi lµ c¸c nhµ duy t©m; häc thuyÕt cña hä hîp thµnh nh÷ng m«n ph¸i kh¸c nhau cña chñ nghÜa duy t©m. Chñ nghÜa duy t©m cã nguån gèc nhËn thøc vµ nguån gèc x· héi cña nã, ®ã lµ sù xem xÐt phiÕn diÖn, tuyÖt ®èi ho¸, thÇn th¸nh mét mÆt, mét ®Æc tÝnh nµo ®ã cña qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ ®ång thêi th­êng g¾n víi lîi Ých cña c¸c giai cÊp, tÇng líp ¸p bøc, bãc lét nh©n d©n lao ®éng. MÆt kh¸c, chñ nghÜa duy t©m vµ t«n gi¸o còng th­êng cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau, n­¬ng tùa vµo nhau ®Ó cïng tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Trong lÞch sö, chñ nghÜa duy t©m cã hai h×nh thøc c¬ b¶n lµ chñ nghÜa duy t©m chñ quan vµ chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan. Chñ nghÜa duy t©m chñ quan thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña ý thøc con ng­êi. Trong khi phñ nhËn sù tån t¹i tÝnh kh¸ch quan cña hiÖn thùc, chñ nghÜa duy t©m chñ quan kh¼ng ®Þnh mäi sù vËt, hiÖn t­îng chØ lµ phøc hîp nh÷ng c¶m gi¸c cña c¸ nh©n. Chñ nghÜa duy t©m kh¸ch - 12 - quan còng thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña tinh thÇn, ý thøc nh­ng tinh thÇn, ý thøc Êy ®­îc quan niÖm lµ tinh thÇn kh¸ch quan, ý thøc kh¸ch quan cã tr­íc vµ tån t¹i ®éc lËp víi giíi tù nhiªn vµ con ng­êi. Theo c¸c nhµ duy t©m kh¸ch quan, thùc thÓ tinh thÇn Êy chÝnh lµ: "ý niÖm tuyÖt ®èi", "tinh thÇn tuyÖt ®èi" hay "lý tÝnh thÕ giíi",… §èi lËp víi chñ nghÜa duy t©m, chñ nghÜa duy vËt vµ sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña nã cã nguån gèc tõ sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ thùc tiÔn, ®ång thêi th­êng g¾n víi lîi Ých cña giai cÊp vµ lùc l­îng tiÕn bé trong lÞch sö. Nã lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ®óc kÕt, kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng tri thøc cña nh©n lo¹i vÒ nhiÒu lÜnh vùc ®Ó x©y dùng nªn hÖ thèng quan ®iÓm lý luËn chung, ®ång thêi ®Þnh h­íng cho c¸c lùc l­îng x· héi tiÕn bé trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn cña m×nh. Trªn c¬ së ph¸t triÓn cña khoa häc vµ thùc tiÔn, chñ nghÜa duy vËt ®· ph¸t triÓn qua c¸c h×nh thøc lÞch sö cña nã, trong ®ã chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt. 2. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng – h×nh thøc ph¸t triÓn cao nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt Trong lÞch sö, cïng víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ thùc tiÔn, chñ nghÜa duy vËt ®· ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn víi ba h×nh thøc c¬ b¶n lµ chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c, chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. Chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c lµ kÕt qu¶ nhËn thøc cña c¸c nµh triÕt häc duy vËt thêi cæ ®¹i. Trong khi thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt, chñ nghÜa duy vËt giai ®o¹n nµy ®· lý gi¶i toµn bé sù sinh thµnh cña thÕ giíi tõ mét hoÆc mét sè d¹ng vËt chÊt cô thÓ, c¶m tÝnh, cäi ®ã lµ thùc thÓ ®Çu tiªn, lµ b¶n nguyªn cña thÕ giíi. Nh÷ng lý gi¶i cña hä vÒ thÕ giíi cßn mang nÆng tÝnh trùc quan nªn nh÷ng kÕt kuËn cña hä vÒ thÕ giíi cßn ng©y th¬, chÊt ph¸c. Tuy cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ so víi sù ph¸t triÓn sau nµy nh­ng chñ nghÜa duy vËt thêi cæ ®¹i vÒ c¬ b¶n lµ ®óng v× nã ®· lÊy b¶n th©n giíi tù nhiªn ®Ó gi¶i thÝch giíi tù nhiªn, nã kh«ng viÖn ®Õn mét thÇn linh hay mét ®Êng s¸ng t¹o nµo ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi nh­ c¸ch gi¶i thÝch theo quan ®iÓm t«n gi¸o. Chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh lµ h×nh thøc c¬ b¶n thø hai cña chñ nghÜa duy vËt, thÓ hiÖn kh¸ râ tõ thÕ kû XV ®Õn thÕ kû XVIII vµ ®¹t ®Ønh cao vµo thÕ kû XIX. §©y lµ thêi kú c¬ häc cæ ®iÓn thu ®­îc nh÷ng thµnh tùu rùc rì, nªn trong khi tiÕp tôc ph¸t triÓn quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt thêi cæ ®¹i, chñ nghÜa duy vËt giai ®o¹n nµy chÞu sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh, m¸y mãc cña c¬ häc cæ ®iÓn. Do ®ã, theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh, thÕ giíi gièng nh­ mét cç m¸y c¬ giíi khæng lå mµ mçi bé phËn t¹o nªn nã lu«n ë trong tr¹ng th¸i biÖt lËp, tÜnh t¹i; nÕu cã biÕn ®æi th× ®ã chØ lµ sù t¨ng, gi¶m ®¬n thuÇn vÒ sè l­îng vµ do nh÷ng nguyªn nh©n bªn ngoµi g©y nªn. Tuy ch­a ph¶n ¸nh ®óng hiÖn thùc trong mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù ph¸t triÓn nh­ng chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh ®· gãp phÇn kh«ng nhá vµo viÖc chèng l¹i thÕ giíi quan duy t©m vµ t«n gi¸o, nhÊt lµ giai ®o¹n lÞch sö chuyÓn tiÕp tõ thêi trung cæ sang thêi Phôc h­ng ë c¸c n­íc T©y ¢u. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ h×nh thøc c¬ b¶n thø ba cña chñ nghÜa duy vËt, do C.M¸c vµ Ph.¡ngghen b¾t ®Çu x©y dùng tõ nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX, sau ®ã ®­îc V.I. Lªnin vµ nh÷ng ng­êi kÕ tôc «ng b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn. Víi sù kÕ thõa tinh hoa cña c¸c häc thuyÕt triÕt häc tr­íc ®ã vµ sö dông triÖt ®Ó nh÷ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn ®­¬ng thêi, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ngay tõ khi míi ra - 13 - ®êi ®· kh¾c phôc ®­îc h¹n chÕ cña chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c thêi cæ ®¹i vµ chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh thêi cËn ®¹i, ®¹t tíi tr×nh ®é lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt trong lÞch sö. Trªn c¬ së ph¶n ¸nh ®óng ®¾n hiÖn thùc kh¸ch quan trong mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù ph¸t triÓn, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®· cung cÊp c«ng cô vÜ ®¹i cho ho¹t ®éng nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn c¸ch m¹ng. Toµn bé hÖ thèng quan niÖm, quan niÖm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®­îc x©y dùng trªn c¬ së lý gi¶i mét c¸ch khoa häc vÒ vËt chÊt, ý thøc vµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc. II. quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vÒ vËt chÊt, ý thøc vµ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc 1. VËt chÊt a, Ph¹m trï vËt chÊt VËt chÊt víi t­ c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc ®· cã lÞch sö ph¸t triÓn trªn 2.500 n¨m. Ngay tõ thêi cæ ®¹i, xung quanh ph¹m trï vËt chÊt ®· diÔn ra cuéc ®Êu tranh kh«ng khoan nh­îng gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. §ång thêi, còng gièng nh­ ph¹m trï kh¸c, ph¹m trï vËt chÊt cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña thùc tiÔn vµ nhËn thøc loµi ng­êi. Trong khi chñ nghÜa duy t©m quan niÖm b¶n chÊt cña thÕ giíi, c¬ së ®Çu tiªn cña mäi tån t¹i lµ mét b¶n nguyªn tinh thÇn, cßn vËt chÊt chØ ®­îc quan niÖm lµ s¶n phÈm cña b¶n nguyªn tinh thÇn Êy th× chñ nghÜa duy vËt quan niÖm b¶n chÊt cña thÕ giíi, thùc thÓ cña thÕ giíi lµ vËt chÊt – c¸i tån t¹i vÜnh viÔn, t¹o nªn mäi sù vËt, hiÖn t­îng cïng víi nh÷ng thuéc tÝnh cña chóng. Tr­íc khi chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ra ®êi, nh×n chung, c¸c nhµ triÕt häc duy vËt quan niÖm vÊt chÊt lµ mét hay mét sè chÊt tù cã, ®Çu tiªn, lµ c¬ së s¶n sinh ra toµn bé thÕ giíi. Tõ thêi cæ ®¹i trong lý thuyÕt Ngò hµnh cña triÕt häc Trung Quèc ®· quan niÖm kim, méc, thuû, ho¶, thæ lµ nh÷ng nh©n tè vËt chÊt ®Çu tiªn cña thÕ giíi; ph¸i Nyaya Vai'sªsika ë Ên §é l¹i quan niÖm c¬ së vËt chÊt ®Çu tiªn sinh thµnh nªn thÕ giíi lµ anu[9]. ë Hy L¹p, ph¸i Milª cho r»ng c¬ së vËt chÊt ®Çu tiªn cña thÕ giíi lµ n­íc (quan ®iÓm cña TalÐt[10]) hay kh«ng khÝ (quan ®iÓm cña Anaximen[11]); HªraclÝt[12] l¹i quan niÖm ®ã lµ löa; cßn §ªm«crÝt[13] th× kh¼ng ®Þnh ®ã lµ nguyªn tö;… Cho ®Õn thÕ kû XVII, XVIII quan niÖm vÒ vËt chÊt cña c¸c nhµ triÕt häc thêi cËn ®¹i T©y ©u nh­ Ph.Bªc¬n[14], R.§Òc¸ct¬[15], T.Hèpx¬[16], §.§i®r«[17],.. vÉn kh«ng cã nh÷ng thay ®æi c¨n b¶n. Hä tiÕp tôc nh÷ng quan niÖm vÒ vËt chÊt cña c¸c nhµ triÕt häc duy vËt thêi cæ ®¹i Hy L¹p vµ ®i s©u t×m hiÓu cÊu tróc vËt chÊt cña giíi tù nhiªn trong sù biÓu hiÖn cô thÓ c¶m tÝnh cña nã. Quan niÖm cña c¸c nhµ triÕt häc duy vËt tr­íc M¸c vÒ vËt chÊt tuy cã nh÷ng ­u ®iÓm nhÊt ®Þnh trong viÖc gi¶i thÝch c¬ së vËt chÊtcña sù tån t¹i giíi tù nhiªn nh­ng vÒ c¨n b¶n vÉn cßn nhiÒu h¹n chÕ nh­ kh«ng hiÓu chÝnh x¸c b¶n chÊt cña c¸c hiÖn t­îng ý thøc còng nh­ mèi quan hÖ gi÷a ý thøc víi vËt chÊt; kh«ng cã c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng biÓu hiÖn cña vËt chÊt trong ®êi sèng x· héi nªn còng kh«ng cã c¬ së ®Ó ®øng trªn quan diÓm duy vËt khi gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x· héi,… H¹n chÕ ®ã tÊt yÕu dÉn ®Õn quan ®iÓm duy vËt nöa vêi, kh«ng triÖt ®Ó khi gi¶i quyÕt - 14 - nh÷ng vÊn ®Ò giíi tù nhiªn, c¸c nhµ duy vËt ®øng trªn quan ®iÓm duy vËt, nh­ng khi gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò vÒ x· héi hä ®· "tr­ît" sang quan ®iÓm duy t©m. Sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn vµo cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ph¸t minh cña R¬nghen[18], BÐcc¬ren[19], T«mx¬n[20],… ®· b¸c bá quan ®iÓm cña c¸c nhµ duy vËt vÒ nh­ng chÊt ®ùoc coi lµ "giíi h¹n tét cïng", tõ ®ã dÉn tíi cuéc khñng ho¶ng vÒ thÕ giíi quan trong lÜnh vùc nghiªn cøu vËt lý häc. Nh÷ng ng­êi theo chñ nghÜa duy t©m ®· lîi dông c¬ héi nµy ®Ó kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt "phi vËt chÊt" cña thÕ giíi, kh¼ng ®Þnh vai trß cña c¸c lùc l­îng siªu nhiªn ®èi víi qu¸ tr×nh s¸ng t¹o ra thÕ giíi. Trong bèi c¶nh lÞch sö ®ã, V.I. Lªnin ®· tiÕn hµnh tæng kÕt nh÷ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX vµ tõ nhu cÇu cña cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m, Ng­êi ®· v¹ch râ ý ®å xuyªn t¹c nh÷ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn cña nh÷ng nhµ triÕt häc duy t©m, kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt vËt chÊt cña thÕ giíi vµ ®­a ra ®Þnh nghÜa kinh ®iÓn vÒ vËt chÊt: "VËt chÊt lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i kh¸ch quan ®­îc ®em l¹i cho con ng­êi trong c¶m gi¸c, ®­îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c"[5;151]. Theo ®Þnh nghÜa cña V.I. Lªnin vÒ vËt chÊt: Thø nhÊt, cÇn ph¶i ph©n biÖt "vËt chÊt" víi t­ c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc (tøc ph¹m trï kh¸i qu¸t thuéc tÝnh c¬ b¶n nhÊt, phæ biÕn nhÊt cña mäi tån t¹i vËt chÊt vµ ®­îc x¸c ®Þnh tõ gãc ®é gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc) víi kh¸i niÖm "vËt chÊt" ®­îc sö dông trong c¸c khoa häc chuyªn ngµnh (tøc kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ nh÷ng d¹ng vËt chÊt cô thÓ, c¶m tÝnh; nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña thÕ giíi vËt chÊt tù nhiªn hay x· héi). Thø hai, thuéc tÝnh c¬ b¶n nhÊt, phæ biÕn nhÊt cña näi tån t¹i vËt chÊt ®­îc kh¸i qu¸t trong ph¹m trï vËt chÊt cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ thuéc tÝnh tån t¹i kh¸ch quan (thùc t¹i kh¸ch quan), tøc lµ thuéc tÝnh tån t¹i ngoµi ý thøc, ®éc lËp, kh«ng phô thuéc vµo ý thøc cña con ng­êi, cho dï con ng­êi cã nhËn thøc ®­îc hay kh«ng nhËn thøc ®­îc nã[5;374,403]. Thø ba, vËt chÊt (d­íi h×nh thøc tån t¹i cô thÓ cña nã) lµ c¸i cã thÓ g©y nªn c¶m gi¸c ë con ng­êi khi nã trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp t¸c ®éng ®Õn gi¸c quan cña con ng­êi; ý thøc cña con ng­êi lµ sù ph¶n ¸nh ®èi víi vËt chÊt, cßn vËt chÊt lµ c¸i ®­îc ý thøc ph¶n ¸nh. §Þnh nghÜa cña V.I. Lªnin vÒ vËt chÊt cã ý nghÜa quan träng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt vµ nhËn thøc khoa häc: Mét lµ, b»ng viÖc t×m ra thuéc tÝnh quan träng nhÊt cña vËt chÊt lµ thuéc tÝnh kh¸ch quan, V.I.Lªnin ®· ph©n biÖt sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a kh¸i niÖm vËt chÊt víi t­ c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc víi kh¸i niÖm vËt chÊt víi t­ c¸ch lµ ph¹m trï cña c¸c khoa häc chuyªn ngµnh (vËt lý häc, ho¸ häc, sinh vËt häc,.. ) tõ ®ã kh¾c phôc ®­îc h¹n chÕ trong quan niÖm vÒ vËt chÊt cña chñ nghÜa duy vËt cò; cung cÊp c¨n cø nhËn thøc khoa häc ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng g× thuéc vÒ vËt chÊt; t¹o lËp c¬ së lý luËn cho viÖc x©y dùng quan ®iÓm duy vËt vÒ lÞch sö, kh¾c phôc ®­îc nh÷ng h¹n chÕ duy t©m trong quan niÖm vÒ x· héi. Hai lµ, khi kh¼ng ®Þnh vËt chÊt lµ "thùc t¹i kh¸ch quan", "®­îc ®em l¹i cho con ng­êi trong c¶m gi¸c" vµ "®­îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh", V.I. Lªnin kh«ng nh÷ng ®· kh¼ng ®Þnh tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt, tÝnh thø - 15 - hai cña ý thøc theo quan ®iÓm duy vËt mµ cßn kh¼ng ®Þnh kh¶ n¨ng con ng­êi cã thÓ nhËn thøc ®­îc thùc t¹i kh¸ch quan th«ng qua sù "chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh" cña con ng­êi ®èi víi thùc t¹i kh¸ch quan. b, Ph­¬ng thøc vµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, vËn ®éng lµ ph­¬ng tøc tån t¹i cña vËt chÊt; kh«ng gian, thêi gian lµ nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt. - VËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt Ph. ¡ngghen ®Þnh nghÜa: "VËn ®éng, hiÓu theo nghÜa chung nhÊt, - tøc ®­îc hiÓu lµ mét ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ mét thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, - th× bao gåm tÊt c¶ mäi sù thay ®æi vµ mäi qu¸ tr×nh diÔn ra trong vò trô, kÓ tõ sù thay ®æi vÞ trÝ ®¬n gi¶n cho ®Õn t­ duy"[1;519]. Theo quan ®iÓm cña Ph.¡ngghen vËn ®éng kh«ng chØ thuÇn tuý lµ sù thay ®æi vÞ trÝ trong kh«ng gian mµ lµ "mäi sù thay ®æi vµ mäi qu¸ tr×nh diÔn ra trong vò trô"; vËn ®éng "lµ mét ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ mét thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt" nªn th«ng qua vËn ®éng mµ c¸c d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt biÓu hiÖn sù tån t¹i cña m×nh; vËn ®éng cña vËt chÊt lµ tù th©n vËn ®éng. Sù tån t¹i cña vËt chÊt lu«n g¾n liÒn víi vËn ®éng; vËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt. Dùa trªn thµnh tùu khoa häc ë thêi ®¹i m×nh, Ph.¡ngghen ®· ph©n chia vËn ®éng thµnh n¨m h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n vËn ®éng c¬ giíi (sù di chuyÓn vÞ trÝ cña c¸c vËt thÓ trong kh«ng gian); vËn ®éng vËt lý (vËn ®éng cña c¸c ph©n tö, ®iÖn tö, c¸c h¹t c¬ b¶n, c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt, ®iÖn,... ); vËn ®éng ho¸ häc (sù biÕn ®æi cña c¸c chÊt v« c¬, h÷u c¬ trong qu¸ tr×nh ho¸ hîp vµ ph©n gi¶i); vËn ®éng sinh vËt (sù biÕn ®æi cña c¸c c¬ thÓ sèng, biÕn th¸i cÊu tróc gen,…); vËn ®éng x· héi (sù biÕn ®æi trong c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸,… cña ®êi sèng x· héi). C¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n nãi trªn ®­îc s¾p xÕp theo tr×nh tù tõ tr×nh ®é thÊp ®Õn tr×nh ®é cao, t­¬ng øng víi tr×nh ®é kÕt cÊu cña vËt chÊt. C¸c h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau vÒ chÊt song chóng kh«ng tån t¹i biÖt lËp mµ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, trong ®ã: h×nh thøc vËn ®éng cao xuÊt hiÖn trªn c¬ së c¸c h×nh thøc vËn ®éng thÊp vµ bao hµm trong nã nh÷ng h×nh thøc vËn ®éng thÊp h¬n. Trong sù tån t¹i cña m×nh, mçi sù vËt cã thÓ cã nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau song b¶n th©n nã bao giê còng ®­îc ®Æc tr­ng bëi h×nh thøc vËn ®éng cao nhÊt mµ nã cã. B»ng viÖc ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n, Ph.¡ngghen ®· d¹t c¬ së cho viÖc ph©n lo¹i, ph©n ngµnh, hîp lo¹i, hîp ngµnh khoa häc. T­ t­ëng vÒ sù thèng nhÊt nh­ng kh¸c nhau vÒ chÊt cña c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n cßn lµ c¬ së ®Ó chèng l¹i khuynh h­íng ®¸nh ®ång c¸c h×nh thøc vËn ®éng hoÆc quy h×nh thøc vËn ®éng nµy vµo h×nh thøc vËn ®éng kh¸c trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. Khi kh¼ng ®Þnh vËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt; chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng còng ®· kh¼ng ®Þnh vËn ®éng lµ tuyÖt ®èi, lµ vÜnh viÔn. §iÒu nµy kh«ng cã nghÜa chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng phñ nhËn sù ®øng im, c©n b»ng; song, ®øng im, c©n b»ng chØ lµ mét tr¹ng th¸i ®Æc biÖt cña vËn ®éng. §øng im lµ t­¬ng ®èi, t¹m thêi v× ®øng im, c©n b»ng chØ x¶y ra trong mét sè quan hÖ nhÊt ®Þnh chø kh«ng x¶y ra víi tÊt c¶ mäi quan hÖ; ®øng im, c©n b»ng chØ x¶y ra trong mét h×nh thøc vËn ®éng chø kh«ng ph¶i x¶y ra víi tÊt c¶ c¸c h×nh thøc vËn ®éng; ®øng im, kh«ng ph¶i lµ c¸i tån t¹i vÜnh viÔn mµ chØ tån t¹i trong mét - 16 - thêi gian nhÊt ®Þnh, chØ lµ xÐt trong mét hay mét sè quan hÖ nhÊt ®Þnh, ngay trong sù ®øng im vÉn diÔn ra nh÷ng qu¸ tr×nh biÕn ®æi nhÊt ®Þnh. §øng im lµ tr¹ng th¸i vËn ®éng ®Æc biÖt cña vËn ®éng, ®ã lµ vËn ®éng trong thÕ c©n b»ng, æn ®Þnh; vËn ®éng ch­a lµm thay ®æi c¨n b¶n vÒ chÊt, vÒ vÞ trÝ, h×nh d¸ng, kÕt cÊu cña sù vËt. - Kh«ng gian, thêi gian lµ nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt Mäi d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt ®Òu tån t¹i ë mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh, cã mét qu¶ng tÝnh (chiÒu cao, chiÒu réng, chiÒu dµi) nhÊt ®Þnh vµ tån t¹i trong c¸c mèi t­¬ng quan nhÊt ®Þnh (tr­íc hay sau, trªn hay d­íi, bªn ph¶i hay bªn tr¸i,… ) víi nh÷ng d¹ng vËt chÊt kh¸c. Nh÷ng h×nh thøc vËn ®éng nh­ vËy ®­îc gäi lµ kh«ng gian. MÆt kh¸c, sù tån t¹i cña sù vÆt cßn ®­îc thÓ hiÖn ë qu¸ tr×nh biÕn ®æi: nhanh hay chËm, kÕ tiÕp vµ chuyÓn ho¸,… Nh÷ng h×nh thøc tån t¹i nh­ vËy ®­îc gäi lµ thêi gian. Ph.¡ngghen viÕt: "C¸c h×nh thøc c¬ b¶n cña mäi tån t¹i lµ kh«ng gian vµ thêi gian; tån t¹i ngoµi thêi gian th× còng hÕt søc v« lý nh­ tån t¹i ngoµi kh«ng gian"[1;78]. Nh­ vËy, vËt chÊt, kh«ng gian, thêi gian kh«ng t¸ch rêi nhau; kh«ng cã vËt chÊt tån t¹i ngoµi kh«ng gian vµ thêi gian; còng kh«ng cã kh«ng gian, thêi gian tån t¹i ë ngoµi vËt chÊt vËn ®éng. Lµ nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt, kh«ng t¸ch khái vËt chÊt nªn kh«ng gian, thêi gian cã nh÷ng tÝnh chÊt chung nh­ nh÷ng tÝnh chÊt cña vËt chÊt, ®ã lµ tÝnh kh¸ch quan, tÝnh vÜnh cöu, tÝnh v« tËn vµ v« h¹n. Ngoµi ra, kh«ng gian cã tÝnh ba chiÒu (chiÒu cao, chiÒu réng, chiÒu dµi) cßn thêi gian chØ cã mét chiÒu (tõ qu¸ khø ®Õn t­¬ng lai). TÝnh ba chiÒu cña kh«ng gian vµ tÝnh mét chiÒu cña thêi gian biÓu hiÖn h×nh thøc tån t¹i qu¶ng tÝnh vµ qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña vËt chÊt vËn ®éng. c, TÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi ThÕ giíi vËt chÊt biÓu hiÖn hÕt søc phong phó ®a d¹ng song nh÷ng d¹ng biÓu hiÖn cña thÕ giíi vËt chÊt ®Òu ph¶n ¸nh b¶n chÊt cña thÕ giíi vµ thèng nhÊt víi nhau. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ vËt chÊt, thÕ giíi thèng nhÊt ë tÝnh vËt chÊt. Theo quan ®iÓm ®ã: Mét lµ, chØ cã mét thÕ giíi duy nhÊt lµ thÕ giíi vËt chÊt; thÕ giíi vËt chÊt lµ c¸i cã tr­íc, tån t¹i kh¸ch quan, ®éc lËp víi ý thøc cña con ng­êi. Hai lµ, thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i vÜnh viÔn, v« tËn, v« h¹n, kh«ng ®­îc sinh ra vµ kh«ng bÞ mÊt ®i. Ba lµ, mäi tån t¹i cña thÕ giíi vËt chÊt ®Òu cã mèi liªn hÖ thèng nhÊt víi nhau, biÓu hiÖn ë chç chóng ®Òu lµ nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt, lµ nh÷ng kÕt cÊu vËt chÊt, cã nguån gèc vËt chÊt, do vËt chÊt sinh ra vµ cïng chÞu sù chi phèi cña nh÷ng quy luËt kh¸ch quan phæ biÕn cña thÕ giíi vËt chÊt. Trong thÕ giíi vËt chÊt kh«ng cã g× kh¸c ngoµi nh÷ng qu¸ tr×nh vËt chÊt ®ang biÕn ®æi vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau, lµ nguån gèc, nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ cña nhau. B¶n chÊt vËt chÊt vµ tÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi lµ kÕt luËn ®­îc rót ra tõ viÖc kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc, ®­îc khoa häc vµ cuéc sèng hiÖn thùc cña con ng­êi kiÓm nghiÖm. Nã kh«ng chØ ®Þnh h­íng cho con ng­êi gi¶i thÝch vÒ tÝnh ®a d¹ng cña thÕ giíi mµ cßn ®Þnh h­íng cho con ng­êi tiÕp tôc nhËn thøc vÒ tÝnh ®a d¹ng Êy ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh c¶i t¹o hîp quy luËt - 17 - 2. ý thøc Gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò vÒ nguån gèc, b¶n chÊt, vai trß cña ý thøc lµ mét trong nh÷ng b­íc ®i ban ®Çu ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Trªn c¬ së kh¸i qu¸t thµnh tùu cña khoa häc, cña thùc tiÔn x· héi, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh nguån gèc vËt chÊt, b¶n chÊt ph¶n ¸nh vËt chÊt cña ý thøc ®Ó rót ra vai trß cña ý thøc trong mèi quan hÖ víi vËt chÊt. a, Nguån gèc cña ý thøc Theo quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng, ý thøc cã nguån gèc tù nhiªn vµ nguån gèc x· héi. - Nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc: ThÓ hiÖn qua sù h×nh thµnh cña bé ãc con ng­êi vµ ho¹t ®éng cña bé ãc ®ã cïng mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi thÕ giíi kh¸ch quan; trong ®ã, thÕ giíi kh¸ch quan t¸c ®éng ®Õn bé ãc ng­êi, tõ ®ã t¹o ra kh¶ n¨ng h×nh thµnh ý thøc cña con ng­êi vÒ kh¸ch quan. VÒ bé ãc ng­êi: ý thøc lµ thuéc tÝnh cña mét d¹ng vËt chÊt cã tæ chøc cao lµ bé ãc ng­êi, lµ chøc n¨ng cña bé ãc, lµ kÕt qu¶ ho¹t ®äng sinh lý thÇn kinh cña bé ãc. Bé ãc cµng hoµn thiÖn, ho¹t ®éng sinh lý thÇn kinh cña bé ãc cµng cã hiÖu qu¶, ý thøc cña con ng­êi cµng phong phó vµ s©u s¾c. §iÒu nµy lý gi¶i t¹i sao qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña loµi ng­êi còng lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n¨ng lùc cña nhËn thøc, cña t­ duy vµ t¹i sao ®êi sèng tinh thÇn cña con ng­êi bÞ rèi lo¹n khi sinh lý thÇn kinh cña con ng­êi kh«ng b×nh th­êng do bÞ tæn th­¬ng bé ãc. VÒ mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi thÕ giíi kh¸ch quan t¹o ra qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o: Quan hÖ gi÷a con ng­êi víi thÕ giíi kh¸ch quan lµ quan hÖ tÊt yÕu ngay tõ khi con ng­êi xuÊt hiÖn. Trong mèi quan hÖ nµy, thÕ giíi kh¸ch quan, th«ng qua ho¹t ®éng cña c¸c gi¸c quan ®· t¸c ®éng ®Õn bé ãc ng­êi, h×nh thµnh nªn ý thøc. Ph¶n ¸nh lµ sù t¸i t¹o nh÷ng ®Æc ®iÓm cña d¹ng vËt chÊt nµy ë d¹ng vËt chÊt kh¸c trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau gi÷a chóng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm ®­îc t¸i t¹o ë d¹ng vËt chÊt nhËn sù t¸c ®éng bao giê còng mang th«ng tin cña d¹ng vËt chÊt t¸c ®éng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm mang th«ng tin Êy ®­îc gäi lµ c¸i ph¶n ¸nh, cßn d¹ng vËt chÊt t¸c ®éng ®­îc gäi lµ c¸i ®­îc ph¶n ¸nh. C¸i ph¶n ¸nh vµ c¸i ®­îc ph¶n ¸nh kh«ng t¸ch rêi nhau nh­ng kh«ng ®ång nhÊt víi nhau. C¸i ®­îc ph¶n ¸nh lµ nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt, cßn c¸i ph¶n ¸nh chØ lµ ®Æc ®iÓm chøa ®ùng th«ng tin cña d¹ng vËt chÊt ®ã (c¸i ®­îc ph¶n ¸nh) ë mét d¹ng vÊt chÊt kh¸c (d¹ng vËt chÊt nhËn sù t¸c ®éng). Ph¶n ¸nh lµ thuéc tÝnh cña tÊt c¶ c¸c d¹ng vËt chÊt song ph¶n ¸nh ®­îc thÓ hiÖn d­íi nhiÒu h×nh thøc ph¶n ¸nh vËt lý, ho¸ häc; ph¶n ¸nh sinh häc; ph¶n ¸nh t©m lý vµ ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o (ph¶n ¸nh ý thøc). Nh÷ng h×nh thøc nµy t­¬ng øng víi qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña vËt chÊt. Ph¶n ¸nh vËt lý, ho¸ häc lµ h×nh thøc thÊp nhÊt, ®Æc tr­ng cho vËt chÊt v« sinh. Ph¶n ¸nh vËt lý, ho¸ häc thÓ hiÖn qua nh÷ng biÕn ®æi vÒ c¬, lý, ho¸ (thay ®æi kÕt cÊu, vÞ trÝ, tÝnh chÊt lý - ho¸ qua qu¸ tr×nh kÕt hîp, ph©n gi¶i c¸c chÊt) khi cã sù t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau gi÷a c¸c d¹ng vËt chÊt v« sinh. H×nh thøc ph¶n ¸nh nµy mang tÝnh thô ®éng, ch­a cã ®Þnh h­íng lùa chän cña vËt nhËn t¸c ®éng. Ph¶n ¸nh sinh häc lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh cao h¬n, ®Æc tr­ng cho giíi tù nhiªn h÷u sinh. T­¬ng øng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña giíi tù nhiªn h÷u sinh, ph¶n ¸nh sinh häc ®­îc thÓ hiÖn qua tÝnh kÝch thÝch, tÝnh c¶m øng, ph¶n x¹. tÝnh kÝch thÝch - 18 - lµ ph¶n øng cña thùc vËt vµ ®éng vËt bËc thÊp b»ng c¸ch thay ®æi chiÒu h­íng sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, thay ®æi mµu s¾c, thay ®æi cÊu tróc,… khi nhËn sù t¸c ®éng trong m«i tr­êng sèng. TÝnh c¶m øng lµ ph¶n ¸nh cña ®éng vËt cã hÖ thÇn kinh t¹o ra n¨ng lùc c¶m gi¸cm ®­îc thùc hiÖn trªn c¬ së ®iÒu khiÓn cña qu¸ tr×nh thÇn kinh qua c¬ chÕ ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn, khi cã sù t¸c ®éng tõ bªn ngoµi m«i tr­êng lªn c¬ thÓ sèng. Ph¶n ¸nh t©m lý lµ ph¶n ¸nh cña ®éng vËt cã hÖ thÇn kinh trung ­¬ng ®­îc thùc hiÖn trªn c¬ së ®iÒu khiÓn cña hÖ thÇn kinh qua c¬ chÕ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn. Ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh cao nhÊt trong c¸c h×nh thøc ph¶n ¸nh, nã chØ ®­îc thùc hiÖn ë d¹ng vËt chÊt ph¸t triÓn cao nhÊt, cã tæ chøc cao nhÊt lµ bé ãc con ng­êi. Ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o ®­îc thùc hiÖn qua qu¸ tr×nh ho¹t ®éng sinh lý thÇn kinh cña bé n·o ng­êi khi thÕ giíi kh¸ch quan t¸c ®éng lªn c¸c gi¸c quan cña con ng­êi. §©y lµ sù ph¶n ¸nh cã tÝnh chñ ®éng lùa chän th«ng tin, xö lý th«ng tin ®Ó t¹o ra nh÷ng th«ng tin míi, ph¸t hiÖn ý nghÜa cña th«ng tin. Sù ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o nµy ®­îc gäi lµ ý thøc. - Nguån gèc x· héi cña ý thøc: Cã nhiÒu yÕu tè cÊu thµnh nguån gèc x· héi cña ý thøc nh­ng trong ®ã c¬ b¶n nhÊt vµ trùc tiÕp nhÊt lµ nh©n tè lao ®éng vµ ng«n ng÷. Lao ®éng lµ qu¸ tr×nh con ng­êi sö dông c«ng cô t¸c ®éng vµo giíi tù nhiªn nh»m thay ®æi giíi tù nhiªn cho phï hîp víi nhu cÇu cña con ng­êi; lµ qu¸ tr×nh trong ®ã b¶n th©n con ng­êi ®ãng vai trß m«i giíi, ®iÒu tiÕt sù trao ®æi vËt chÊt gi÷a m×nh víi giíi tù nhiªn. §©y còng lµ qu¸ tr×nh lµm thay ®æi cÊu tróc c¬ thÓ, ®em l¹i d¸ng ®i th¼ng b»ng hai ch©n, gi¶i phãng hai tay, ph¸t triÓn khÝ quan, ph¸t triÓn n·o bé,… cña con ng­êi. Trong qu¸ tr×nh lao ®éng, con ng­êi t¸c ®éng vµo thÕ giíi kh¸ch quan lµm thÕ giíi kh¸ch quan béc lé nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng kÕt cÊu, nh÷ng quy luËt vËn ®éng cña nã, biÓu hiÖn thµnh nh÷ng hiÖn t­îng nhÊt ®Þnh mµ con ng­êi cã thÓ quan s¸t ®­îc. Nh÷ng hiÖn t­îng, th«ng qua ho¹t ®éng cña c¸c gi¸c quan, t¸c ®éng vµo bé ãc ng­êi, th«ng qua ho¹t ®éng cña bé n·o con ng­êi, t¹o ra kh¶ n¨ng h×nh thµnh nªn nh÷ng tri thøc nãi riªng vµ ý thøc nãi chung. Nh­ vËy, sù ra ®êi cña ý thøc chñ yÕu do ho¹t ®éng c¶i t¹o thÕ giíi kh¸ch quan th«ng qua qu¸ tr×nh lao ®éng. Ng«n ng÷ lµ hÖ thèng tÝn hiÖu vËt chÊt chøa ®ùng th«ng tin mang néi dung ý thøc. Kh«ng cã ng«n ng÷, ý thøc kh«ng thÓ tån t¹i vµ thÓ hiÖn. Sù ra ®êi cña ng«n ng÷ g¾n liÒn víi lao ®éng. Lao ®éng ngay tõ ®Çu ®· mang tÝnh tËp thÓ. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn trong lao ®éng n¶y sainh ë hä nhu cÇu ph¶i cã ph­¬ng tiÖn ®Ó giao tiÕp, trao ®æi t­ t­ëng. Nhu cÇu nµy lµm ng«n ng÷ n¶y sinh vµ ph¸t triÓn ngay trong qu¸ tr×nh lao ®éng. Nhê ng«n ng÷ con ng­êi ®· kh«ng chØ giao tiÕp, trao ®æi mµ cßn kh¸i qu¸t, tæng kÕt, ®óc kÕt thùc tiÔn, truyÒn ®¹t kinh nghiÖm, truyÒn ®¹t t­ t­ëng tõ thÕ hÖ nµy qua thÕ hÖ kh¸c. Nh­ vËy, nguån gèc c¬ b¶n, trùc tiÕp quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña ý thøc lµ lao ®éng. Sau lao ®éng vµ ®ång thêi víi lao ®éng lµ ng«n ng÷; ®ã lµ hai søc kÝch thÝch chñ yÕu ®· ¶nh h­ëng ®Õn bé ãc cña con v­în, ®· lµm cho bé ãc ®ã dÇn dÇn biÕn chuyÓn thµnh bé ãc cña con ng­êi, khiÕn cho t©m lý ®éng vËt dÇn dÇn chuyÓn ho¸ thµnh ý thøc[1;646-647]. b, B¶n chÊt vµ kÕt cÊu cña ý thøc - B¶n chÊt cña ý thøc. - 19 - ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o thÕ giíi kh¸ch quan vµo bé ãc ng­êi; lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ giíi kh¸ch quan. TÝnh chÊt n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña sù ph¶n ¸nh ý thøc ®­îc thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng ho¹t ®éng t©m – sinh lý cña con ng­êi trong viÖc ®Þnh h­íng tiÕp nhËn th«ng tin, chän läc th«ng tin, xö lý th«ng tin, l­u gi÷ th«ng tin vµ trªn c¬ së nh÷ng th«ng tin ®· cã nã cã thÓ t¹o ra nh÷ng th«ng tin míi vµ ph¸t hiÖn ý nghÜa cña th«ng tin ®­îc tiÕp nhËn. TÝnh chÊt n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña sù ph¶n ¸nh ý thøc cßn ®­îc thÓ hiÖn ë qu¸ tr×nh con ng­êi t¹o ra nh÷ng gi¶ t­ëng, gi¶ thuyÕt, huyÒn tho¹i,… trong ®êi sèng tinh thÇn cña m×nh hoÆc kh¸i qu¸t b¶n chÊt, quy luËt kh¸ch quan, x©y dùng c¸c m« h×nh t­ t­ëng, tri thøc trong c¸c ho¹t ®éng cña con ng­êi. ý thøc lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ kh¸ch quan nghÜa lµ: ý thøc lµ h×nh ¶nh vÒ thÕ giíi kh¸ch quan, h×nh ¶nh Êy bÞ thÕ giíi kh¸ch quan quy ®Þnh c¶ vÒ néi dung, c¶ vÒ h×nh thøc biÓu hiÖn nh­ng nã kh«ng cßn y nguyªn nh­ thÕ giíi kh¸ch quan mµ nã ®· c¶i biÕn th«ng qua l¨ng kÝnh chñ quan (t©m t­, t×nh c¶m, nguyÖn väng, kinh nghiÖm, tri thøc, nhu cÇu,…) cña con ng­êi. Theo C.M¸c, ý thøc "ch¼ng qua chØ lµ vËt chÊt ®­îc ®em chuyÓn vµo trong ®Çu ãc con ng­êi vµ ®­îc c¶i biÕn ®i trong ®ã"[3;35]. ý thøc lµ mét hiÖn t­îng x· héi vµ mang b¶n chÊt x· héi. Sù ra ®êi vµ tån t¹i cña ý thøc g¾n liÒn víi ho¹t ®éng thùc tiÔn, chÞu sù chi phèi kh«ng chØ cña c¸c quy luËt tù nhiªn mµ cßn lµ (vµ chñ yÕu lµ) cña c¸c quy luËt x· héi, ®­îc quy ®Þnh bëi nhu cÇu giao tiÕp x· héi vµ c¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t hiÖn thùc cña ®êi sèng x· héi. Víi tÝnh n¨ng ®éng, ý thøc ®· s¸ng t¹o l¹i hiÖn thùc theo nhu cÇu cña thùc tiÔn x· héi. - KÕt cÊu cña ý thøc ý thøc cã kÕt cÊu cùc kú phøc t¹p. Cã nhiÒu ngµnh khoa häc, nhiÒu c¸ch tiÕp cËn nghiªn cøu vÒ kÕt cÊu cña ý thøc. ë ®©y chØ tiÕp cËn kªt cÊu cña ý thøc theo c¸c yÕu tè c¬ b¶n nhÊt hîp thµnh nã. Theo c¸ch tiÕp cËn nµy, ý thøc bao gåm ba yÕu tè c¬ b¶n nhÊt lµ tri thøc, t×nh c¶m vµ ý chÝ, trong ®ã tri thøc lµ nh©n tè quan träng nhÊt. Ngoµi ra ý thøc cßn cã thÓ bao gåm c¸c yÕu tè kh¸c. Tri thøc lµ toµn bé nh÷ng hiÓu biÕt cña con ng­êi, lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, lµ sù t¸i t¹o l¹i h×nh ¶nh cña ®èi t­îng ®­îc nhËn thøc d­íi d¹ng c¸c lo¹i ng«n ng÷. Mäi ho¹t ®éng cña con ng­êi ®Òu cã tri thøc, ®­îc tri thøc ®Þnh h­íng. Mäi biÓu hiÖn cña ý thøc ®Òu chøa dùng néi dung tri thøc. Tri thøc lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña ý thøc vµ lµ diÒu kiÖn ®Ó ý thøc ph¸t triÓn. Theo C.M¸c: "Ph­¬ng thøc tån t¹i cña ý thøc vµ cña mét c¸i g× ®ã tån t¹i ®èi víi ý thøc, ®ã lµ tri thøc"[4;236]. C¨n cø vµo lÜnh vùc nhËn thøc, tri thøc cã thÓ chia thµnh nhiÒu lo¹i nh­ tri thøc vÒ tù nhiªn, tri thøc vÒ x· héi, tri thøc nh©n v¨n. C¨n cø vµo tr×nh ®é cña nhËn thøc, tri thøc cã thÓ chia thµnh tri thøc ®êi th­êng vµ tri thøc khoa häc, tri thøc kinh nghiÖm vµ tri thøc lý luËn, tri thøc c¶m tÝnh vµ tri thøc lý tÝnh,… T×nh c¶m lµ nh÷ng rung ®éng biÓu hiÖn th¸i ®é cña con ng­êi trong c¸c quan hÖ. T×nh c¶m lµ mét h×nh th¸i ®Æc biÖt cña sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc, ®­îc h×nh thµnh tõ sù kh¸i qu¸t nh÷ng c¶m xóc cô thÓ cña con ng­êi khi nhËn sù t¸c ®éng cña ngo¹i c¶nh. T×nh c¶m biÓu hiÖn vµ ph¸t triÓn trong mäi lÜnh vùc ®êi sèng cña con ng­êi; lµ mét yÕu tè ph¸t huy søc m¹nh, mét ®éng lùc thóc ®Èy ho¹t ®éng nhËn - 20 - thøc vµ thùc tiÔn. V.I. Lªnin cho r»ng: kh«ng cã t×nh c¶m th× "x­a nay kh«ng cã vµ kh«ng thÓ cã sù t×m tßi ch©n lý"[6;131]; kh«ng cã t×nh c¶m th× kh«ng cã mét yÕu tè th«i thóc nh÷ng ng­êi v« s¶n vµ nöa v« s¶n, nh÷ng c«ng nh©n vµ n«ng d©n nghÌo ®i theo c¸ch m¹ng[7;38]. Tïy vµo tõng ®èi t­îng nhËn thøc vµ sù rung ®éng cña con ng­êi vÒ ®èi t­îng ®ã trong c¸c quan hÖ mµ h×nh thµnh nªn c¸c lo¹i t×nh c¶m kh¸c nhau, nh­: t×nh c¶m ®¹o ®øc, t×nh c¶m thÈm mü, t×nh c¶m t«n gi¸o,… ý chÝ lµ kh¶ n¨ng huy ®éng søc m¹nh b¶n th©n ®Ó v­ît qua nh÷ng c¶n trë trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn môc ®Ých cña con ng­êi. ý chÝ ®­îc coi lµ mÆt n¨ng ®éng cña ý thøc, mét biÓu hiÖn cña ý thøc trong thùc tiÔn mµ ë ®ã con ng­êi tù gi¸c ®­îc môc ®Ých cña hµnh ®éng nªn tù ®Êu tranh víi m×nh vµ ngo¹i c¶nh ®Ó thùc hiÖn ®Õn cïng môc ®Ých ®· lùa chän. Cã thÓ coi ý chÝ lµ quyÒn lùc cña con ng­êi ®èi víi m×nh; nã ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh hµnh vi ®Ó con ng­êi h­íng ®Õn môc ®Ých mét c¸ch tù gi¸c; nã cho phÐp con ng­êi tù k×m chÕ, tù lµm chñ b¶n th©n vµ quyÕt ®o¸n trong hµnh ®Ëng theo quan ®iÓm vµ niÒm tin cña m×nh. Gi¸ trÞ ch©n chÝnh cña ý chÝ kh«ng chØ thÓ hiÖn ë c­êng ®é cña nã m¹nh hay yÕu mµ chñ yÕu thÓ hiÖn ë néi dung, ý nghÜa cña môc ®Ých mµ ý chÝ h­íng ®Õn. V.I. Lªnin cho r»ng: ý chÝ lµ mét trong nh÷ng yÕu tè t¹o nªn sù nghiÖp c¸ch m¹ng cña hµng triÖu ng­êi trong cuéc ®Êu tranh giai cÊp quyÕt liÖt nh»m gi¶i phãng m×nh, gi¶i phãng nh©n lo¹i[8;101]. TÊt c¶ c¸c yÕu t¹o thµnh ý thøc cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi nhau, song tri thøc lµ yÕu tè quan träng nhÊt; lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña ý thøc, ®ång thêi lµ nh©n tè ®Þnh h­íng ®èi víi sù ph¸t triÓn vµ quyÕt ®Þnh møc ®é biÓu hiÖn cña c¸c yÕu tè kh¸c. 3. Mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc Theo quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng vËt chÊt vµ ý thøc tån t¹i trong mèi quan hÖ biÖn chøng víi nhau, t¸c ®éng lÉn nhau th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn; trong mèi quan hÖ ®ã vËt chÊt gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi ý thøc. a, Vai trß cña vËt chÊt víi ý thøc Trong mèi quan hÖ víi ý thøc, vËt cÊt lµ c¸i cã tr­íc, ý thøc lµ c¸i cã sau; vËt chÊt lµ nguån gèc cña ý thøc; vËt chÊt quyÕt ®Þnh ý thøc; ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh ®èi víi vËt chÊt. ý thøc lµ s¶n phÈm cña mét d¹ng vËt chÊt cã tæ chøc cao lµ bé ãc ng­êi nªn chØ khi cã con ng­êi míi cã ý thøc. Trong mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi thÕ giíi vËt chÊt th× con ng­êi lµ kÕt qu¶ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi cña thÕ giíi vËt chÊt, lµ s¶n phÈm cña thÕ giíi vËt chÊt. KÕt luËn nµy ®Ó ®­îc chøng minh bëi sù ph¸t triÓn hÕt søc l©u dµi cña khoa häc vÒ giíi tù nhiªn; nã lµ mét b»ng chøng khoa häc chøng minh quan ®iÓm vËt chÊt cã tr­íc, ý thøc cã sau. C¸c yÕu tè t¹o thµnh nguån gèc tù nhiªn, nguån gèc x· héi cña ý thøc (bé ãc ng­êi, thÕ giíi kh¸ch quan t¸c ®éng ®Õn bé ãc g©y ra hiÖn t­îng ph¶n ¸nh, lao ®éng, ng«n ng÷) ®Òu, hoÆc lµ chÝnh b¶n th©n thÕ giíi vËt chÊt (thÕ giíi kh¸ch quan), hoÆc lµ nh÷ng d¹ng tån t¹i cña vËt chÊt (bé ãc ng­êi, hiÖn t­îng ph¶n ¸nh, lao ®éng, ng«n ng÷) nªn vËt chÊt lµ nguån gèc cña ý thøc. ý thøc lµ c¸i ph¶n ¸nh thÕ giíi vËt chÊt, lµ h×nh ¶nh vÒ thÕ giíi vËt chÊt nªn néi dung cña ý thøc ®­îc quyÕt ®Þnh bëi vËt chÊt. Sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña ý thøc, h×nh thøc biÓu hiÖn cña ý thøc bÞ c¸c quy luËt sinh häc, c¸c quy luËt x· héi - 21 - vµ sù t¸c ®éng cña m«i tr­êng sèng quyÕt ®Þnh. Nh÷ng yÕu tè nµy thuéc lÜnh vùc vËt chÊt nªn vËt chÊt kh«ng chØ quyÕt ®Þnh néi dung mµ cßn quyÕt ®Þnh c¶ h×nh thøc biÓu hiÖn còng nh­ mäi sù biÕn ®æi cña ý thøc. b, Vai trß cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt Trong mèi quan hÖ víi vËt chÊt, ý thøc cã thÓ t¸c ®éng trë l¹i vËt chÊt th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi. V× ý thøc lµ ý thøc cña con ng­êi nªn nãi ®Õn vai trß cña ý thøc lµ nãi ®Õn vai trß cña con ng­êi. B¶n th©n ý thøc kh«ng tù nã trùc tiÕp thay ®æi ®­îc g× trong hiÖn thùc. Muèn thay ®æi hiÖn thùc con ng­êi ph¶i tiÕn hµnh nh÷ng ho¹t ®éng vËt chÊt. Song, mäi ho¹t ®éng cña con ng­êi ®Òu do ý thøc chØ ®¹o, nªn vai trß cña ý thøc kh«ng ph¶i trùc tiÕp t¹o ra hay thay ®æi thÕ giíi vËt chÊt mµ nã trang bÞ cho con ng­êi tri thøc vÒ thùc t¹i kh¸ch quan, trªn c¬ së Êy con ng­êi x¸c ®Þnh môc tiªu, ®Ò ra ph­¬ng h­íng, x©y dùng kÕ ho¹ch, lùa chän ph­¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, c«ng cô, ph­¬ng tiÖn,… ®Ó thùc hiÖn môc tiªu cña m×nh. ë ®©y, ý thøc ®· thÓ hiÖn sù t¸c ®éng cña m×nh ®èi víi vËt chËt th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi. Sù t¸c ®éng trë l¹i cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt diÔn ra theo hai h­íng: tÝch cùc hoÆc tiªu cùc. NÕu con ng­êi nhËn thøc ®óng, cã tri thøc khoa häc, cã t×nh c¶m c¸ch m¹ng, cã nghÞ lùc, cã ý chÝ th× hµnh ®éng cña con ng­êi phï hîp víi c¸c quy luËt kh¸ch quan, con ng­êi cã n¨ng lùc v­ît qua nh÷ng th¸ch thøc trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn môc ®Ých cña m×nh, thÕ giíi ®­îc c¶i t¹o - ®ã lµ sù t¸c ®éng tÝch cùc cña ý thøc; cßn nÕu ý thøc cña con ng­êi ph¶n ¸nh kh«ng ®óng hiÖn thùc kh¸ch quan, b¶n chÊt, quy luËt kh¸ch quan th× ngay tõ ®Çu, h­íng hµnh ®éng cña con ng­êi ®· ®i ng­îc l¹i víi c¸c quy luËt kh¸ch quan, hµnh ®éng Êy sÏ cã t¸c dông tiªu cùc ®èi víi ho¹t ®éng thùc tiÔn, ®èi víi hiÖn thùc kh¸ch quan. Nh­ vËy, b»ng viÖc ®Þnh h­íng cho ho¹t ®éng cña con ng­êi, ý thøc cã thÓ quyÕt ®Þnh hµnh ®éng cña con ng­êi, ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi ®óng hay sai, thµnh c«ng hay thÊt b¹i, hiÖu qu¶ hay kh«ng hiÖu qu¶. T×m hiÓu vÒ vËt chÊt, vÒ nguån gèc, b¶n chÊt cña ý thøc, vÒ vai trß cña vËt chÊt, cña ý thøc cã thÓ thÊy: kh«ng bao giê vµ kh«ng ë ®©u ý thøc l¹i quyÕt ®Þnh vËt chÊt. Tr¸i l¹i, vËt chÊt lµ nguån gèc cña ý thøc, quyÕt ®Þnh néi dung vµ kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña ý thøc; lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó thùc hiÖn ý thøc; ý thøc chØ cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng trë l¹i vËt chÊt, sù t¸c ®éng Êy kh«ng ph¶i tù th©n mµ ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn (ho¹t ®éng vËt chÊt) cña con ng­êi. Søc m¹nh cña ý thøc trong sù t¸c ®éng nµy phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¶n ¸nh cña ý thøc, møc ®é th©m nhËp cña ý thøc vµo nh÷ng ng­êi hµnh ®éng, tr×nh ®é tæ chøc cña con ng­êi vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt, hoµn c¶nh vËt chÊt trong ®ã con ng­êi hµnh ®éng theo ®Þnh h­íng cña ý thøc. 4. ý nghÜa ph­¬ng ph¸p luËn Trªn c¬ së quan ®iÓm vÒ b¶n chÊt vËt chÊt cña thÕ giíi, b¶n chÊt n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña ý thøc vµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a vËt chÊt víi ý thøc, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng x©y dùng nªn mét nguyªn t¾c ph­¬ng ph¸p luËn c¬ b¶n, chung nhÊt ®èi víi mäi ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn cña con ng­êi. Nguyªn t¾c ®ã lµ trong mäi ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn ®ßi hái ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ kh¸ch quan, t«n träng kh¸ch quan ®ång thêi ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng chñ quan. Theo nguyªn t¾c ph­¬ng ph¸p luËn nµy, mäi ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn cña con ng­êi chØ cã thÓ ®óng ®¾n, thµnh c«ng vµ cã hiÖu qu¶ khi vµ chØ khi thùc hiÖn - 22 - ®ång thêi gi÷a viÖc xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ kh¸ch quan, t«n träng thùc tÕ kh¸ch quan víi ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng chñ quan ph¶i lµ trªn c¬ së vµ trong ph¹m vi ®iÒu kiÖn kh¸ch quan, chèng chñ quan duy ý chÝ trong nhËn thøc vµ thùc tiÔn. XuÊt ph¸t tõ thùc tÕ kh¸ch quan, t«n träng kh¸ch quan lµ xuÊt ph¸t tõ tÝnh kh¸ch quan cña vËt chÊt, cã th¸i ®é t«n träng ®èi víi hiÖn thùc kh¸ch quan mµ c¨n b¶n lµ t«n träng quy luËt, nhËn thøc vµ hµnh ®éng theo quy luËt; t«n träng vai trß quyÕt ®Þnh cña dêi sèng vËt chÊt ®êi sèng tinh thÇn cña con ng­êi, cña x· héi. §iÒu ®ã ®ßi hái trong nhËn thøc vµ hµnh ®éng con ng­êi ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ kh¸ch quan ®Ó x¸c ®Þnh môc ®Ých, ®Ò ra ®­êng lèi, chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch, kÕ ho¹ch, biÖn ph¸p; ph¶i lÊy thùc tÕ kh¸ch quan lµm c¬ së, ph­¬ng tiÖn; ph¶i t×m ra nh÷ng nh©n tè vËt chÊt, tæ chøc nh÷ng nh©n tè Êy thµnh lùc l­îng vËt chÊt ®Ó hµnh ®éng. Ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng chñ quan lµ ph¸t huy vai trß tÝch cùc, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña ý thøc vµ ph¸t huy vai trß nh©n tè con ng­êi trong viÖc vËt chÊt tÝnh tÝch cùc, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o Êy. §iÒu nµy ®ßi hái con ng­êi ph¶i t«n träng tri thøc khoa häc; tÝnh cùc häc tËp, nghiªn cøu ®Ó lµm chñ tri thøc khoa häc vµ truyÒn b¸ nã vµo quÇn chóng, h­íng dÉn quÇn chóng hµnh ®éng. MÆt kh¸c ph¶i tù gi¸c tu d­ìng, rÌn luyÖn ®Ó h×nh thµnh, cñng cè nh©n sinh quan c¸ch m¹ng, t×nh c¶m, nghÞ lùc c¸ch m¹ng ®Ó cã sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a tÝnh khoa häc vµ tÝnh nh©n v¨n trong ®Þnh h­íng hµnh ®éng. Thùc hiÖn nguyªn t¾c t«n träng kh¸ch quan, ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng chñ quan trong nhËn thøc vµ tùc tiÔn ®ßi hái ph¶i phßng chèng vµ kh¾c phôc bÖnh chñ quan duy ý chÝ; ®ã lµ nh÷ng hµnh ®éng lÊy ý chÝ ¸p ®Æt cho thùc tÕ, lÊy ¶o t­ëng thay cho hiÖn thùc, lÊy ý muèn chñ quan lµm chÝnh s¸ch, lÊy t×nh c¶m lµm ®iÓm xuÊt ph¸t cho chiÕn l­îc, s¸ch l­îc,… §©y còng ph¶i lµ qu¸ tr×nh chèng chñ nghÜa kinh nghiÖm, xem th­êng tri thøc khoa häc, xem th­êng lý luËn, b¶o thñ, tr× trÖ, thô ®éng,… trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn. Chó thÝch ch­¬ng I 1. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1994, t.20. 2. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1995, t.21. 3. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1993, t.23. 4. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2002, t.42. 5. V.I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb. TiÕn bé, M¸txc¬va, 1980, t.18. 6. V.I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb. TiÕn bé, M¸txc¬va, 1980, t.25. 7. V.I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb. TiÕn bé, M¸txc¬va, 1980, t.32. 8. V.I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb. TiÕn bé, M¸txc¬va, 1977, t.41. 9. Anu:Theo quan niÖm cña ph¸i Nyaya – Vai,sªsika th× Anu lµ nh÷ng h¹t bÊt biÕn nh­ng kh«ng ®ång nhÊt, kh¸c nhau vÒ h×nh d¸ng vµ khèi l­îng. 10. TalÐt (Thales, kho¶ng 642 – 547 tr­íc C«ng nguyªn) - 23 - ch­¬ng II Häc thuyÕt gi¸ trÞ Häc thuyÕt gi¸ trÞ lµ xuÊt ph¸t ®iÓm trong toµn bé lý luËn kinh tÕ cña C.M¸c. Trong häc thuyÕt nµy C.M¸c nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi, th«ng qua mèi quan hÖ gi÷a vËt víi vËt. C¬ së kinh tÕ ®Ó x¸c lËp quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi th«ng qua mèi quan hÖ gi÷a vËt víi vËt chÝnh lµ lao ®éng, c¸i thùc thÓ, yÕu tè cÊu thµnh gi¸ trÞ cña hµng ho¸. §ã chÝnh lµ träng t©m cña häc thuyÕt gi¸ trÞ. Sù thùc th× s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ g¾n liÒn víi nã lµ c¸c ph¹m trï: gi¸ trÞ, hµng ho¸, tiÒn tÖ ®· tõng cã tr­íc chñ nghÜa t­ b¶n. Nã lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn tiÒn ®Ò ®Ó cho ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa ra ®êi vµ ph¸t triÓn. Dùa trªn lý luËn nÒn t¶ng lµ häc thuyÕt gi¸ trÞ, C.M¸c ®· x©y dùng nªn häc thuyÕt gi¸ trÞ thÆng d­ – “hßn ®¸ t¶ng” trong toµn bé lý luËn kinh tÕ cña «ng. V× vËy, nghiªn cøu häc thuyÕt gi¸ trÞ cña C.M¸c còng cÇn ph¶i hiÓu r»ng: ®ã lµ ta ®· b¾t ®Çu nghiªn cøu vÒ ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, nh­ng míi chØ ë d¹ng chung nhÊt. I. ®iÒu kiÖn ra ®êi, ®Æc tr­ng vµ ­u thÕ cña s¶n xuÊt hµng ho¸ 1. §iÒu kiÖn ra ®êi vµ tån t¹i cña s¶n xuÊt hµng ho¸ LÞch sö ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi ®· vµ ®ang tr¶i qua hai kiÓu tæ chøc kinh tÕ, ®ã lµ s¶n xuÊt tù cÊp tù tóc vµ s¶n xuÊt hµng ho¸. S¶n xuÊt tù cÊp tù tóc lµ kiÓu tæ chøc kinh tÕ mµ s¶n phÈm do lao ®éng t¹o ra lµ nh»m ®Ó tho¶ m·n trùc tiÕp nhu cÇu cña ng­êi s¶n xuÊt. S¶n xuÊt hµng ho¸ lµ kiÓu tæ chøc kinh tÕ mµ ë ®ã s¶n phÈm ®­îc s¶n xuÊt ra ®Ó trao ®æi hoÆc mua b¸n trªn thÞ tr­êng. S¶n xuÊt hµng ho¸ ra ®êi lµ b­íc ngoÆt c¨n b¶n trong lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi, ®­a loµi ng­êi tho¸t khái t×nh tr¹ng m«ng muéi, xo¸ bá nÒn kinh tÕ tù nhiªn, ph¸t triÓn nhanh chãng lùc l­îng s¶n xuÊt vµ n©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ cña x· héi. S¶n xuÊt hµng ho¸ chØ ra ®êi, khi cã ®ñ hai ®iÒu kiÖn sau ®©y: Thø nhÊt, ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi lµ sù ph©n chia lao ®éng x· héi mét c¸ch tù ph¸t thµnh c¸c ngµnh, nghÒ kh¸c nhau. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi t¹o ra sù chuyªn m«n ho¸ lao ®éng, do ®ã ®·n ®Õn chuyªn m«n ho¸ s¶n xuÊt. Do ph©n c«ng lao ®éng x· héi nªn mçi ng­êi s¶n xuÊt sÏ lµm mét c«ng viÖc cô thÓ, v× vËy hä chØ t¹o ra mét hoÆc mét vµi lo¹i s¶n phÈm nhÊt ®Þnh. Song cuéc sèng cña mçi ng­êi l¹i cÇn ®Õn rÊt nhiÒu lo¹i s¶n phÈm kh¸c nhau. §Ó tho¶ m·n nhu cÇu, ®ßi hái hä ph¶i cã mèi liªn hÖ phô thuéc vµo nhau, ph¶i trao ®æi s¶n phÈm cho nhau. Nh­ vËy, ph©n c«ng lao ®éng x· héi lµ c­ së, lµ tiÒn ®Ò cña s¶n xuÊt hµng ho¸. M¸c chØ râ: "Sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi nµy lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸, mÆc dÇu ng­îc l¹i, s¶n xuÊt hµng ho¸ kh«ng ph¶i lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi"[1;72]. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi cµng ph¸t triÓn, th× s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ cµng më réng h¬n, ®a d¹ng h¬n. Tuy nhiªn, ph©n c«ng lao ®éng x· héi míi chØ lµ ®iÒu kiÖn thø nhÊt ch­a ®ñ ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸ ra ®êi vµ tån t¹i. C.M¸c ®· chøng minh r»ng, trong c«ng - 24 - x· thÞ téc Ên §é thêi cæ, ®· cã sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi kh¸ chi tiÕt, nh­ng s¶n phÈm cña lao ®éng ch­a trë thµnh hµng ho¸. Bëi v× t­ liÖu s¶n xuÊt lµ cña chung nªn s¶n phÈm cña tõng nhãm s¶n xuÊt chuyªn m«n ho¸ còng lµ cña chung, c«ng x· ph©n phèi trùc tiÕp cho tõng thµnh viªn ®Ó tho· m·n nhu cÇu. V× vËy, muèn s¶n xuÊt hµng ho¸ ra ®êi vµ tån t¹i ph¶i cã ®iÒu kiÖn thø hai. Thø hai, sù t¸ch biÖt t­¬ng ®èi vÒ mÆt kinh tÕ cña nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt. Sù t¸ch biÖt nµy do c¸c quan hÖ së h÷u kh¸c nhau vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt, mµ khëi thuû lµ chÕ ®é t­ h÷u nhá vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt, ®· x¸c ®Þnh ng­êi së h÷u t­ liÖu s¶n xuÊt lµ ng­êi së h÷u s¶n phÈm lao ®éng. C. M¸c viÕt: "ChØ cã s¶n phÈm cña nh÷ng ng­êi lao ®éng t­ nh©n ®éc lËp vµ kh«ng phô thuéc vµo nhau míi ®èi diÖn víi nhau nh­ lµ nh÷ng hµng ho¸"[1;72]. Nh­ vËy, chÝnh quan hÖ së h÷u kh¸c nhau vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt ®· lµm cho nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt ®éc lËp, ®èi lËp víi nhau, nh­ng hä l¹i n»m trong hÖ thèng ph©n c«ng lao ®éng x· héi nªn hä phô thuéc lÉn nhau vÒ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. Trong ®iÒu kiÖn Êy ng­êi nµy muèn tiªu dïng s¶n phÈm cña ng­êi kh¸c ph¶i th«ng qua sù mua - b¸n hµng ho¸, tøc lµ ph¶i trao ®æi d­íi nh÷ng h×nh th¸i hµng ho¸. Tõ sù ph©n tÝch trªn, s¶n xuÊt hµng ho¸ chØ ra ®êi khi cã ®ång thêi hai ®iÒu kiÖn nãi trªn, nÕu thiÕu mét trong hai ®iÒu kiÖn Êy th× kh«ng cã s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ s¶n phÈm lao ®éng kh«ng mang h×nh th¸i hµng ho¸. 2. §Æc tr­ng vµ ­u thÕ cña s¶n xuÊt hµng ho¸ S¶n xuÊt hµng ho¸ ra ®êi lµ b­íc ngoÆt c¨n b¶n trong lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi, ®­a loµi ng­êi tho¸t khái t×nh tr¹ng "m«ng muéi", xo¸ má nÒn kinh tÕ tù nhiªn, ph¸t triÓn nhanh chãng lùc l­îng s¶n xuÊt vµ n©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ cña x· héi. S¶n xuÊt hµng ho¸ so víi s¶n xuÊt tùc cung tù cÊp cã nh÷ng ®Æc tr­ng vµ ­u thÕ c¬ b¶n sau ®©y: Thø nhÊt, do môc ®Ých cña s¶n xuÊt hµng ho¸ kh«ng ph¶i ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu cña h¶n th©n ng­êi s¶n xuÊt nh­ trong kinh tÕ tù nhiªn mµ ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu cña ng­êi kh¸c, cña thÞ tr­êng. Sù gia t¨ng kh«ng h¹n chÕ nhu cÇu cña thÞ tr­êng lµ mét ®éng lùc m¹nh mÏ thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Thø hai, c¹nh tranh ngµy cµng gay g¾t, buéc mçi ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¶i n¨ng ®éng trong s¶n xuÊt - kinh doanh, ph¶i th­êng xuyªn c¶i tiÕn kü thuËt, hîp lý ho¸ s¶n xuÊt ®Ó t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, n©ng cao chÊt l­îng s¶n phÈm, nh»m tiªu thô ®­îc hµng ho¸ vµ thu ®­îc lîi nhuËn ngµy cµng nhiÒu h¬n. C¹nh tranh ®· thóc ®Èy lùc l­îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Thø ba, sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi víi tÝnh chÊt "më", c¸c quan hÖ hµng ho¸ tiÒn tÖ lµm cho giao l­u kinh tÕ, v¨n ho¸ gi÷a c¸c ®Þa ph­¬ng trong n­íc vµ quèc tÕ ngµy cµng ph¸t triÓn. Tõ ®ã t¹o ®iÒu kiÖn ngµy cµng n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt vµ v¨n ho¸ cña nh©n d©n. Tuy nhiªn bªn c¹nh mÆt tÝch cùc nh­ ®· nªu trªn, s¶n xuÊt hµng ho¸ còng cã nh÷ng mÆt tr¸i cña nã nh­ ph©n ho¸ giµu - nghÌo gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸, tiÒm Èn nh÷ng kh¶ n¨ng khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi, ph¸ ho¹i m«i tr­¬ng sinh th¸i,.. II. hµng ho¸ - 25 - 1. Hµng ho¸ vµ hai thuéc tÝnh hµng ho¸ a, Kh¸i niÖm hµng ho¸ Hµng ho¸ lµ s¶n phÈm cña lao ®éng, nã cã thÓ tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu nhÊt ®Þnh nµo ®ã cña con ng­êi th«ng qua trao ®æi, mua b¸n. Khi nghiªn cøu ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, M¸c b¾t ®Çu b»ng sù ph©n tÝch hµng ho¸. §iÒu nµy b¾t nguån tõ c¸c lý do sau: Thø nhÊt, hµng ho¸ lµ h×nh th¸i biÓu hiÖn phæ biÕn nhÊt cña cña c¶i trong x· héi t­ b¶n. M¸c viÕt."Trong nh÷ng x· héi do ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa chi phèi th× cña c¶i x· héi biÓu hiÖn ra lµ mét "®èng hµng ho¸ khæng lå""[1;55]. Thø hai, hµng ho¸ lµ h×nh th¸i nguyªn tè cña cña c¶i, lµ tÕ bµo kinh tÕ trong ®ã chøa ®ùng mäi mÇm mèng m©u thuÉn cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. Thø ba, ph©n tÝch hµng ho¸ cã nghÜa lµ ph©n tÝch gi¸ trÞ – ph©n tÝch c¸i c¬ së cña tÊt c¶ c¸c ph¹m trï chÝnh trÞ kinh tÕ häc cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. NÕu kh«ng cã sù ph©n tÝch nµy, sÏ kh«ng biÓu hiÖn ®­îc, kh«ng thÓ ph©n tÝch ®­îc gi¸ trÞ thÆng d­ lµ ph¹m trï c¬ b¶n cña chñ nghÜa t­ b¶n vµ nh÷ng ph¹m trï kh¸c nh­ lîi nhuËn, lîi tøc, ®Þa t«,… b, Hai thuéc tÝnh cña hµng ho¸ Trong mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi kh¸c nhau, s¶n xuÊt hµng ho¸ cã b¶n chÊt kh¸c nhau, nh­ng mét vËt phÈm s¶n xuÊt ra khi ®· mang h×nh th¸i lµ hµng ho¸ th× ®Òu cã hai thuéc tÝnh c¬ b¶n lµ gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ. - Gi¸ trÞ sö dông Víi t­ c¸ch lµ gi¸ trÞ sö dông, hµng ho¸ tr­íc hÕt "lµ mét vËt nhê cã nhòng thuéc tÝnh cña nã mµ tho¶ m·n ®­îc mét lo¹i nhu cÇu nµo ®ã cña con ng­êi"[1;61], kh«ng kÓ nhu cÇu ®ã ®­îc tho¶ m·n mét c¸ch trùc tiÕp , nÕu vËt Êy lµ mét t­ liÖu sinh ho¹t, hay gi¸n tiÕp, nÕu vËt Êy lµ mét t­ liÖu s¶n xuÊt. C¸c M¸c ®· chØ râ: "Lµ nh÷ng gi¸ trÞ sö dông, c¸c hµng ho¸ kh¸c nhau tr­íc hÕt vÒ chÊt …"[1;65]. Gi¸ trÞ sö dông cña c¬m lµ ®Ó ¨n, cña ¸o lµ ®Ó mÆc, cña m¸y mãc, thiÕt bÞ, nguyªn nhiªn vËt liÖu lµ ®Ó s¶n xuÊt… Vµ ngay mçi mét vËt còng cã thÓ cã nhiÒu thuéc tÝnh tù nhiªn kh¸c nhau, do ®ã nã cã nhiÒu gi¸ trÞ sö dông hay c«ng dông kh¸c nhau g¹o cã thÓ dïng nÊu c¬m, nh­ng g¹o còng cã thÓ dïng lµm nguyªn liÖu trong ngµh r­îu, bia hay chÕ biÕn cån y tÕ… Sè l­îng gi¸ trÞ sö dông cña mét vËt kh«ng ph¶i ngay mét lóc ®· ph¸t hiÖn ra ®­îc hÕt, mµ nã ®­îc ph¸t hiÖn dÇn dÇn trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña khoa häc - kü thuËt. Gi¸ trÞ sö dông hay c«ng dông cña hµng ho¸ lµ do thuéc tÝnh tù nhiªn cña vËt thÓ hµng ho¸ quyÕt ®Þnh. Víi ý nghÜa nh­ vËy, gi¸ trÞ sö dông lµ mét ph¹m trï vÜnh viÔn. Gi¸ trÞ sö dông chØ thÓ hiÖn khi con ng­êi sö dông hay tiªu dïng, nã lµ néi dung vËt chÊt chña cña c¶i, kh«ng kÓ h×nh thøc x· héi cña cña c¶i ®ã nh­ thÕ nµo. C. M¸c chØ râ: ChØ cã trong viÖc sö dông hay tiªu dïng, th× gi¸ trÞ sö dông míi ®­îc thÓ hiÖn. Con ng­êi ë bÊt kú thêi ®¹i nµo còng ®Òu cÇn ®Õn c¸c gi¸ trÞ sö dông kh¸c nhau cña vËt phÈm ®Ó tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu mu«n vÎ cña m×nh. Do ®ã, M¸c viÕt: "Gi¸ trÞ sö dông cÊu thµnh c¸i néi dung vËt chÊt cña cña c¶i, ch¼ng kÓ h×nh - 26 - th¸i x· héi cña cña c¶i ®ã nh­ thÕ nµo"[1;63]. Mét vËt, khi ®· lµ hµng hoa sth× nhÊt thiÕt nã ph¶i cã gi¸ trÞ sö dông. Nh­ng kh«ng ph¶i bÊt cø vËt g× cã gi¸ trÞ sö dông còng ®Òu lµ hµng ho¸. Ch¼ng h¹n, kh«ng khÝ rÊt cÇn cho cuéc sèng con ng­êi, nh­ng kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸. N­íc suèi, qu¶ d¹i còng cã gi¸ trÞ sö dông, nh­ng kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸. Nh­ vËy, mét vËt muèn trë thµnh hµng ho¸ th× gi¸ trÞ sö dông cña nã ph¶i lµ vËt ®­îc s¶n xuÊt ra ®Ó b¸n, ®Ó trao ®æi, còng cã nghÜa lµ vËt ®ã ph¶i cã gi¸ trÞ trao ®æi. Trong kinh tÕ hµng ho¸, gi¸ trÞ sö dông lµ c¸i mang gi¸ trÞ trao ®æi. - Gi¸ trÞ hµng ho¸ Muèn hiÓu ®­îc gi¸ trÞ hµng ho¸ ph¶i ®i tõ gi¸ trÞ trao ®æi. M¸c viÕt: "Gi¸ trÞ trao ®æi tr­íc hÕt biÓu hiÖn ra nh­ lµ mét quan hÖ vÒ sè l­îng, lµ mét tû lÖ theo ®ã nh÷ng gi¸ trÞ sö dông lo¹i nµy ®­îc trao ®æi víi nh÷ng gi¸ trÞ sö dông lo¹i kh¸c"[1;63]. VÝ dô : 1 mÐt v¶i = 10 kg thãc VÊn ®Ò ®Æt ra lµ, t¹i sao v¶i vµ thãc lµ hai hµng ho¸ cã gi¸ trÞ sö dông kh¸c nhau l¹i cã thÓ trao ®æi ®­îc víi nhau, h¬n n÷a chóng l¹i trao ®æi víi nhau theo mét tû lÖ nhÊt ®Þnh? Së dÜ hai hµng ho¸ kh¸c nhau lµ v¶i vµ thãc l¹i cã thÓ trao ®æi ®­îc víi nhau, bëi v× gi÷a nh÷ng hµng ho¸ kh¸c nhau ®ã cã mét c¸i g× ®ã chung, c¸i chung ®ã kh«ng ph¶i lµ v¶i, lµ thãc…, nh­ng l¹i lµ c¸i mµ c¶ v¶i, thãc… ®Òu cã thÓ quy vÒ ®­îc. C¸c gi¸ trÞ trao ®æi kh¸c nhau ph¶i ®­îc quy thµnh c¸i chung ®ã, vµ mçi gi¸ trÞ trao ®æi ®Òu ®¹i biÓu cho mét l­îng nhiÒu hay Ýt cña c¸i chung ®ã. VËy c¸i chung Êy ph¶i ch¨ng lµ gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ M¸c viÕt : "NÐt ®Æc tr­ng cña quan hÖ trao ®æi hµng ho¸ chÝnh l¹i lµ viÖc ph¶i t¹m g¹t gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ ra mét bªn"[1;65]. NÕu kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö dông, th× c¸i g× lµ chung cho mäi gi¸ trÞ trao ®æi? M¸c ®· chØ râ: "NÕu g¹t gi¸ trÞ sö dông cña vËt thÓ hµng ho¸ ra mét bªn, th× vËt thÓ hµng ho¸ chØ cßn cã mét thuéc tÝnh mµ th«i, cô thÓ lµ chóng lµ s¶n phÈm cña lao ®éng"[1;65]. Nh­ vËy mét khi kh«ng kÓ ®Õn gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸, cã nghÜa nã kh«ng cßn lµ v¶i, lµ thãc… hay lµ mét vËt cã Ých nµo n÷a, nã còng kh«ng cßn lµ s¶n phÈm lao ®éng cña ng­êi thî dÖt, ng­êi n«ng d©n, hay lµ cña bÊt cø mét lao ®éng s¶n xuÊt cô thÓ nµo n÷a, nã chØ cßn l¹i cã tÝnh chÊt cña c¸c thø lao ®éng kh¸c nhau, ®ã lµ sù hao phÝ lao ®éng cña con ng­êi. Râ rµng, nÕu bãc c¸i vá gi¸ trÞ sö dông, còng nh­ tÝnh h÷u Ých cña lao ®éng ra, g¹t bá c¸i vÎ bÒ ngoµi tuú tiÖn ngÉu nhiªn cña gi¸ trÞ trao ®æi, th× ta sÏ thÊy tÊt c¶ c¸c hµng ho¸ ®Òu gièng nhau hoµn toµn, ®Òu cã mét thùc thÓ x· héi nh­ nhau, ®Òu lµ nh÷ng vËt kÕt tinh ®ång nhÊt - ®ã lµ søc lao déng cña con ng­êi ®­îc tÝch luü l¹i. Nhê cã c¬ së chung ®ã mµ c¸c hµng ho¸ cã thÓ trao ®æi ®­îc víi nhau. V× vËy, ng­êi ta trao ®æi hµng ho¸ cho nhau ch¼ng qua lµ trao ®æi lao ®éng cña m×nh Èn giÊu trong nh÷ng hµng ho¸ Êy. ChÝnh lao ®éng hao phÝ ®Ó t¹o ra hµng ho¸ lµ c¬ së chung cña viÖc trao ®æi vµ nã t¹o thµnh gi¸ trÞ cña hµng ho¸. VËy, gi¸ trÞ cña hµng ho¸ lµ lao déng x· héi cña ng­êi s¶n xuÊt kÕt tinh trong hµng ho¸, cßn gi¸ trÞ trao ®æi ch¼ng qua chØ lµ h×nh th¸i biÓu hiÖn cña gi¸ - 27 - trÞ hµng ho¸. Nh­ng còng cÇn nhËn thÊy hao phÝ lao ®éng cña con ng­êi kÕt tinh trong s¶n phÈm kh«ng ph¶i lóc nµo còng lµ gi¸ trÞ. Trong c¸c x· héi mµ ng­êi ta sö dông søc lao ®éng lµm ra s¶n phÈm ®Ó tù tiªu dïng cho b¶n th©n vµ gia ®×nh m×nh, th× sù hao phÝ lao ®éng ®ã kh«ng cã h×nh th¸i gi¸ trÞ. ChØ trong nh÷ng x· héi ng­êi ta lµm ra s¶n phÈm ®Ó trao ®æi, th× hao phÝ lao ®éng ®ã míi mang h×nh th¸i gi¸ trÞ. Do ®ã, gi¸ trÞ lµ mét ph¹m trï mang tÝnh lÞch sö. §Õn ®©y ta nhËn thøc ®­îc, thuéc tÝnh tù nhiªn cña hµng ho¸ lµ go¸ trÞ sö dông, thuéc tÝnh x· héi cña hµng ho¸ lµ hao phÝ lao ®éng kÕt tinh trong nã vµ lµ gi¸ trÞ. BÊt cø mét vËt nµo muèn trë thµnh hµng ho¸ ®Òu ph¶i cã ®ñ hai thuéc tÝnh: gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ, nÕu thiÕu mét trong hai thuéc tÝnh ®ã, s¶n phÈm kh«ng thÓ lµ hµng ho¸. b, Mèi quan hÖ gi÷a hai thuéc tÝnh cña hµng ho¸ Gi÷a hai thuéc tÝnh cña hµng ho¸ lu«n cã mèi quan hÖ rµng buéc lÉn nhau. Trong ®ã, gi¸ trÞ lµ néi dung, lµ c¬ së cña gi¸ trÞ trao ®æi, cßn gi¸ trÞ trao ®æi lµ h×nh thøc cña gi¸ trÞ ra bªn ngoµi. Khi trao ®æi s¶n phÈm cho nhau, nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt ngÇm so s¸nh lao ®éng Èn giÊu trong hµng ho¸ víi nhau. Thùc chÊt cña quan hÖ trao ®æi lµ ng­êi ta trao ®æi l­îng lao ®éng hao phÝ cña m×nh chøa ®ùng trong c¸c hµng ho¸. V× vËy, gi¸ trÞ lµ biÓu hiÖn quan hÖ gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸. Gi¸ trÞ lµ mét ph¹m trï lÞch sö, g¾n liÒn víi nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸. NÕu gi¸ trÞ sö dông lµ thuéc tÝnh tù nhiªn th× gi¸ trÞ lµ thuéc tÝnh x· héi cña hµng ho¸. Hµng ho¸ lµ sù thèng nhÊt cña hai thuéc tÝnh gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ, nh­ng ®©y lµ sù thèng nhÊt cña hai mÆt ®èi lËp. Sù ®èi lËp vµ m©u thuÉn gi÷a gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ thÓ hiÖn ë chç ng­êi lµm ra hµng ho¸ ®em b¸n chØ quan t©m ®Õn gi¸ trÞ hµng ho¸ do m×nh lµm ra, nÕu hä cã chó ý ®Õn gi¸ trÞ sö dông còng chÝnh lµ ®Ó cã ®­îc gi¸ trÞ. Ng­îc l¹i, ng­êi mua hµng ho¸ l¹i chØ chó ý ®Õn gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸, nh­ng muèn tiªu dïng gi¸ trÞ sö dông ®ã ng­êi mua ph¶i tr¶ gi¸ trÞ cña nã cho ng­êi b¸n. NghÜa lµ qu¸ tr×nh thùc hiÖn gi¸ trÞ t¸ch rêi qu¸ tr×nh thùc hiÖn gi¸ trÞ sö dông gi¸ trÞ ®­îc thùc hiÖn tr­íc, sau ®ã gi¸ trÞ sö dông míi ®­îc thùc hiÖn. 2. TÝnh hai mÆt cña lao ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸ Së dÜ hµng ho¸ cã hai thuéc tÝnh gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ lµ do lao ®éng cña ng­êi s¶n xuÊt ra hµng ho¸ cã tÝnh hai mÆt. ChÝnh tÝnh hai mÆt cña lao ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸ quyÕt ®Þnh tÝnh hai mÆt cña b¶n th©n hµng ho¸. C. M¸c lµ ng­êi ®Çu tiªn ®· ph¸t hiÖn ra tÝnh chÊt hai mÆt cña lao ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸. §ã lµ lao ®éng cô thÓ vµ lao ®éng trõu t­îng. a, Lao ®éng cô thÓ Lao ®éng cô thÓ lµ lao ®éng cã Ých d­íi mét h×nh thøc cô thÓ cña nh÷ng nghÒ nghiÖp chuyªn m«n nhÊt ®Þnh. Mçi lao ®éng cô thÓ cã môc ®Ých riªng, ®èi t­îng riªng, ph­¬ng tiÖn riªng, ph­¬ng ph¸p riªng vµ kÕt qu¶ riªng. VÝ dô: lao ®éng cô thÓ cña ng­êi thî méc, môc ®Ých lµ s¶n xuÊt c¸i bµn, c¸i ghÕ, ®èi t­îng lao ®éng lµ gç, ph­¬ng ph¸p cña anh ta lµ c¸c thao t¸c vÒ c­a, vÒ bµo, khoan, ®ôc, ph­¬ng tiÖn ®­îc sö dông lµ c¸i c­a, c¸i ®ôc, c¸i bµo, c¸i khoan, kÕt qu¶ lao ®éng lµ t¹o ra c¸i bµn, c¸i ghÕ. Mçi lao ®éng cô thÓ t¹o ra mét lo¹i gi¸ trÞ sö dông nhÊt ®Þnh. Lao ®éng cô - 28 - thÓ cµng nhiÒu lo¹i cµng t¹o ra nhiÒu lo¹i gi¸ trÞ sö dông kh¸c nhau. C¸c lao ®éng cô thÓ hîp thµnh hÖ thèng ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc - kü thuËt, c¸c h×nh thøc lao ®éng cô thÓ ngµy cµng ®a d¹ng, phong phó, nã ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Gi¸ trÞ sö dông lµ ph¹m trï vÜnh viÔn v× vËy lao ®éng cô thÓ còng lµ ph¹m trï vÜnh viÔn tån t¹i g¾n liÒn víi vËt phÈm, nã lµ mét ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu trong bÊt kú h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nµo. CÇn chó ý r»ng, h×nh thøc cña lao ®éng cô thÓ còng cã thÓ thay ®æi. Lao ®éng cô thÓ kh«ng ph¶i lµ nguån gèc duy nhÊt cña gi¸ trÞ sö dông do nã s¶n xuÊt ra. Gi¸ trÞ sö dông cña c¸c vËt thÓ hµng ho¸ bao giê còng do hai nh©n tè hîp thµnh vËt chÊt vµ lao ®éng. Lao ®éng cô thÓ cña con ng­êi chØ thay ®æi h×nh thøc tån t¹i cña c¸c vËt chÊt, lµm cho nã thÝch hîp víi nhu cÇu cña con ng­êi mµ th«i. b, Lao ®éng trõu t­îng Lao ®éng cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸, nÕu coi ®ã lµ sù hao phÝ ãc, søc thÇn kinh vµ søc c¬ b¾p nãi chung cña con ng­êi, chø kh«ng kÓ ®Õn h×nh thøc cô thÓ cña nã nh­ thÕ nµo, th× gäi lµ lao ®éng trõu t­îng. Lao ®éng cña ng­êi thî méc vµ lao ®éng cña ng­êi thî may, nÕu xÐt vÒ lao ®éng cô thÓ th× hoµn toµn kh¸c nhau, nh­ng nÕu g¹t bá tÊt c¶ nh÷ng sù kh¸c nhau Êy sang mét bªn th× chóng chØ cßn cã mét c¸i chung, ®Òu ph¶i tiªu phÝ søc ãc, søc b¾p thÞt vµ søc thÇn kinh cña con ng­êi. Lao ®éng trõu t­îng chÝnh lµ lao ®éng hao phÝ ®ång chÊt cña con ng­êi. Lao ®éng bao giê còng lµ sù hao phÝ søc lùc cña con ng­êi xÐt vÒ mÆt sinh lý, nh­ng kh«ng ph¶i lµ sù hao phÝ søc lao ®éng nµo vÒ mÆt sinh lý còng lµ lao ®éng trõu t­îng. Lao ®éng trõu t­îng chØ cã trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸, do môc ®Ých cña s¶n xuÊt lµ ®Ó trao ®æi. Tõ ®ã lµm xuÊt hiÖn sù cÇn thiÕt ph¶i quy c¸c lao ®éng cô thÓ vèn rÊt kh¸c nhau, kh«ng thÓ so s¸nh ®­îc víi nhau thµnh mét thø lao ®éng ®ång chÊt cã thÓ trao ®æi víi nhau, tøc lao ®éng trõu t­îng. Lao ®éng trõu t­îng t¹o ra gi¸ trÞ, lµm c¬ së cho sù ngang b»ng trong trao ®æi. NÕu kh«ng cã s¶n xuÊt hµng ho¸, kh«ng cã trao ®æi th× còng kh«ng cÇn ph¶i quy c¸c lao ®éng cô thÓ vÒ lao ®éng trõu t­îng. V× vËy, lao ®éng trõu t­îng lµ mét ph¹m trï lÞch sö riªng cã cña s¶n xuÊt hµng ho¸. CÇn l­u ý, ë ®©y kh«ng ph¶i cã hai thø lao ®éng kh¸c nhau mµ chØ lµ lao ®éng cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸, nh­ng lao ®éng ®ã mang tÝnh hai mÆt võa lµ lao ®éng cô thÓ, võa lµ lao ®éng trõu t­îng. NÕu lao ®éng cô thÓ chØ lµ mét trong hai nh©n tè t¹o thµnh gi¸ trÞ sö dông, th× lao ®éng trõu t­îng lµ nh©n tè duy nhÊt t¹o ra gi¸ trÞ cña hµng ho¸. Gi¸ trÞ cña mäi hµng ho¸ chØ lµ sù kÕt tinh cña lao ®éng trõu t­îng. ViÖc ph¸t hiÖn ra tÝnh hai mÆt cña lao ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸ cã ý nghÜa rÊt to lín vÒ mÆt lý luËn nã ®em ®Õn cho lý thuyÕt lao ®éng s¶n xuÊt mét c¬ së khoa häc thùc sù. Gióp ta gi¶i thÝch ®­îc hiÖn t­îng phøc t¹p diÔn ra trong thùc tÕ, nh­ sù vËn ®éng tr¸i ng­îc khi khèi l­îng cña c¶i vËt chÊt ngµy cµng t¨ng lªn, ®i liÒn víi khèi l­îng gi¸ trÞ cña nã gi¶m xuèng. TÝnh hai mÆt cña lao ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸, ph¶n ¸nh tÝnh chÊt t­ nh©n vµ tÝnh chÊt x· héi cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸. Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸, s¶n xuÊt c¸i g×? s¶n xuÊt nh­ thÕ nµo? lµ viÖc riªng cña mçi ng­êi. Hä lµ ng­êi s¶n xuÊt ®éc lËp, lao ®éng cña hä v× vËy cã tÝnh - 29 - chÊt t­ nh©n vµ lao ®éng cô thÓ cña hä sÏ lµ biÓu hiÖn cña lao ®éng t­ nh©n. §ång thêi lao ®éng cña mçi ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸, nÕu xÐt vÒ mÆt hao phÝ søc lùc nãi chung, tøc lao ®éng trõu t­îng, th× nã lu«n lµ mét bé phËn cña lao ®éng x· héi, nªn lao ®éng trõu t­îng lµ biÓu hiÖn cña lao ®éng x· héi. Trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸, lao ®éng t­ nh©n vµ lao ®éng x· héi kh«ng ph¶i lµ hai lao ®éng kh¸c nhau, mµ chØ lµ hai mÆt ®èi lËp cña mét lao ®éng thèng nhÊt. Gi÷a lao ®éng t­ nh©n vµ lao ®éng x· héi cã m©u thuÉn víi nhau. §ã lµ m©u thuÉn c¬ b¶n cña "s¶n xuÊt hµng ho¸". M©u thuÉn nµy biÓu hiÖn: - S¶n phÈm do ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ t¹o ra cã thÓ kh«ng ¨n khíp hoÆc kh«ng phï hîp víi nhu cÇu cña x· héi. - Hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt cña ng­êi s¶n xuÊt cã thÓ cao h¬n hay thÊp h¬n hao phÝ lao ®éng mµ x· héi cã thÓ chÊp nhËn. M©u thuÉn gi÷a lao ®éng t­ nh©n vµ lao ®éng x· héi lµ mÇm mèng cña mäi m©u thuÉn trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸. ChÝnh v× nh÷ng m©u thuÉn ®ã mµ s¶n xuÊt hµng ho¸ võa vËn ®éng ph¸t triÓn, l¹i võa tiÒm Èn kh¶ n¨ng khñng ho¶ng "s¶n xuÊt thõa". 3. L­îng gi¸ trÞ hµng ho¸ vµ c¸c nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn l­îng gi¸ trÞ hµng ho¸ Gi¸ trÞ hµng ho¸ ®­îc xÐt c¶ vÒ mÆt chÊt vµ mÆt l­îng: ChÊt gi¸ trÞ hµng ho¸ lµ di lao ®éng trõu t­îng cña ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ kÕt tinh trong hµng ho¸. VËy, l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ lµ do l­îng lao ®éng hao phÝ ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã quyÕt ®Þnh. a, Th­íc ®o l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ §o l­îng lao ®éng hao phÝ ®Ó t¹o ra hµng ho¸ b»ng th­íc ®o thêi gian nh­ mét giê lao ®éng, mét ngµy lao ®éng, … Do ®ã, l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ còng do thêi gian lao ®éng quyÕt ®Þnh. Trong thùc tÕ, mét lo¹i hµng ho¸ ®­a ra thÞ tr­êng lµ do rÊt nhiÒu ng­êi s¶n xuÊt ra, nh­ng mçi ng­êi s¶n xuÊt do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt, tr×nh ®é tay nghÒ lµ kh«ng gièng nhau, nªn thêi gian lao ®éng c¸ biÖt ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ cña hä kh¸c nhau. Thêi gian lao ®éng c¸ biÖt quyÕt ®Þnh l­îng gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ mµ tõng ng­êi s¶n xuÊt ra. VËy ph¶i ch¨ng lao ®éng c¸ biÖt nµo cµng l­êi biÕng, vông vÒ, ph¶i dïng nhiÒu thêi gian h¬n ®Ó lµm ra hµng ho¸, th× hµng ho¸ ®ã cµng cã nhiÒu gi¸ trÞ? M¸c viÕt: "ChØ cã l­îng lao ®éng x· héi cÇn thiÕt, hay thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra mét gi¸ trÞ sö dông, míi quyÕt ®Þnh ®¹i l­îng gi¸ trÞ cña gi¸ trÞ sö dông Êy"[1;68]. Nh­ vËy, th­íc ®o l­îng gi¸ trÞ cña hang ho¸ ®­îc tÝnh b»ng th¬p× gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt lµ thêi gian cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra mét hµng ho¸ trong ®iÒu kiÖn b×nh th­êng cña x· héi, tøc lµ víi mét t×nh ®é kü thuËt trung b×nh, tr×nh ®é khÐo lÐo trung b×nh vµ c­êng ®é lao ®éng trung b×nh so víi hoµn c¶nh x· héi nhÊt ®Þnh. Trong mét x· héi cã hµng triÖu ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸, víi thêi gian lao ®éng c¸ biÖt hÕt søc kh¸c biÖt nhau, th× th«ng th­êng thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt trïng hîp víi thêi gian lao ®éng c¸ biÖt cña nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®¹i bé phËn mét lo¹i hµng ho¸ nµo ®ã trªn thÞ tr­êng. b, C¸c nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn l­îng gi¸ trÞ hµng ho¸ - 30 - Do thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt lu«n thay ®æi, nªn l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ còng lµ mét ®¹i l­îng kh«ng cè ®Þnh. Sù thay ®æi l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ tuú thuéc vµo nh÷ng nh©n tè: Thø nhÊt, n¨ng suÊt lao ®éng. N¨ng suÊt lao ®éng lµ n¨ng lùc s¶n xuÊt cña lao ®éng, nã ®­îc tÝnh b»ng sè l­îng s¶n phÈm s¶n xuÊt ra trong mét ®¬n vÞ thêi gian hoÆc sè l­îng thêi gian cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra mét ®¬n vÞ s¶n phÈm. Cã hai lo¹i n¨ng suÊt lao déng: n¨ng suÊt lao ®éng c¸ biÖt vµ n¨ng suÊt lao ®éng x· héi. Trªn thÞ tr­êng, hµng ho¸ ®­îc trao ®æi kh«ng ph¶i theo gi¸ trÞ c¸ biÖt mµ lµ gi¸ trÞ x· héi. V× vËy, n¨ng suÊt cã ¶nh h­ëng ®Õn gi¸ trÞ x· héi cña hµng ho¸ chÝnh lµ n¨ng suÊt lao ®éng x· héi. N¨ng suÊt lao ®éng x· héi cµng t¨ng, thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ cµng gi¶m, l­îng gi¸ trÞ cña mét ®¬n vÞ s¶n phÈm cµng Ýt. Ng­îc l¹i n¨ng suÊt lao ®éng x· héi cµng gi¶m, th× thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ cµng t¨ng vµ l­îng gi¸ trÞ cña mét ®¬n vÞ s¶n phÈm cµng nhiÒu. L­îng gi¸ trÞ cña mét ®¬n vÞ hµng ho¸ tû lÖ thuËn víi sè l­îng lao ®éng kÕt tinh vµ tû lÖ nghÞch víi n¨ng suÊt lao ®éng x· héi. Nh­ vËy, muèn gi¶m gi¸ trÞ cña mét ®¬n vÞ hµng ho¸ xuèng, th× ta ph¶i t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng x· héi. N¨ng suÊt lao ®éng l¹i tuú thuéc vµo nhiÒu nh©n tè nh­ tr×nh ®é khÐo lÐo cña ng­êi lao déng, sù ph¸t triÓn cña khoa häc - kü thuËt vµ tr×nh ®é øng dông tiÕn bé kü thuËt vµ s¶n xuÊt, sù kÕt hîp x· héi cña s¶n xuÊt, hiÖu qu¶ cña t­ liÖu s¶n xuÊt vµ c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn. C­êng ®é lao ®éng lµ kh¸i niÖm nãi lªn møc ®é khÈn tr­¬ng, lµ sù c¨ng th¼ng mÖt nhäc cña ng­êi lao ®éng. V× vËy khi c­êng ®é lao ®éng t¨ng lªn, th× l­îng lao ®éng hao phÝ trong cïng mét ®¬n vÞ thêi gian còng t¨ng lªn vµ l­îng s¶n phÈm ®­îc t¹o ra còng t¨ng lªn t­¬ng øng cßn l­îng gi¸ trÞ cña mét ®¬n vÞ s¶n phÈm th× kh«ng ®æi. XÐt vÒ b¶n chÊt, t¨ng c­êng ®é lao ®éng còng gièng nh­ kÐo dµi thêi gian lao ®éng. Thø hai, møc ®é phøc t¹p cña lao ®éng. Møc ®é phøc t¹p cña lao ®éng còng ¶nh h­ëng nhÊt ®Þnh ®Ôn sè l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸. Theo møc ®é phøc t¹p cña lao déng cã thÓ chia lao ®éng thµnh lao ®éng gi¶n ®¬n vµ lao ®éng phøc t¹p. Lao ®éng gi¶n ®¬n lµ sù hao phÝ lao ®éng mét c¸ch gi¶n ®¬n mµ bÊt kú mét ng­êi b×nh th­êng nµo cã kh¶ n¨ng lao ®éng còng cã thÓ thùc hiÖn ®­îc. Lao ®éng phøc t¹p lµ lao ®éng ®ßi hái ph¶i ®­îc ®µo t¹o, huÊn luyÖn thµnh lao ®éng lµnh nghÒ. Khi nghiªn cøu tÝnh chÊt hai mÆt cña lao ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸, cã mét vÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i ch¨ng trong cïng mét ®¬n vÞ thêi gian lao ®éng, th× bÊt cø ai lµm viÖc g×, nghÒ g× th× còng ®Òu t¹o ra mét l­îng gi¸ trÞ nh­ nhau? Trong mét giê lao ®éng, ng­êi thî söa ch÷a ®ång hå t¹o ra nhiÒu gi¸ trÞ h¬n ng­êi röa b¸t. bëi v×, lao ®éng cña ng­êi röa b¸t lµ lao ®éng gi¶n ®¬n, cã nghÜa lµ bÊt kú mét ng­êi b×nh th­êng nµo, kh«ng ph¶i tr¶i qua ®µo t¹o, kh«ng cÇn cã sù ph¸t triÓn ®Æc biÖt, còng cã thÓ lµm ®­îc. Cßn lao ®éng cña ng­êi thî söa ch÷a ®ång hå lµ lao ®éng phøc t¹p ®ßi hái ph¶i cã sù ®µo t¹o, ph¶i cã thêi gian huÊn luyÖn tay nghÒ. V× vËy, trong cïng mét ®¬n vÞ thêi gian lao ®éng nh­ nhau, lao ®éng phøc - 31 - t¹p t¹o ra ®­îc nhiÒu gi¸ trÞ h¬n so víi lao ®éng gi¶n ®¬n. Lao ®éng phøc t¹p lµ lao ®éng gi¶n ®¬n ®­îc nh©n lªn gÊp béi. §Ó cho c¸c hµng ho¸ do lao ®éng gi¶n ®¬n t¹o ra cã thÓ quan hÖ b×nh ®öng víi c¸c hµng ho¸ do lao ®éng phøc t¹p t¹o ra, trong qu¸ tr×nh trao ®æi ng­êi ta quy mäi lao ®éng phøc t¹p thµnh lao ®éng gi¶n ®¬n trung b×nh. M¸c viÕt: "Lao ®éng phøc t¹p… chØ lµ lao ®éng gi¶n ®¬n ®­îc n©ng lªn luü thõa, hay nãi cho ®óng h¬n, lµ lao ®éng gi¶n ®¬n ®­îc nh©n lªn…"[1;75]. Nh­ vËy, l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®­îc ®o b»ng thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt, gi¶n ®¬n trung b×nh. c, CÊu thµnh l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ §Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ cÇn ph¶i chi phÝ lao ®éng, bao gåm lao ®éng qu¸ khø tån t¹i trong c¸c yÕu tè t­ liÖu s¶n xuÊt nh­ m¸y mãc, c«ng cô, nguyªn vËt liÖu vµ lao ®éng sèng hao phÝ trong qu¸ tr×nh chÕ biÕn t­ liÖu s¶n xuÊt thµnh s¶n phÈm míi. Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, lao ®éng cô thÓ cña ng­êi s¶n xuÊt cã vai trß b¶o tån vµ di chuyÓn gi¸ trÞ cña t­ liÖu s¶n xuÊt vµo s¶n phÈm (ký hiÖu lµ c), cßn lao ®éng trõu t­îng( biÓu hiÖn ë sù hao phÝ lao ®éng sèng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra s¶n phÈm) cã vai trß lµm t¨ng thªm gi¸ trÞ cho s¶n phÈm, ®©y lµ bé phËn gi¸ trÞ míi trong s¶n phÈm (ký hiÖu lµ v + m). V× vËy, cÊu thµnh l­îng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ bao gåm hai bé phËn: gi¸ trÞ cò t¸i hiÖn vµ gi¸ trÞ míi. Ký hiÖu W = c + m. III. tiÒn tÖ 1. LÞch sö ra ®êi vµ b¶n chÊt cña tiÒn tÖ Hµng ho¸ lµ sù thèng nhÊt cña hai thuéc tÝnh gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ. VÒ mÆt gi¸ trÞ sö dông, tøc h×nh th¸i tù nhiªn cña hµng ho¸, ta cã thÓ nhËn biÕt trùc tiÕp ®­îc b»ng c¸c gi¸c quan. Nh­ng vÒ mÆt gi¸ trÞ, tøc h×nh th¸i x· héi cña hµng ho¸, nã kh«ng cã mét nguyªn tö vËt chÊt nµo nªn dï cho ng­êi ta cã lËt ®i lËt l¹i m·i mét hµng ho¸, th× còng kh«ng thÓ sê thÊy, nh×n thÊy gi¸ trÞ cña nã. Gi¸ trÞ chØ cã mét tÝnh hiÖn thùc thuÇn tuý x· héi,vµ nã chØ biÓu hiÖn ra cho ng­êi ta thÊy ®­îc trong hµnh vi trao ®æi, nghÜa lµ trong mèi quan hÖ gi÷a c¸c hµng ho¸ víi nhau. ChÝnh v× vËy, th«ng qua sù nghiªn cøu c¸c h×nh th¸i biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ, qua c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lÞch sö, chóng ta sÏ t×m ra nguån gèc ph¸t sinh cña tiÒn tÖ, h×nh th¸i gi¸ trÞ næi bËt vµ tiªu biÓu nhÊt. a, Sù ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i gi¸ trÞ Sù ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i gi¸ trÞ trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ®­îc biÓu hiÖn th«ng qua bèn h×nh th¸i cô thÓ sau ®©y: H×nh th¸i gi¸ trÞ gi¶n ®¬n hay ngÉu nhiªn: §©y lµ h×nh th¸i ph«i thai cña gi¸ trÞ, nã xuÊt hiÖn trong giai ®o¹n ®Çu cña trao ®æi hµng ho¸ , khi trao ®æi mang tÝnh chÊt ngÉu nhiªn, ng­êi ta trao ®æi vËt nµy lÊy vËt kh¸c. VÝ dô: 1 m v¶i = 10 kg thãc. ë ®©y, gi¸ trÞ cña v¶i ®­îc biÓu hiÖn ë thãc. Cßn thãc lµ c¸i ®­îc dïng lµm ph­¬ng tiÖn ®Ó biÓu hiÖn gi¸ trÞ cña v¶i. Víi thuéc tÝnh tù nhiªn cña m×nh, thãc trë thµnh hiÖn th©n gi¸ trÞ cña v¶i. Së dÜ nh­ vËy v× b¶n th©n thãc còng cã gi¸ trÞ. Tuy lµ h×nh th¸i gi¶n ®¬n, nh­ng b¶n th©n nã l¹i kh«ng ®¬n gi¶n, l¹i bao gåm hai h×nh th¸i h×nh th¸i: t­¬ng ®èi vµ h×nh th¸i ngang gi¸ cña gi¸ trÞ. Trong vÝ dô, gi¸ trÞ cña 1m v¶i, b¶n th©n nã nÕu ®øng mét m×nh th× kh«ng thÓ ph¶n ¸nh - 32 - ®­îc hay biÓu hiÖn ®­îc gi¸ trÞ cña b¶n th©n nã lµ bao nhiªu. Muèn biÕt ®­îc gi¸ trÞ cña 1m v¶i ®ã cÇn ®em so s¸nh víi gi¸ trÞ cña 10 kg thãc, do ®ã h×nh th¸i gÝa trÞ cña 1m v¶i ë ®©y lµ h×nh th¸i t­¬ng ®èi. Cßn 10 kg thãc kh«ng biÓu hiÖn gi¸ trÞ cña b¶n th©n nã ®­îc, trong mèi quan hÖ víi v¶i, nã chØ biÓu hiÖn gi¸ trÞ cña v¶i nªn nã lµ h×nh th¸i ngang gi¸ cña gi¸ trÞ cña v¶i. NÕu thãc muèn biÓu hiÖn gi¸ trÞ cña m×nh, th× ph¶i ®¶o ng­îc ph­¬ng tr×nh l¹i 10 kg thãc = 1 m v¶i. H×nh th¸i gi¸ trÞ t­¬ng ®èi vµ h×nh th¸i vËt ngang gi¸ lµ hai mÆt liªn quan víi nhau, kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau, ®ång thêi lµ hai cùc ®èi lËp cña mét ph­¬ng tr×nh gi¸ trÞ. Trong h×nh th¸i gi¸ trÞ gi¶n ®¬n hay ngÉu nhiªn th× tû lÖ trao ®æi ch­a thÓ cè ®Þnh. H×nh th¸i vËt ngang gi¸ cña gi¸ trÞ, cã ba ®Æc ®iÓm gi¸ trÞ sö dông cña nã trë thµnh h×nh thøc biÓu hiÖn gi¸ trÞ; lao ®éng cô thÓ trë thµnh h×nh thøc biÓu hiÖn lao ®éng trõu t­îng; lao ®éng t­ nh©n trë thµnh h×nh thøc biÓu hiÖn lao ®éng x· héi. Trong h×nh th¸i gi¶n ®¬n, gi¸ trÞ cña mét hµng ho¸ chØ ®­îc ph¸t hiÖn ë mét hµng ho¸ nhÊt ®Þnh kh¸c. H×nh th¸i nµy chØ thÝch hîp víi tr¹ng th¸i trao ®æi ngÉu nhiªn nguyªn thuû. Sù trao ®æi hµng ho¸ ph¸t triÓn cao h¬n, cã nhiÒu mÆt hµng h¬n, ®ßi hái gi¸ trÞ cña mét hµng ho¸ ph¶i ®­îc biÓu hiÖn ë nhiÒu hµng ho¸ kh¸c víi nã. Do ®ã, h×nh th¸i gi¸ trÞ gi¶n ®¬n tù nã chuyÓn sang h×nh th¸i gi¸ trÞ ®Çy ®ñ hay më réng. H×nh th¸i gi¸ trÞ ®Çy ®ñ hay më réng: Khi lùc l­îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn h¬n, sau ph©n c«ng lao ®éng x· héi lÇn thø nhÊt, ch¨n nu«i t¸ch khái trång trät, trao ®æi trë nªn th­êng xuyªn h¬n, mét hµng ho¸ nµy cã thÓ quan hÖ víi nhiÒu hµng ho¸ kh¸c. T­¬ng øng víi giai ®o¹n nµy lµ h×nh th¸i gi¸ trÞ ®Çy ®ñ hay më réng. VÝ dô: 10 kg thãc hoÆc = 2 con gµ hoÆc 1 m v¶i 0,1 chØ vµng hoÆc ... §©y lµ sù më réng h×nh th¸i gi¸ trÞ gi¶n ®¬n hay ngÉu nhiªn. Trong vÝ dô trªn, gi¸ trÞ cña 1 m v¶i ®­îc biÓu hiÖn ë 10 kg thãc hoÆc 2 con gµ hoÆc 0,1 chØ vµng. Nh­ vËy, h×nh th¸i vËt ngang gi¸ ®· ®­îc më réng ra ë nhiÒu hµng ho¸ kh¸c nhau. Tuy nhiªn, vÉn lµ trao ®æi trùc tiÕp, tû lÖ trao ®æi ch­a cè ®Þnh. H×nh th¸i chung cña gi¸ trÞ: Víi sù ph¸t triÓn cao h¬n n÷a cña lùc l­îng s¶n xuÊt vµ ph©n c«ng lao ®éng x· héi, hµng ho¸ ®­îc ®­a ra trao ®æi th­êng xuyªn, ®a d¹ng vµ nhiÒu h¬n. Nhu cÇu trao ®æi do ®ã trë nªn phøc t¹p h¬n, ng­êi cã v¶i muèn ®æi thãc, nh­ng ng­êi cã thãc l¹i kh«ng cÇn v¶i mµ l¹i cÇn thø kh¸c. V× thÕ, viÖc trao ®æi trùc tiÕp kh«ng cßn thÝch hîp vµ g©y trë ng¹i cho trao ®æi. Trong t×nh h×nh ®ã, ng­êi ta ph¶i ®i con ®­êng vßng, mang hµng ho¸ cña m×nh ®æi lÊy thø hµng ho¸ mµ nã ®­îc nhiÒu ng­êi ­a chuéng, råi ®em hµng ho¸ ®ã ®æi lÊy thø hµng ho¸ mµ m×nh cÇn. Khi vËt trung gian trong trao ®æi ®­îc cè ®Þnh l¹i ë thø hµng ho¸ ®­îc nhiÒu ng­êi ­a chuéng, th× h×nh th¸i chung cña gi¸ trÞ xuÊt hiÖn. VÝ dô: 10 kg thãc - 33 - HoÆc 2 con gµ = 1 m v¶i HoÆc… 0,1 chØ vµng …. ë ®©y, tÊt c¶ c¸c hµng ho¸ ®Òu biÓu hiÖn gi¸ trÞ cña m×nh ë cïng mét thø hµng ho¸ ®ãng vai trß lµ vËt ngang gi¸ chung. Tuy nhiªn, vËt ngang gi¸ chung ch­a æn ®Þnh ë mét thø hµng ho¸ nµo. C¸c ®Þa ph­¬ng kh¸c nhau th× hµng ho¸ dïng lµm vËt ngang gi¸ chung còng kh¸c nhau. H×nh th¸i tiÒn tÖ: Khi lùc l­îng s¶n xuÊt vµ ph©n c«ng lao ®éng x· héi ph¸t triÓn h¬n n÷a, s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ thÞ tr­êng ngµy cµng më réng, th× t×nh tr¹ng cã nhiÒu vËt ngang gi¸ chung lµm cho trao ®æi gi÷a c¸c ®Þa ph­¬ng vÊp ph¶i khã kh¨n, do ®ã dÉn ®Õn ®ßi hái kh¸ch quan ph¶i h×nh thµnh vËt ngang gi¸ chung thèng nhÊt. Khi vËt ngang gi¸ chung ®­îc cè ®Þnh l¹i ë mét vËt ®éc t«n vµ phæ biÕn th× xuÊt hiÖn h×nh th¸i tiÒn tÖ cña gi¸ trÞ. VÝ dô: 10 kg thãc HoÆc 1 m v¶i = 0,1 chØ vµng HoÆc 2 con gµ Vµng trë thµnh tiÒn tÖ. … Lóc ®Çu cã nhiÒu kim lo¹i ®ãng vai trß tiÒn tÖ, nh­ng vÒ sau ®­îc cè ®Þnh l¹i ë kim lo¹i quý: vµng b¹c vµ cuèi cïng lµ vµng. Së dÜ b¹c vµ vµng ®ãng vai trß tiÒn tÖ lµ do nh÷ng ­u ®iÓm cña nã nh­ thuÇn nhÊt vÒ chÊt, dÔ chia nhá, kh«ng h­ háng, víi mét l­îng vµ thÓ tÝch nhá nh­ng chøa ®ùng mét l­îng gi¸ trÞ lín. TiÒn tÖ xuÊt hiÖn lµ kÕt qu¶ ph¸t triÓn l©u dµi cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸, khi tiÒn tÖ ra ®êi th× thÕ giíi hµng ho¸ ®­îc ph©n thµnh hai cùc: mét bªn lµ c¸c hµng ho¸ th«ng th­êng; cßn mét bªn lµ hµng ho¸ (vµng) ®ãng vai trß tiÒn tÖ. §Õn ®©y gi¸ trÞ c¸c hµng ho¸ ®· cã mét ph­¬ng tiÖn biÓu hiÖn thèng nhÊt. Tû lÖ trao ®æi ®­îc cè ®Þnh l¹i. b, B¶n chÊt cña tiÒn tÖ TiÒn tÖ lµ mét h×nh th¸i gi¸ trÞ cña hµng ho¸, lµ s¶n phÈmcña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ trao dæi hµng ho¸. C¸c nhµ khinh tÕ tr­íc C. M¸c gi¶i thÝch tiÒn tÖ tõ h×nh th¸i ph¸t triÓn cao nhÊt cña nã, bëi vËy ®· kh«ng lµm râ ®­îc b¶n chÊt cña tiÒn tÖ. Tr¸i l¹i, C. M¸c nghiªn cøu tiÒn tÖ tõ lÞch sö ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸, tõ sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i gi¸ trÞ hµng ho¸, do ®ã ®· t×m thÊy nguån gèc vµ b¶n chÊt cña tiÒn tÖ. VËy, tiÒn tÖ lµ hµng ho¸ ®Æc biÖt ®­îc t¸ch ra tõ trong thÕ giíi hµng ho¸ lµm vËt ngang gi¸ chung thèng nhÊt cho c¸c hµng ho¸ kh¸c, nã thÓ hiÖn lao ®éng x· héi vµ biÓu hiÖn quan hÖ gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸. B¶n chÊt cña tiÒn tÖ cßn ®­îc thÓ hiÖn qua c¸c chøc n¨ng cña nã. 2. C¸c chøc n¨ng cña tiÒn tÖ Theo C. M¸c tiÒn tÖ cã n¨m chøc n¨ng c¬ b¶n sau ®©y: a, Th­íc ®o gi¸ trÞ TiÒn tÖ dïng ®Ó biÓu hiÖn vµ ®o l­êng gi¸ trÞ cña c¸c hµng ho¸. Muèn ®o l­êng gi¸ trÞ cña c¸c hµng ho¸, b¶n th©n tiÒn tÖ còng ph¶i cã gi¸ trÞ. V× vËy, tiÒn tÖ lµm chøc n¨ng th­íc ®o gi¸ trÞ ph¶i lµ tiÒn vµng. §Ó ®o l­êng gi¸ trÞ hµng ho¸ kh«ng cÇn thiÕt ph¶i lµ tiÒn mÆt mµ chØ cÇn so s¸ng víi l­îng vµng nµo ®ã trong - 34 - ý t­ëng. Së dÜ cã thÓ lµm ®­îc nh­ vËy, v× gi÷a gi¸ trÞ cña vµng vµ gi¸ trÞ vña hµng hoa trong thùc tÕ ®· cã mét tû lÖ nhÊt ®Þnh. C¬ së cña tû lÖ ®ã lµ thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt hao phÝ ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã. Gi¸ trÞ hµng ho¸ ®­îc biÓu hiÖn b»ng tiÒn gäi lµ gi¸ c¶ hµng ho¸. Hay nãi c¸ch kh¸c, gi¸ c¶ lµ h×nh thøc biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ hµng ho¸. Gi¸ c¶ hµng ho¸ chÞu ¶nh h­ëng cña c¸c nh©n tè sau ®©y: + Gi¸ trÞ hµng ho¸. + Gi¸ trÞ cña tiÒn. + Quan hÖ cung - cÇu vÒ hµng ho¸. Nh­ng v× gi¸ trÞ hµng ho¸ lµ néi dung cña gi¸ c¶, nªn trong ba nh©n tè nªu trªn th× gi¸ trÞ v·n lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh gi¸ c¶. §Ó tiÒn lµm ®­îc chøc n¨ng th­íc ®o gi¸ trÞ th× b¶n th©n tiÒn tÖ còng ph¶i ®­îc quy ®Þnh mét ®¬n vÞ tiÒn tÖ nhÊt ®Þnh lµm tiªu chuÈn ®o l­êng go¸ c¶ cña hµng ho¸. §¬n vÞ ®ã lµ mét träng l­îng nhÊt ®Þnh cña kim lo¹i dïng lµm tiÒn tÖ. ë mçi n­íc, ®¬n vÞ tiÒn tÖ nµy cã tªn gäi kh¸c nhau. §¬n vÞ tiÒn tÖ vµ c¸c phÇn chia nhá cña nã lµ tiªu chuÈn cña gi¸ c¶. T¸c dông cña tiÒn khi dïng lµm tiªu chuÈn gi¸ c¶ kh«ng gièng víi t¸c dông cña nã khi dïng lµm th­íc ®o gi¸ trÞ. Lµ th­íc ®o gi¸ trÞ, tiÒn tÖ ®o l­êng gi¸ trÞ cña c¸c hµng ho¸ kh¸c; lµ tiªu chuÈn gi¸ c¶, tiÒn tÖ ®o l­êng b¶n th©n kim lo¹i dïng lµm tiÒn tÖ. Gi¸ trÞ cña hµng ho¸ tiÒn tÖ thay ®æi theo sù thay ®æi cña sè l­îng lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã. Gi¸ trÞ hµng ho¸ tiÒn tÖ (vµng) thay ®æi kh«ng ¶nh h­ëng g× ®Õn "chøc n¨ng" tiªu chuÈn gi¸ c¶ cña nã, mÆc dï gi¸ trÞ cña vµng thay ®æi nh­ thÕ nµo. b, Ph­¬ng tiÖn l­u th«ng Víi chøc n¨ng lµm ph­¬ng tiÖn l­u th«ng, tiÒn lµm m«i giíi trong qu¸ tr×nh trao ®æi hµng ho¸. §Ó lµm chøc n¨ng l­u th«ng hµng ho¸ ®ßi hái ph¶i cã tiÒn mÆt.Trao ®æi hµng ho¸ lÊy tiÒn lµm m«i giíi gäi lµ l­u th«ng hµng ho¸. C«ng thøc l­u th«ng hµng ho¸ lµ: H - T - H, khi tiÒn lµm m«i giíi trong trao ®æi hµng ho¸ ®· lµm cho b¸n vµ hµnh vi mua cã thÓ t¸ch rêi nhau c¶ vÒ thêi gian vµ kh«ng gian. Sù kh«ng nhÊt trÝ gi÷a mua vµ b¸n chøa ®ùng mÇm mèng cña khñng ho¶ng kinh tÕ. TiÒn lµ h×nh thøc biÓu hiÖn gi¸ trÞ cña hµng ho¸, bã phôc vô cho sù vËn ®éng cña hµng ho¸. L­u th«ng hµng ho¸ vµ l­u th«ng tiÒn tÖ lµ hai mÆt cña qu¸ tr×nh thèng nhÊt víi nhau. L­u th«ng tiÒn tÖ xuÊt hiÖn vµ dùa trªn c¬ së cña l­u th«ng hµng ho¸. ë mçi thêi kú nhÊt ®Þnh, l­u th«ng hµng ho¸ bao giê còng ®ßi hái mét l­îng tiÒn cÇn thiÕt cho sù l­u th«ng. Sè l­îng tiÒn nµy ®­îc x¸c ®Þnh bëi quy luËt chung cña l­u th«ng tiÒn tÖ. C. M¸c cho r»ng sè l­îng tiÒn tÖ cho l­u th«ng do ba nh©n tè quy ®Þnh :sè l­îng hµng ho¸ l­u th«ng trªn thÞ tr­êng, gi¸ c¶ trung b×nh cña hµng ho¸, vµ tèc ®é l­u th«ng cña nh÷ng ®¬n vÞ tiÒn tÖ cïng lo¹i. Sù t¸c ®éng cña ba nh©n tè nµy ®èi víi khèi l­îng tiÒn tÖ cÇn cho l­u th«ng diÔn ra theo quy luËt phæ biÕn lµ: "Tæng sè gi¸ c¶ cña hµng ho¸ chia cho sè vßng l­u th«ng cña c¸c ®ång tiÒn cïng lo¹i trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh…"[1;179-180]. NÕu ký hiÖu: T lµ sè l­îng tiÒn tÖ cÇn cho l­u th«ng. H lµ sè l­îng hµng ho¸ l­u th«ng trªn thÞ tr­êng. - 35 - lµ gi¸ c¶ trung b×nh cña mét hµng ho¸. Gh lµ tæng sè gi¶ c¶ cña hµng ho¸. N lµ sè vßng l­u th«ng cña c¸c ®ång tiÒn cïng lo¹i. Cã thÓ diÔn ®¹t quy luËt nµy b»ng c¸c c«ng thøc sau: T = Gh x H N = G N §iÒu kiÖn: TÊt c¶ c¸c nh©n tè trªn ph¶i ®­îc xem xÐt trong cïng mét thêi gian vµ trªn cïng mét kh«ng gian. Sè l­îng cÇn thiÕt cho l­u th«ng l¹i tû lÖ nghÞch víi sè vßng quay cña ®ång tiÒn. Trong l­u th«ng, lóc ®Çu tiÒn tÖ xuÊt hiÖn d­íi h×nh thøc vµng thoi, b¹c nÐn. DÇn dÇn nã ®­îc thay thÕ b»ng tiÒn ®óc. Trong qu¸ tr×nh l­u th«ng, tiÒn ®óc bÞ hao mßn dÇn vµ mÊt mét phÇn gi¸ trÞ cña nã. Nh­ng nã vÉn ®­îc x· héi chÊp nhËn nh­ tiÒn ®óc ®ñ gi¸ trÞ. Nh­ vËy, gi¸ trÞ thùc cña tiÒn t¸ch rêi gi¸ trÞ danh nghÜa cña nã. Së dÜ cã t×nh tr¹ng nµy v× tiÒn lµm ph­¬ng tiÖn l­u th«ng chØ ®ãng vai trß chèc l¸t. ng­êi ta ®æi hµng lÊy tiÒn råi l¹i dïng nã ®Ó mua hµng mµ m×nh cÇn. Lµm ph­¬ng tiÖn l­u th«ng, tiÒn kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã ®ñ gi¸ trÞ. Lîi dông t×nh h×nh ®ã, khi ®óc tiÒn Nhµ n­íc ph¶i t×m c¸ch gi¶m bít hµm l­îng kim lo¹i cña ®¬n vÞ tiÒn tÖ. Gi¸ trÞ thùc cña tiÒn ®óc ngµy cµng thÊp so víi gi¸ trÞ danh nghÜa cña nã. Thùc tiÔn ®ã dÉn ®Õn sù ra ®êi cña tiÒn giÊy. Nhµ n­íc cã thÓ in tiÒn giÊy nÐm vµo l­u th«ng. Nh­ng v× b¶n th©n tiÒn giÊy kh«ng cã gi¸ trÞ mµ chØ lµ ký hiÖu cña tiÒn vµng, nªn Nhµ n­íc kh«ng thÓ tuú ý in bao nhiªu tiÒn giÊy còng ®­îc, mµ ph¶i tu©n theo quy luËt, l­u th«ng tiÒn giÊy. Quy luËt ®ã lµ: "viÖc ph¸t hµnh tiÒn giÊy ph¶i ®­îc giíi h¹n trong sè l­îng vµng (hay b¹c) do tiÒn giÊy ®ã t­îng tr­ng, lÏ ra ph¶i l­u th«ng thùc sù"[1;193]. Khi khèi l­îng tiÒn giÊy do Nhµ n­íc ph¸t hµnh vµ l­u th«ng v­ît qu¸ khèi l­îng tiÒn cÇn cho l­u th«ng, th× gi¸ trÞ cña tiÒn tÖ sÏ bÞ gi¶m xuèng, t×nh tr¹ng l¹m ph¸t sÏ xuÊt hiÖn. c, Ph­¬ng tiÖn cÊt tr÷ Lµm ph­¬ng tiÖn cÊt tr÷, tøc lµ tiÒn ®­îc rót khái l­u th«ng ®i vµo cÊt tr÷. Së dÜ tiÒn lµm ®­îc chøc n¨ng nµy lµ v× tiÒn lµ ®¹i biÓu cho cña c¶i x· héi d­íi h×nh th¸i gi¸ trÞ, nªn cÊt tr÷ tiÒn lµ mét h×nh thøc cÊt tr÷ cña c¶i. §Ó lµm chøc n¨ng ph­¬ng tiÖn cÊt tr÷, tiÒn ph¶i cã ®ñ gi¸ trÞ, tøc lµ tiÒn, vµng, b¹c. Chøc n¨ng cÊt tr÷ lµm cho tiÒn trong l­u th«ng thÝch øng mét c¸ch tù ph¸t víi nhu cÇu tiÒn cÇn thiÕt cho l­u th«ng. NÕu s¶n xuÊt t¨ng, l­îng hµng ho¸ nhiÒu th× tiÒn cÊt tr÷ ®­îc ®­a vµo l­u th«ng. Ng­îc l¹i nÕu s¶n xuÊt gi¶m l­îng hµng ho¸ l¹i Ýt th× mét phÇn tiÒn vµng rót khái l­u th«ng ®i vµo cÊt tr÷. d, Ph­¬ng tiÖn thanh to¸n Lµm ph­¬ng tiÖn thanh to¸n, tiÒn ®­îc dïng ®Ó tr¶ nî, nép thuÕ, tr¶ tiÒn mua chÞu hµng … Khi s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é nµo ®ã tÊt yÕu n¶y sinh viÖc mua b¸n chÞu. Trong h×nh thøc giao dÞch nµy tr­íc tiªn tiÒn lµm chøc n¨ng tghwíc ®o gi¸ trÞ ®Ó ®Þnh gi¸ c¶ hµng ho¸. Nh­ng v× lµ mua b¸n chÞu nªn ®Õn kú h¹n tiÒn míi ®­îc ®­a vµo l­u th«ng ®Ó lµm ph­¬ng tiÖn - 36 - thanh to¸n. Sù ph¸t triÓn cña quan hÖ mua b¸n chÞu nµy mét mÆt t¹o kh¶ n¨ng tr¶ nî b»ng c¸ch thanh to¸n khÊu trõ lÉn nhau kh«ng dïng tiÒn mÆt. MÆt kh¸c, trong viÖc mua b¸n chÞu ng­êi mua trë thµnh con nî, ng­êi b¸n trë thµnh chñ nî. Khi hÖ thèng chñ nî vµ con nî ph¸t triÓn réng r·i, ®Õn kú thanh to¸n, nÕu mét kh©u nµo ®ã kh«ng thanh to¸n ®­îc sÏ g©y khã kh¨n cho c¸c kh©u kh¸c, ph¸ vì hÖ thèng, kh¶ n¨ng khñng ho¶ng kinh tÕ t¨ng lªn. Trong ®iÒu kiÖn tiÒn thùc hiÖn chøc n¨ng ph­¬ng tiÖn thanh to¸n th× c«ng thøc sè l­îng tiÒn tÖ cÇn thiÕt cho l­u th«ng sÏ ®­îc triÓn khai nh­ sau NÕu ký hiÖu: T lµ sè l­îng tiÒn cÇn cho l­u th«ng. G lµ tæng sè gi¸ c¶ cña hµng ho¸. Gc tæng sè gi¸ c¶ hµng b¸n chÞu. Tk tæng sè tiÒn khÊu trõ cho nhau. Ttt tæng sè tiÒn thanh to¸n ®Õn kú h¹n tr¶. N lµ sè vßng l­u th«ng cña c¸c ®ång tiÒn cïng lo¹i. Ta cã: G - Gc - Tk + Ttt T = N e, TiÒn tÖ thÕ giíi Khi trao ®æi hang ho¸ v­ît khái biªn giíi quèc gia th× tiÒn lµm chøc n¨ng tiÒn tÖ thÕ giíi. Víi chøc n¨ng nµy, tiÒn ph¶i cã ®ñ gi¸ trÞ, ph¶i trë l¹i h×nh th¸i ban ®Çu cña nã lµ vµng. Trong chøc n¨ng nµy, vµng ®­îc dïng lµm ph­¬ng tiÖn mua b¸n hµng ho¸, ph­¬ng tiÖn thanh to¸n quèc tÕ vµ biÓu hiÖn cña c¶i nãi chung cña x· héi. N¨m chøc n¨ng cña tiÒn trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. Sù ph¸t triÓn c¸c chøc n¨ng cña tiÒn ph¶n ¸nh sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ l­u th«ng hµng ho¸. IV. quy luËt gi¸ trÞ S¶n xuÊt hµng ho¸ chÞu sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt kinh tÕ nãi chung nh­ quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt; quy luËt tiÕt kiÖm thêi gian lao ®éng; quy luËt t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng… Nh­ng vai trß c¬ së cho sù chi phèi nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸ thuéc vÒ quy luËt gi¸ trÞ. Quy luËt gi¸ trÞ lµ quy luËt kinh tÕ c¨n b¶n cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸, ë ®©u cã s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ th× ë ®ã cã sù tån t¹i vµ ph¸t huy t¸c dông cña quy luËt gi¸ trÞ. 1. Néi dung cña quy luËt gi¸ trÞ Theo yªu cÇu cña quy luËt gi¸ trÞ, viÖc s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng hÝa ph¶i dùa trªn c¬ së hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Trong kinh tÕ hµng ho¸, mçi ng­êi s¶n xuÊt tù quyÕt ®Þnh hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt cña m×nh, ng­ng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ kh«ng ph¶i ®­îc quyÕt ®Þnh bëi hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt cña tõng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸, mµ bëi hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. V× vËy, muèn b¸n ®­îc hµng ho¸, bï ®¾p ®­îc chi phÝ vµ cã l·i, ng­êi s¶n xuÊt ph¶i ®iÒu chØnh lµm sao cho hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt cña m×nh phï hîp víi møc chi phÝ mµ x· héi chÊp nhËn ®­îc. Trao ®æi hµng ho¸ còng ph¶i dùa trªn c¬ së hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn - 37 - thiÕt, cã nghÜa lµ trao ®æi ph¶i theo nguyªn t¾c ngang gi¸. Sù vËn ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ th«ng qua sù vËn ®éng cña gi¸ c¶ hµng ho¸. V× gi¸ trÞ lµ c¬ së cña gi¸ c¶, cßn gi¸ c¶ lµ sù biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ, nªn tr­íc hÕt gi¸ c¶ phô thuéc vµo gi¸ trÞ. Hµng ho¸ nµo nhiÒu gi¸ trÞ th× gi¸ c¶ cña nã sÏ cao vµ ng­îc l¹i. Trªn thÞ tr­êng, ngoµi gi¸ trÞ, gi¸ c¶ cßn phô thuéc vµo c¸c nh©n tè kh¸c nh­ c¹nh tranh, cung cÇu, ssøc mua cña ®ång tiÒn. Sù t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè nµy lµm cho gi¸ c¶ hµng ho¸ trªn thÞ tr­êng t¸ch rêi víi gi¸ trÞ vµ lªn xuèng xoay quanh trôc gi¸ trÞ cña nã. Sù vËn ®éng gi¸ c¶ thÞ tr­êng cña hµng ho¸ xoay quanh trôc gi¸ trÞ cña nã chÝnh lµ c¬ chÕ ho¹t ®éng cña gi¸ c¶ thÞ tr­êng mµ quy luËt gi¸ trÞ ph¸t huy t¸c dông. 2. T¸c ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ Trong s¶n xuÊt trao ®æi hµng ho¸, quy luËt gi¸ trÞ cã ba t¸c ®éng chñ yÕu sau: Thø nhÊt, ®iÒu tiÕt s¶n xuÊt vµ l­u th«ng hµng ho¸. - §iÒu tiÕt s¶n xuÊt tøc lµ ®iÒu hoµ, ph©n bæ c¸c yÕu tè s¶n xuÊt gi÷a c¸c ngµnh, c¸c lÜnh vùc cña nÒn kinh tÕ. T¸c ®éng nµy cña quy luËt gi¸ trÞ th«ng qua sù biÕn ®éng cña gi¸ c¶ hµng ho¸ trªn thÞ tr­êng d­íi t¸c ®éng cña quy luËt cung cÇu. NÕu ë nhµng nµo ®ã khi cung nhá h¬n cÇu, gi¸ c¶ hµng ho¸ sÏ lªn cao h¬n gi¸ trÞ, hµng ho¸ b¸n ch¹y, l·i cao, th× ng­êi s¶n xuÊt sÏ ®æ x« vµo ngµnh Êy. Do ®ã, t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng ®­îc chuyÓn dÞch vµo ngµnh Êy t¨ng lªn. Ng­îc l¹i, khi cung ë ngµnh ®ã v­ît qu¸ cÇu, gi¸ c¶ hµng ho¸ gi¶m xuèng, hµng ho¸ b¸n kh«ng ch¹y vµ cã thÓ lç vèn. T×nh h×nh Êy buéc ng­êi s¶n xuÊt ph¶i thu hÑp quy m« s¶n xuÊt l¹i hoÆc chuyÓn sang ®Çu t­ vµo ngµnh cã gi¸ c¶ hµng ho¸ cao. - §iÒu tiÕt l­u th«ng cña quy luËt gi¸ trÞ còng th«ng qua gi¸ c¶ trªn thÞ tr­êng. Sù biÕn ®éng cña gi¸ c¶ thÞ tr­êng còng cã t¸c dông thu hót luång hµng tõ n¬i gi¸ c¶ thÊp ®Õn n¬i gi¸ c¶ cao, do ®ã lµm cho l­u th«ng hµng ho¸ th«ng suèt. Nh­ vËy, sù biÕn ®éng cña gi¸ c¶ trªn thÞ tr­êng kh«ng nh÷ng chØ râ sù biÕn ®éng vÒ kinh tÕ, mµ cßn cã t¸c ®éng ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ hµng ho¸. Thø hai, kÝch thÝch c¶i tiÕn kü thuËt, hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, thóc ®Èy lùc l­îng s¶n xuÊt x· héi ph¸t triÓn. Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸, mçi ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ lµ mét chñ thÓ kinh tÕ ®éc lËp, tù quyÕt ®Þnh ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña m×nh. Nh­ng do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt kh¸c nhau nªn hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt cña mçi ng­êi kh¸c nhau, ng­êi s¶n xuÊt nµo cã hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt nhá h¬n hao phÝ lao ®éng x· héi cña hµng ho¸ ë thÕ cã lîi, sÏ thu ®­îc l·i cao. Ng­êi s¶n xuÊt nµo cã hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt lín h¬n hap phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt sÏ ë thÕ bÊt lîi, lç vèn. §Ó giµnh lîi thÕ trong c¹nh tranh vµ tr¸nh nguy c¬ vì nî, ph¸ s¶n, hä ph¶i h¹ thÊp hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt cña m×nh, sao cho b»ng hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Muèn vËy, hä ph¶i lu«n t×m c¸ch c¶i tiÕn kü thuËt, c¶i tiÕn tæ chøc qu¶n lý, thùc hiÖn tiÕt kiÖm chÆt chÏ, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng. Sù c¹nh tranh quyÕt liÖt cµng thóc ®Èy qu¸ tr×nh nµy diÔn ra m¹nh mÏ h¬n, mang tÝnh x· héi. KÕt qu¶ lµ lùc l­îng s¶n xuÊt x· héi ®­îc thóc ®Èy ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Thø ba, thùc hiÖn sù lùa chän tù nhiªn vµ ph©n ho¸ ng­êi s¶n xuÊt hµng - 38 - ho¸ thµnh ng­êi giµu, ng­êi nghÌo. Qu¸ tr×nh c¹nh tranh theo ®uæi gi¸ trÞ tÊt yÕu dÉn ®Õn kÕt qu¶ lµ nh÷ng ng­êi cã ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt thuËn lîi, cã tr×nh ®é, kiÕn thøc cao, trang bÞ kü thuËt tèt nªn cã hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt thÊp h¬n hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt, nhê ®ã ph¸t tµi, giµu lªn nhanh chãng. Hä mua s¾m thªm t­ liÖu s¶n xuÊt, më réng s¶n xuÊt kinh doanh. Ng­îc l¹i nh÷ng ng­êi kh«ng cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi, lµm ¨n kÐm cái, hoÆc gÆp rñi ro trong kinh doanh nªn bÞ thua lç ®Én ®Õn ph¸ s¶n trë thµnh nghÌo khã. Nh÷ng t¸c ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn hÕt søc to lín: mét mÆt quy luËt gi¸ trÞ chi phèi sù lùa chän tù nhiªn, ®µo th¶i c¸c yÕu kÐm, kÝch thÝch c¸c nh©n tè tÝch cùc ph¸t triÓn; mÆt kh¸c, ph©n ho¸ x· héi thµnh kÎ giµu ng­êi nghÌo, t¹o sù bÊt b×nh ®¼ng trong x· héi. Chó thÝch ch­¬ng II 1. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen: Toµn tËp, Nxb, ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1993, t.23. Ch­¬ng III Häc thuyÕt gi¸ trÞ thÆng d­ ë ch­¬ng tr­íc chóng ta ®· nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ s¶n xuÊt hµng hãa, vÒ sù chuyÓn hãa cña gi¸ trÞ hµng hãa thµnh tiÒn tÖ. Chñ nghÜa t­ b¶n ra ®êi g¾n víi sù ph¸t trÓn ngµy cµng cao cña s¶n xuÊt hµng hãa. Nh­ng s¶n xuÊt hµng hãa t­ b¶n chñ nghÜa kh¸c víi s¶n xuÊt hµng hãa gi¶n ®¬n kh«ng chØ vÒ tr×nh ®é mµ cßn kh¸c c¶ vÒ chÊt n÷a. Trªn vò ®µi kinh tÕ, b©y giê xuÊt hiÖn mét lo¹i hµng hãa míi ®ã lµ hµng hãa søc lao ®éng. khi søc lao ®éng trë thµnh hµng hãa th× tiÒn tÖ mang h×nh th¸i lµ t­ b¶n vµ g¾n liÒn víi nã lµ mét quan hÖ s¶n xuÊt míi xuÊt hiÖn: quan hÖ gi÷a nhµ t­ b¶n vµ lao ®éng lµm thuª. Thùc chÊt cña mèi quan hÖ nµy lµ nhµ t­ b¶n chiÕm ®o¹t gi¸ trÞ thÆng d­ cña c«ng nh©n lµm thuª. Gi¸ trÞ thÆng d­ lµ nguån gèc h×nh thµnh nªn thu nhËp cña c¸c nhµ t­ b¶n vµ c¸c giai cÊp bãc lét trong chñ nghÜa t­ b¶n. Nghiªn cøu häc thuyÕt gi¸ trÞ thÆng d­ cña C.M¸c còng cã nghÜa lµ chóng ta nghiªn cøu häc thuyÕt gi÷ vÞ trÝ “hßn ®¸ t¶ng” trong toµn bé lý luËn kinh tÕ cña C.M¸c. I. Sù chuyÓn hãa cña tiÒn thµnh t­ b¶n 1. C«ng thøc chung cña t­ b¶n TiÒn lµ s¶n vËt cuèi cïng cña l­u th«ng hµng ho¸, ®ång thêi còng lµ h×nh thøc biÓu hiÖn ®Çu tiªn cña t­ b¶n. Mäi t­ b¶n lóc ®Çu ®Òu biÓu hiÖn d­íi h×nh th¸i mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh. Nh­ng b¶n th©n tiÒn kh«ng ph¶i lµ t­ b¶n. TiÒn chØ biÕn thµnh t­ b¶n trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, khi chóng ®­îc sö dông ®Ó bãc lét lao ®éng cña ng­êi kh¸c. Sù vËn ®éng cña ®ång tiÒn th«ng th­êng vµ ®ång tiÒn lµ t­ b¶n cã sù kh¸c nhau hÕt søc c¬ b¶n. Trong l­u th«ng hµng ho¸ gi¶n ®¬n th× tiÒn ®­îc coi lµ tiÒn th«ng th­êng, vËn ®éng theo c«ng thøc H – T – H (hµng – tiÒn – hµng), nghÜa lµ sù chuyÓn ho¸ cña hµng ho¸ thµnh tiÒn, råi tiÒn l¹i chuyÓn ho¸ thµnh hµng ho¸. ë ®©y tiÒn tÖ kh«ng ph¶i lµ t­ b¶n, mµ chØ lµ tiÒn tÖ th«ng th­êng víi ®øng nghÜa cña nã. - 39 - Ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ b¸n hµng cña m×nh lÊy tiÒn tÖ, råi l¹i dïng tiÒn tÖ ®ã ®Ó mua mét hµng ho¸ kh¸c phôc vô cho nh÷ng nhu cÇu tiªu dïng nhÊt ®Þnh cña m×nh. ë ®©y tiÒn tÖ chØ lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó ®¹t tíi mét môc ®Ých bªn ngoµi l­u th«ng. H×nh thøc l­u th«ng hµng ho¸ nµy thÝch hîp víi nÒn s¶n xuÊt nhá cña ng­êi thî thñ c«ng vµ n«ng d©n. Cßn tiÒn ®­îc coi lµ t­ b¶n, th× vËn ®éng theo c«ng thøc: T – H – T (tiÒn – hµng – tiÒn), tøc lµ sù chuyÓn ho¸ cña tiÒn thµng hµng hãa, råi hµng hãa l¹i chuyÓn hãa ng­îc l¹i thµnh tiÒn. So s¸nh c«ng thøc l­u th«ng hµng hãa gi¶n ®¬n H – T – H vµ c«ng thøc l­u th«ng cña t­ b¶n T – H –T, chóng ta thÊy chóng nã cã nh÷ng ®iÓm gièng nhau: - C¶ hai sù vËn ®éng, ®Òu do hai giai ®o¹n ®èi lËp nhau lµ mua vµ b¸n hîp thµnh, trong mçi giai ®o¹n ®Òu cã hai nh©n tè vËt chÊt ®èi diÖn nhau lµ tiÒn vµ hµng, vµ hai ng­êi cã quan hÖ kinh tÕ víi nhau lµ ng­êi mua vµ b¸n. Nh­ng ®ã chØ lµ nh÷ng ®iÓm giång nhau vÒ h×nh thøc. Gi÷a hai c«ng thøc ®ã cßn cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau vÒ chÊt: - L­u th«ng hµng ho¸ gi¶n ®¬n b¾t ®Çu b»ng viÖc b¸n (H – T) vµ kÕt thóc b»ng viÖc mua (T – H). §iÓm xuÊt ph¸t vµ ®iÓm kÕt thóc cña qu¸ tr×nh ®Òu lµ hµng ho¸, cßn tiÒn chØ ®ãng vai trß trung gian. Ng­îc l¹i, l­u th«ng cña t­ b¶n b¾t ®Çu b»ng viÖc mua (T – H) vµ kÕt thóc b»ng viÖc b¸n (H – T). TiÒn võa lµ ®iÓm xuÊt ph¸t, võa lµ ®iÓm kÕt thóc cña qu¸ tr×nh, cßn hµng ho¸ chØ ®ãng vai trß trung gian; tiÒn ë ®©y kh«ng ph¶i lµ chi ta døt kho¸t mµ chØ lµ øng ra råi thu vÒ. - Môc ®Ých cña l­u th«ng hµng ho¸ gi¶n ®¬n lµ gi¸ trÞ sö dông ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu, nªn c¸c hµng ho¸ trao ®æi ph¶i cã gi¸ trÞ sö dông kh¸c nhau. Sù vËn ®éng sÏ kÕt thóc ë giai ®o¹n thø hai, khi nh÷ng ng­êi trao ®æi cã ®­îc gi¸ trÞ sö dông mµ ng­êi ®ã cÇn ®Õn. Cßn môc ®Ých cña l­u th«ng t­ b¶n kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö dông, mµ lµ gi¸ trÞ, h¬n n÷a lµ gi¸ trÞ t¨ng thªm. V× vËy, nÕu sè tiÒn thu vÒ b»ng sè tiÒn øng ra, th× quµ tr×nh vËn ®éng trë nªn v« nghÜa. Do ®ã, sè tiÒn thu vÒ ph¶i lín h¬n sè tiÒn øng ra nªn c«ng thøc vËn ®éng ®Çy ®ñ cña t­ b¶n lµ T – H – T’, trong ®ã T’ = T + ΔT. Sè tiÒn tréi h¬n so víi sè tiÒn ®· øng ra (ΔT), C.M¸c gäi lµ gi¸ trÞ thÆng d­. Sè tiÒn øng ra ban ®Çu ®· chuyÓn ho¸ thµnh t­ b¶n. VËy, t­ b¶n lµ gi¸ trÞ mang l¹i gi¸ trÞ thÆng d­. Môc ®Ých l­u th«ng t­ b¶n lµ sù lín lªn cña gi¸ trÞ, lµ gi¸ trÞ thÆng d­, nªn sù vËn ®éng cña t­ b¶n lµ kh«ng cã giíi h¹n, v× sù lín lªn cña gi¸ trÞ lµ kh«ng cã giíi h¹n. C.M¸c gäi c«ng thøc T – H – T’ lµ c«ng thøc chung cña t­ b¶n, v× sù vËn ®éng cña mäi t­ b¶n ®Òu biÓu hiÖn trong l­u th«ng d­íi d¹ng kh¸i qu¸t ®ã, dï ®ã lµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp, t­ b¶n c«ng nghiÖp hay t­ b¶n cho vay. §iÒu nµy rÊt dÔ dµng nhËn thÊy trong thùc tiÔn, bëi v× h×nh thøc vËn ®éng cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp lµ mua vµo ®Ó b¸n ra ®¾t h¬n, rÊt thÝch hîp víi c«ng thøc trªn. T­ b¶n c«ng nghiÖp vËn ®éng phøc t¹p h¬n, nh­ng dï sao còng kh«ng thÓ tr¸nh khái giai ®o¹n T – H vµ H – T’. Cßn sù vËn ®éng cña t­ b¶n cho vay ®Ó lÊy l·i ch¼ng qua chØ lµ c«ng thøc trªn ®­îc rót ng¾n l¹i T – T’. C. M¸c chØ râ: “VËy T – H – T’ thùc sù lµ c«ng thøc chung cña t­ b¶n, ®óng nh­ nã trùc tiÕp thÓ hiÖn ra trong lÜnh vùc l­u th«ng” "[1;234]. 2. M©u thuÉn cña c«ng thøc chung cña t­ b¶n Trong c«ng thøc T – H – T’, trong ®ã T’= T + T. VËy, gi¸ trÞ thÆng d­ ( - 40 - T) do ®©u mµ cã? C¸c nhµ kinh tÕ häc t­ s¶n ®· cè t×nh chøng minh r»ng qu¸ tr×nh l­u th«ng ®Î ra gi¸ trÞ thÆng d­, nh»m môc ®Ých che giÊu nguån gèc lµm giµu cña c¸c nhµ t­ b¶n. Thùc ra trong l­u th«ng, dï ng­êi ta trao ®æi ngang gi¸ hay kh«ng ngang gi¸ th× còng kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ míi, do ®ã còng kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ thÆng dù. Tr­êng hîp trao ®æi ngang gi¸: NÕu hµng ho¸ ®­îc trao ®æi ngang gi¸, th× chØ cã sù thay ®æi h×nh th¸i cña gi¸ trÞ, tõ tiÒn thµnh hµng vµ tõ hµng thµnh tiÒn, cã tæng gi¸ trÞ còng nh­ phÇn gi¸ trÞ n»m trong tay mçi bªn tham gia trao ®æi tr­íc sau vÉn kh«ng thay ®æi. Tuy nhiªn, vÒ mÆt gi¸ trÞ sö dông, th× c¶ hai bªn trao ®æi ®Òu cã lîi v× cã ®­îc nh÷ng hµng ho¸ thÝch hîp víi nhu cÇu cña m×nh. Tr­êng hîp trao ®æi kh«ng ngang gi¸: Cã thÓ cã ba tr­êng hîp x¶y ra, ®ã lµ: Tr­êng hîp thø nhÊt, gi¶ ®Þnh r»ng cã ®­îc mét nhµ t­ b¶n nµo ®ã cã hµnh vi b¸n hµng ho¸ cao h¬n gi¸ trÞ 10% ch¼ng h¹n. Gi¸ trÞ hµng ho¸ cña anh ta lµ 100 ®ång sÏ ®­îc b¸n cao lªn 110 ®ång vµ do ®ã thu ®­îc 10 ®ång gi¸ trÞ thÆng d­. Nh­ng trong thùc tÕ kh«ng cã nhµ t­ b¶n nµo l¹i chØ ®ãng vai trß lµ ng­êi b¸n hµng ho¸, mµ l¹i kh«ng lµ ng­êi ®i mua c¸c yÕu tè s¶n xuÊt ®Ó s¶n xuÊt ra c¸c hµng ho¸ ®ã. V× vËy ®Õn l­ît anh ta lµ ng­êi mua, anh ta sÏ ph¶i mua hµng ho¸ coa h¬n gi¸ trÞ 10%, v× c¸c nhµ t­ b¶n kh¸c b¸n c¸c yÕu tè s¶n xuÊt còng muèn b¸n cao h¬n gi¸ trÞ 10% ®Ó cã lêi. ThÕ lµ 10% nhµ t­ b¶n thu ®­îc khi lµ ng­êi b¸n, sÏ mÊt ®i khi anh ta lµ ng­êi mua. Hµnh vi b¸n hµng ho¸ cao h¬n gi¸ trÞ ®· kh«ng hÒ mang l¹i mét chót gi¸ trÞ thÆng d­ nµo. Tr­êng hîp thø hai, gi¶ ®Þnh r»ng lµ cã mét nhµ t­ b¶n nµo ®ã, cã hµnh vi mua hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ 10%, ®Ó ®Õn khi b¸n hµng ho¸ theo gi¸ trÞ anh ta thu ®­îc 10% lµ gi¸ trÞ thÆng d­. Trong tr­êng hîp nµy còng vËy, c¸i mµ anh ta thu ®­îc do mua rÎ, sÏ bÞ mÊt ®i khi anh ta lµ ng­êi b¸n v× còng ph¶i b¸n thÊp h¬n gi¸ trÞ th× c¸c nhµ t­ b¶n kh¸c míi mua. Rót côc gi¸ trÞ thÆng d­ vÉn kh«ng ®­îc ®Î ra tõ hµnh vi mua rÎ. Cßn cã thÓ cã tr­êng hîp thø ba sau ®©y: Gi¶ ®Þnh trong x· héi t­ b¶n l¹i cã mét sè kÎ giái bÞp bîm, lõa läc, bao giê h¾n còng mua ®­îc rÎ vµ b¸n ®­îc ®¾t. NÕu khi mua, h¾n ta ®· mua rÎ ®­îc 5 ®ång, vµ khi b¸n h¾n còng b¸n ®¾t ®­îc 5 ®ång. Râ rµng 10 ®ång gi¸ trÞ thÆng d­ mµ h¾n thu ®­îc lµ do trao ®æi kh«ng ngang gi¸. Sù thùc th× 5 ®ång thu ®­îc do mua rÎ vµ 5 ®ång h¾n kiÕm ®­îc do b¸n ®¾t còng chØ lµ sè tiÒn h¾n l­êng g¹t ®­îc cña ng­êi kh¸c. Nh­ng nÕu xÐt chung c¶ x· héi, th× c¸i gi¸ trÞ thÆng d­ mµ h¾n thu ®­îc l¹i chÝnh lµ c¸i mµ ng­êi kh¸c mÊt ®i, do ®ã tæng sè gi¸ trÞ hµng ho¸ trong x· héi kh«ng v× hµnh vi c­íp ®o¹t, l­êng g¹t cña h¾n mµ t¨ng lªn. Giai cÊp t­ s¶n kh«ng thÓ lµm giµu trªn l­ng b¶n th©n m×nh. Trong thùc tiÔn dï cã lËt ®i lËt l¹i vÊn ®Ò nµy ®Õn mÊy ®i n÷a, th× kÕt qu¶ còng thÕ th«i. C. M¸c ®· chØ râ: " L­u th«ng hay trao ®æi hµng ho¸, kh«ng s¸ng t¹o ra mét gi¸ trÞ nµo c¶"[1;246]. Nh­ vËy l­u th«ng ®· kh«ng ®Î ra gi¸ trÞ thÆng d­. VËy ph¶i ch¨ng gi¸ trÞ thÆng d­ cã thÓ ®Î ra ë ngoµi l­u th«ng? Trë l¹i l­u th«ng chóng ta xem xÐt hai tr­êng hîp: - 41 - - ë ngoµi l­u th«ng, nÕu ng­êi trao ®æi vÉn ®øng mét m×nh víi hµng ho¸ cña anh ta, th× gi¸ trÞ cña nh÷ng hµng ho¸ Êy kh«ng hÒ t¨ng lªn mét chót nµo. - ë ngoµi l­u th«ng, nÕu ng­êi s¶n xuÊt muèn s¸ng t¹o thªm gi¸ trÞ míi cho hµng ho¸, th× ph¶i b»ng lao ®éng cña m×nh. Ch¼ng h¹n, ng­êi thî giÇy ®· t¹o ra mét gi¸ trÞ míi b»ng c¸ch lÊy da thuéc ®Ó lµm giÇy. Trong thùc tÕ, ®«i giÇy cã gi¸ trÞ lín h¬n da thuéc v× nã ®· thu hót nhiÒu lao ®éng h¬n, cßn gi¸ trÞ cña b¶n th©n da thuéc vÉn y nh­ tr­íc, kh«ng tù t¨ng lªn. §Õn ®©y, C.M¸c ®· kh¼ng ®Þnh "VËy lµ t­ b¶n kh«ng thÓ xuÊt hiÖn tõ l­u th«ng vµ còng kh«ng thÓ xuÊt hiÖn ë bªn ngoµi l­u th«ng. Nã ph¶i xuÊt hiÖn trong l­u th«ng vµ ®ång thêi kh«ng ph¶i trong l­u th«ng"[1;249]. §ã chÝnh lµ m©u thuÉn chøa ®ùng trong c«ng thøc chung cña t­ b¶n. §Ó gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn nµy, C.M¸c chØ râ: "ph¶i lÊy nh÷ng quy luËt néi t¹i cña l­u th«ng hµng ho¸ lµm c¬ së...". 3. Hµng ho¸ søc lao ®éng Sù biÕn ®æi gi¸ trÞ cña sè tiÒn cÇn ph¶i chuyÓn hoa thµnh t­ b¶n kh«ng thÓ x¶y ra trong b¶n th©n sè tiÒn Êy, mµ chØ cã thÓ x¶y ra tõ hµng ho¸ ®­îc mua vµo (T - H). Hµng ho¸ ®ã kh«ng thÓ lµ mét hµng ho¸ th«ng th­êng, mµ ph¶i lµ mét hµng ho¸ ®Æc biÖt, mµ gi¸ trÞ sö dông cña nã cã ®Æc tÝnh lµ nguån gèc sinh ra gi¸ trÞ. Thø hµng ho¸ ®ã lµ søc lao ®éng mµ nhµ t­ b¶n ®· t×m thÊy trªn thÞ tr­êng. a, Søc lao ®éng vµ ®iÒu kiÖn ®Ó søc lao ®éng trë thµnh hµng ho¸ Theo C.M¸c: "Søc lao ®éng, ®ã lµ toµn bé c¸c thÓ lùc vµ trÝ lùc ë trong th©n thÓ mét con ng­êi, trong nh©n c¸ch sinh ®éng cña con ng­êi, thÓ lùc vµ trÝ lùc mµ con ng­êi ph¶i lµm cho ho¹t ®éng ®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng vËt cã Ých"[1;254256]. Trong bÊt cø x· héi nµo, søc lao ®éng còng lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cña s¶n xuÊt. Nh­ng kh«ng ph¶i trong bÊt kú ®iÒu kiÖn nµo, søc lao ®éng còng lµ hµng ho¸. Thùc tiÔn lÞch sö cho thÊy, søc lao ®éng cña ng­êi n« lÖ kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸, v× b¶n th©n ng­êi n« lÖ thuéc së h÷u cña chñ n«, anh ta kh«ng cã quyÒn b¸n søc lao ®éng cña m×nh. Ng­êi thî thñ c«ng tù do tuy ®­îc tuú ý sö dông søc lao ®éng cña m×nh, nh­ng søc lao ®éng cña anh ta còng kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸, v× anh ta cã t­ liÖu s¶n xuÊt ®Ó lµm ra s¶n phÈm nu«i sèng m×nh, chø ch­a buéc ph¶i b¸n søc lao ®éng ®Ó sèng. Søc lao ®éng chØ cã thÓ trë thµnh hµng ho¸ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö nhÊt ®Þnh sau ®©y: Thø nhÊt, ng­êi cã søc lao ®éng ph¶i ®­îc tù do vÒ th©n thÓ, lµm chñ ®­îc søc lao ®éng cña m×nh vµ cã quyÒn b¸n søc lao ®éng cña m×nh nh­ mét hµng ho¸. Thø hai, ng­êi cã søc lao ®éng ph¶i bÞ t­íc ®o¹t hÕt mäi t­ liÖu s¶n xuÊt vµ t­ liÖu s¶n xuÊt vµ t­ liÖu sinh ho¹t, hä trë thµnh ng­êi "v« s¶n", ®Ó tån t¹i buéc anh ta ph¶i b¸n søc lao ®éng cña m×nh ®Ó sèng. Sù tån t¹i ®ång thêi hai ®iÒu kiÖn nãi trªn tÊt yÕu biÕn søc lao ®éng thµnh hµng ho¸. Søc lao ®éng biÕn thµnh hµng ho¸ lµ ®iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh ®Ó tiÒn biÕn thµnh t­ b¶n. Tuy nhiªn, ®Ó tiÒn biÕn thµnh t­ b¶n th× l­u th«ng hµng ho¸ vµ l­u th«ng tiÒn tÖ ph¶i ph¸t triÓn tíi mét møc ®é nhÊt ®Þnh. Trong c¸c h×nh th¸i x· hé tr­íc chñ nghÜa t­ b¶n chØ cã s¶n phÈm cña lao ®éng míi lµ hµng ho¸. ChØ ®Õn khi s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¸t triÓn ®Õn mét møc ®é - 42 - nhÊt ®Þnh nµo ®ã, c¸c h×nh th¸i s¶n xuÊt x· héi cò (s¶n xuÊt nhá, ph­êng héi, phong kiÕn) bÞ ph¸ vì, th× míi xuÊt hiÖn nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó cho søc lao ®éng trë thµnh hµng ho¸, chÝnh sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng ®· lµm cho s¶n xuÊt hµng ho¸ trë nªn cã tÝnh chÊt phæ biÕn vµ ®· b¸o hiÖu sù ra ®êi cña mét thêi ®¹i míi trong lÞch sö x· héi - thêi ®¹i cña chñ nghÜa t­ b¶n. b, Hai thuéc tÝnh cña hµng ho¸ søc lao ®éng Còng gièng nh­ mäi hµng ho¸ kh¸c, hµng ho¸ søc lao ®éng còng cã hai thuéc tÝnh: gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông. Gi¸ trÞ hµng ho¸ søc lao ®éng, còng do thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng quyÕt ®Þnh. Nh­ng søc lao ®éng chØ tån t¹i nh­ n¨ng lùc sèng cña con ng­êi. Muèn t¸i s¶n xuÊt ra n¨ng lùc ®ã, ng­êi c«ng nh©n ph¶i tiªu dïng mét l­îng t­ liÖu sinh ho¹t nhÊt ®Þnh vÒ ¨n, mÆc, ë, häc nghÒ v.v...Ngoµi ra ng­êi lao ®éng cßn ph¶i tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu cña gia ®×nh vµ con c¸i anh ta n÷a. ChØ cã nh­ vËy, th× søc lao ®éng míi ®­îc s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt ra mét c¸ch liªn tôc. VËy thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó t¸i s¶n xuÊt ra søc lao ®éng sÏ ®­îc quy thµnh thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t Êy; hay nãi c¸ch kh¸c, gi¸ trÞ hµng ho¸ søc lao ®éng ®­îc do gi¸n tiÕp b»ng gi¸ trÞ cña nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t cÇn thiÕt ®Ó t¸i s¶n xuÊt ra søc lao ®éng. Lµ hµng ho¸ ®Æc biÖt, gi¸ trÞ hµng ho¸ søc lao ®éng kh¸c víi hµng ho¸ th«ng th­êng ë chç nã cßn bao hµm c¶ nh÷ng nhu cÇu vÒ vËt chÊt, ng­êi c«ng nh©n cßn cã nh÷ng nhu cÇu vÒ tinh thÇn, v¨n ho¸...Nh÷ng nhu cÇu ®ã phô thuéc vµo hoµn c¶nh lÞch sö cña mçi n­íc ë tõng thêi kú, ®ång thêi nã cßn phô thuéc c¶ vµo ®iÒu kiÖn ®Þa lý, khÝ hËu cña n­íc ®ã. Tuy gi¸ trÞ hµng ho¸ søc lao ®éng bao hµm yÕu tè tinh thÇn vµ lÞch sö, nh­ng ®èi víi mét n­íc nhÊt ®Þnh vµ trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh, th× quy m« nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t cÇn thiÕt cho ng­êi lao ®éng lµ mét ®¹i l­îng nhÊt ®Þnh, do ®ã cã thÓ x¸c ®Þnh ®­îc l­îng gi¸ trÞ hµng ho¸ søc lao ®éng do nh÷ng bé phËn sau ®©y hîp thµnh: Mét lµ, gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn cÇn thiÕt ®Ó t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng, duy tr× ®êi sèng cña b¶n th©n ng­êi c«ng nh©n; Hai lµ, phÝ tæn ®µo t¹o ng­êi c«ng nh©n Ba lµ, gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t vËt chÊt vµ tinh thÇn cÇn thiÕt cho con c¸i ng­êi c«ng nh©n. §Ó biÕt ®­îc sù biÕn ®æi cña gi¸ trÞ søc lao ®éng trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh, cÇn nghiªn cøu hai lo¹i nh©n tè t¸c ®éng ®èi lËp nhau ®Õn sù biÕn ®oái cña gi¸ trÞ søc lao ®éng ®èi lËp nhau ®Õn sù biÕn ®æi cña gi¸ trÞ søc lao ®éng. Mét mÆt, sù t¨ng nhu cÇu trung b×nh cña x· héi vÒ hµng ho¸ vµ dÞch vô, vÒ häc tËp vµ n©ng cao tr×nh ®é lµnh nghÒ, ®· lµm t¨ng gi¸ trÞ søc lao ®éng; mÆt kh¸c, sù t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng x· héi sÏ lµm gi¶m gi¸ trÞ søc lao ®éng. Gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ søc lao ®éng. Hµng ho¸ søc lao ®éng kh«ng chØ cã gi¸ trÞ, mµ cßn cã gi¸ trÞ sö dông nh­ bÊt kú mét hµng ho¸ th«ng th­êng nµo. Gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ søc lao ®éng, còng chØ thÓ hiÖn ra trong qu¸ tr×nh tiªu dïng søc lao ®éng, tøc lµ qu¸ tr×nh lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n. Nh­ng qu¸ tr×nh sö dông hay tiªu dïng hµng ho¸ søc lao ®éng kh¸c víi qu¸ tr×nh tiªu dïng hµng ho¸ th«ng th­êng ë chç: hµng ho¸ th«ng th­êng sau qu¸ tr×nh - 43 - tiªu dïng hay sö dông th× c¶ gi¸ trÞ lÉn gi¸ trÞ sö dông cña nã ®Òu tiªu biÕn mÊt theo thêi gian. Tr¸i l¹i, qu¸ tr×nh tiªu dïng hµng ho¸ søc lao ®éng, ®ã l¹i lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt diÔn ra mét lo¹t hµng ho¸ nµo ®ã, ®ång thêi lµ qu¸ tr×nh t¹o ra mét gi¸ trÞ míi lín h¬n gi¸ trÞ cña b¶n th©n hµng ho¸ søc lao ®éng. PhÇn lín h¬n ®ã chÝnh lµ gi¸ trÞ thÆng d­ mµ nhµ t­ b¶n sÏ chiÕm ®o¹t. Nh­ vËy, gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ søc lao ®éng cã tÝnh chÊt ®Æc biÖt, nã lµ nguån gèc sinh ra gi¸ trÞ, tøc lµ nã cã thÓ t¹o ra gi¸ trÞ míi lín h¬n gi¸ trÞ cña b¶n th©n nã. §ã lµ ch×a kho¸ ®Ó gi¶i thÝch m©u thuÉn cña c«ng thøc chung cña t­ b¶n. ChÝnh ®Æc tÝnh nµy ®· lµm cho sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng trë thµnh ®iÒu kiÖn ®Ó tiÒn tÖ chuyÓn ho¸ thµnh t­ b¶n. II. qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ trong x· héi t­ b¶n Sau khi ®· nghiªn cøu sù chuyÓn ho¸ cña tiÒn tÖ thµnh t­ b¶n, b©y giê chóng ta sÏ ph©n tÝch qu¸ tr×nh t­ b¶n ®Î ra gi¸ trÞ thÆng d­ nh­ thÕ nµo? 1. Sù thèng nhÊt gi÷a qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ sö dông vµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ Môc ®Ých cña s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö dông, mµ lµ gi¸ trÞ, h¬n n÷a, còng kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ ®¬n thuÇn mµ lµ gi¸ trÞ thÆng d­. Nh­ng ®Ó s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ tr­íc hÕt nhµ t­ b¶n ph¶i s¶n xuÊt ra mét gi¸ trÞ trao ®æi vµ gi¸ trÞ thÆng d­. VËy, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lµ sù thèng nhÊt gi÷a qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­. Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt trong xÝ nghiÖp t­ b¶n ®ång thêi lµ qu¸ tr×nh nhµ t­ b¶n tiªu dïng søc lao ®éng vµ t­ liÖu s¶n xuÊt mµ nhµ t­ b¶n ®· mua, nªn nã cã c¸c ®Æc ®iÓm: Mét lµ, c«ng nh©n lµm viÖc d­íi sù kiÓm so¸t cña nhµ t­ b¶n, lao ®éng cña anh ta thuéc vÒ nhµ t­ b¶n gièng nh­ nh÷ng yÕu tè kh¸c cña s¶n xuÊt vµ ®­îc nhµ t­ b¶n sö dông sao cho cã hiÖu qu¶ nhÊt. Hai lµ, s¶n phÈm lµ do lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n t¹o ra, nh­ng nã kh«ng thuéc vÒ c«ng nh©n mµ thuéc vÒ së h÷u cña nhµ t­ b¶n. §Ó hiÓu râ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­, chóng ta lÊy viÖc s¶n xuÊt sîi cña mét nhµ t­ b¶n lµm vÝ dô. §©y lµ sù thèng nhÊt gi÷a qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ sö dông vµ qu¸ tr×nh lín lªn cña gi¸ trÞ hay lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­. Gi¶ ®Þnh ®Ó s¶n xuÊt 10 kg sîi, cÇn 10 kg b«ng vµ gi¸ 10 kg b«ng lµ 10 $. §Ó biÕn sè b«ng ®ã thµnh sîi, mét c«ng nh©n ph¶i lao ®éng trong 6 giê vµ hao mßn m¸y mãc lµ 2 $; gi¸ trÞ søc lao ®éng trong mét ngµy lµ 3 $ vµ ngµy lao ®éng lµ 12 giê; trong mét giê lao ®éng, ng­êi c«ng nh©n t¹o ra mét l­îng gi¸ trÞ lµ 0,5 $; cuèi cïng gi¶ ®Þnh trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt sîi ®· hao phÝ theo thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Víi gi¶ ®Þnh nh­ vËy, nÕu nhµ t­ b¶n chØ b¾t c«ng nh©n lao ®éng trong 6 giê, th× nhµ t­ b¶n ph¶i øng ra lµ 15 $ vµ gi¸ trÞ cña s¶n phÈm míi (10 kg sîi) mµ nhµ t­ b¶n thu ®­îc còng lµ 15 $. Nh­ vËy, nÕu qu¸ tr×nh lao ®éng chØ kÐo dµi ®Õn c¸i ®iÓm ®ñ bï ®¾p l¹i gi¸ trÞ søc lao ®éng (6 giê), tøc lµ b»ng thêi gian lao ®éng tÊt yÕu, th× ch­a cè s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­, do ®ã tiÒn ch­a biÕn thµnh t­ b¶n. Trong thùc tÕ qu¸ tr×nh lao ®éng kh«ng dõng l¹i ë ®iÓm ®ã. Gi¸ trÞ søc lao - 44 - ®éng mµ nhµ t­ b¶n ph¶i tr¶ khi mua vµ gi¸ trÞ søc lao ®éng ®ã cã thÓ t¹o ra cho nhµ t­ b¶n lµ hai ®¹i l­îng kh¸c nhau, mµ nhµ t­ b¶n ®· tÝnh ®Õn tr­íc khi mua søc lao ®éng. Nhµ t­ b¶n ®· tr¶ tiÒn mua søc lao ®éng trong mét ngµy (12 giê). ViÖc sö dông søc lao ®éng trong ngµy ®ã lµ thuéc quyÒn cña nhµ t­ b¶n. NÕu nhµ t­ b¶n b¾t c«ng nh©n lao ®éng 12 giê trong ngµy nh­ ®· tho¶ thuËn th×: Chi phÝ s¶n xuÊt - TiÒn mua b«ng ( 20kg): 20$ - TiÒn hao mßn m¸y mãc: 4$ - TiÒn mua søc lao ®éng trong 1 ngµy:3$ Tæng céng: Gi¸ trÞ s¶n phÈm míi ( 20 kg sîi) - Gi¸ trÞ cña b«ng ®­îc chuyÓn vµo sîi: 20$ - Gi¸ trÞ cña m¸y mãc ®­îc chuyÓn vµo sîi: 4$ - Gi¸ trÞ míi do lao ®éng cña c«ng nh©n t¹o ra trong 12 giê lao ®éng: 6$ 27$ Tæng céng: 30$ Nh­ vËy, toµn bé chi phÝ s¶n xuÊt mµ nhµ t­ b¶n bá ra lµ 27 $, cßn gi¸ trÞ cña s¶n phÈm míi (20 kg sîi) do c«ng nh©n s¶n xuÊt ra trong 12 giê lao ®éng lµ 30 $. VËy 27 $ øng tr­íc ®· chuyÓn ho¸ thµnh 30 $, ®· ®em l¹i mét gi¸ trÞ thÆng d­ lµ 3$. Do ®ã tiÒn tÖ øng ra ban ®Çu ®· chuyÓn ho¸ thµnh t­ b¶n. Tõ sù nghiªn cøu qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­, cã thÓ rót ra nh÷ng kÕt luËn sau ®©y: Mét lµ, ph©n tÝch gi¸ trÞ s¶n phÈm ®­îc s¶n xuÊt ra (20 kg sîi), chóng ta thÊy cã hai phÇn: Gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt nhê lao ®éng cô thÓ cña c«ng nh©n mµ ®­îc b¶o toµn vµ di chuyÓn vµo s¶n phÈm míi gäi lµ gi¸ trÞ cò (trong vÝ dô lµ 24 $). Gi¸ trÞ do lao ®éng trõu t­îng cña c«ng nh©n t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gäi lµ gi¸ trÞ míi (trong vÝ dô lµ 6 $). PhÇn gi¸ trÞ mèi nµy lín h¬n gi¸ trÞ søc lao ®éng, nã b»ng gi¸ trÞ søc lao ®éng céng víi gi¸ trÞ thÆng d­. VËy gi¸ trÞ thÆng d­ lµ mét bé phËn cña gi¸ trÞ míi d«i ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do c«ng nh©n lµm thuª t¹o ra vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm kh«ng. Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ chØ lµ qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ kÐo dµi qu¸ c¸i ®iÓm mµ ë ®ã gi¸ trÞ søc lao ®éng do nhµ t­ b¶n tr¶ ®­îc hoµn l¹i b»ng mét vËt ngang gi¸ míi. Hai lµ, ngµy lao ®éng cña c«ng nh©n bao giê còng ®­îc chia thµnh hai phÇn: phÇn ngµy lao ®éng mµ ng­êi c«ng nh©n t¹o ra mét l­îng gi¸ trÞ ngang víi gi¸ trÞ søc lao ®éng cña m×nh gäi lµ thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt. PhÇn cßn l¹i cña ngµy lao ®éng gäi lµ thêi gian lao ®éng thÆng d­, vµ lao ®éng trong kho¶ng thêi gian ®ã gäi lµ lao ®éng thÆng d­. Ba lµ, sau khi nghiªn cøu qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­, chóng ta nhËn thÊy m©u thuÉn trong c«ng thøc chugn cña t­ b¶n ®· ®­îc gi¶i quyÕt: ViÖc chuyÓn ho¸ cña tiÒn thµnh t­ b¶n diÔn ra trong l­u th«ng, mµ ®ång thêi kh«ng diÔn ra trong lÜnh vùc ®ã. ChØ cã trong l­u th«ng nhµ t­ b¶n míi mua ®­îc mét thø hµng ho¸ ®Æc biÖt, ®ã lµ hµng ho¸ søc lao ®éng. Sau ®ã nhµ t­ b¶n sö dông hµng ho¸ ®Æc biÖt ®ã trong s¶n xuÊt, tøc lµ ngoµi lÜnh vùc l­u th«ng ®Ó s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ cho nhµ t­ b¶n. Do ®ã tiÒn cña nhµ t­ b¶n míi chuyÓn thµnh t­ b¶n. ViÖc nghiªn cøu gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc s¶n xuÊt ra nh­u thÕ nµo ®· v¹ch râ b¶n chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n. - 45 - 2. B¶n chÊt cña t­ b¶n. Sù ph©n chia t­ b¶n thµnh t­ b¶n bÊt biÕn vµ t­ b¶n kh¶ biÕn a, B¶n chÊt cña t­ b¶n C¸c nhµ kinh tÕ häc t­ s¶n th­êng cho r»ng mäi c«ng cô lao ®éng, mäi t­ liÖu s¶n xuÊt ®Òu lµ t­ b¶n. Thùc ra b¶n th©n t­ liÖu s¶n xuÊt kh«ng ph¶i lµ t­ b¶n, nã chØ lµ yÕu tè c¬ b¶n cña s¶n xuÊt trong bÊt cø x· héi nµo. T­ liÖu s¶n xuÊt chØ trë thµnh t­ b¶n khi nã trë thµnh tµi s¶n cña c¸c nhµ t­ b¶n vµ ®­îc dïng ®Ó bãc lét lao ®éng lµm thuª. Khi chÕ ®é t­ b¶n bÞ xo¸ bá th× t­ liÖu s¶n xuÊt kh«ng cßn lµ t­ b¶n n÷a. Nh­ vËy, t­ b¶n kh«ng ph¶i lµ mét vËt, mµ lµ mét quan hÖ s¶n xuÊt x· héi nhÊt ®Þnh gi÷a ng­êi vµ ng­êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, nã cã tÝnh chÊt t¹m thêi trong lÞch sö. Qua nghiªn cøu qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ th¨ng d­, cã thÓ ®Þnh nghÜa chÝnh x¸c t­ b¶n lµ gi¸ trÞ mang l¹i gi¸ trÞ thÆng d­ b»ng c¸ch bãc lét lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n lµm thuª. Nh­ vËy b¶n chÊt cña t­ b¶n lµ thÓ hiÖn quan hÖ s¶n xuÊt x· héi mµ trong ®ã giai cÊp t­ s¶n chiÕm ®o¹t gi¸ trÞ thÆng d­ do giai cÊp c«ng nh©n s¸ng t¹o ra. b, T­ b¶n bÊt biÕn vµ t­ b¶n kh¶ biÕn Muèn tiÕn hµnh s¶n xuÊt, nhµ t­ b¶n ph¶i øng t­ b¶n ra ®Ó mua t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng, tøc lµ biÕn t­ b¶n tiÒn tÖ thµnh c¸c yÕu tè cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, thµnh c¸c h×nh thøc tån t¹i kh¸c nhau cña t­ b¶n s¶n xuÊt. VËy c¸c bé phËn kh¸c nhau cña t­ b¶n cã vai trß nh­ thÕ nµo trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­? Tr­íc hÕt, xÐt bé phËn t­ b¶n tån t¹i d­íi h×nh thøc t­ liÖu s¶n xuÊt. T­ liÖu s¶n xuÊt cã nhiÒu lo¹i, cã lo¹i ®­îc sö dông toµn bé trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, nh­ng chØ hao mßn dÇn, do ®ã chuyÓn dÇn tõng phÇn gi¸ trÞ cña nã vµo s¶n phÈm nh­ m¸y mãc, thiÕt bÞ, nhµ x­ëng..., cã lo¹i khi ®­a vµo s¶n xuÊt th× chuyÓn toµn bé gi¸ trÞ cña nã trong mét chu kú s¶n xuÊt nh­ nguyªn liÖu. Song, gi¸ trÞ cña bÊt kú t­ liÖu s¶n xuÊt nµo còng ®Òu nhê cã lao ®éng cô thÓ cña c«ng nh©n mµ ®­îc b¶o toµn vµ di chuyÓn vµo s¶n phÈm, nªn gi¸ trÞ ®ã kh«ng thÓ lín h¬n gi¸ tÞ t­ liÖu s¶n xuÊt ®· bÞ tiªu dïng ®Ó s¶n xuÊt ra s¶n phÈm. C¸i bÞ tiªu dïng cña t­ liÖu s¶n xuÊt lµ gi¸ trÞ sö dông, kÕt qu¶ cña viÖc tiªu dïng ®ã lµ t¹o ra mét gi¸ trÞ sö dông míi. Gi¸ trÞ t­ liÖu s¶n xuÊt ®­îc b¶o toµn d­íi d¹ng gi¸ trÞ sö dông míi chø kh«ng ph¶i lµ ®­îc s¶n xuÊt ra. Bé phËn t­ b¶n biÕn thµnh t­ liÖu s¶n xuÊt mµ gi¸ trÞ ®­îc b¶o toµn vµ chuyÓn vµo s¶n phÈm, tøc lµ kh«ng thay ®æi vÒ l­îng gi¸ trÞ cña nã, ®­îc C.M¸c gäi lµ t­ b¶n bÊt biÕn, vµ ký hiÖu lµ C. Bé phËn t­ b¶n dïng ®Ó mua søc lao ®éng th× l¹i kh¸c. Mét mÆt, gi¸ trÞ cña nã biÕn thµnh c¸c t­ liÖu sinh ho¹t cña ng­êi c«ng nh©n vµ biÕn ®i trong tiªu dïng cña c«ng nh©n. MÆt kh¸c, trong qu¸ tr×nh lao ®éng, b»ng lao ®éng trõu t­îng, c«ng nh©n t¹o ra gi¸ trÞ míi lín h¬n gi¸ trÞ cña b¶n th©n søc lao ®éng, nã b»ng gi¸ trÞ søc lao ®éng céng víi gi¸ trÞ thÆng d­. Nh­ vËy, bé phËn t­ b¶n dïng ®Ó mua søc lao ®éng ®· kh«ng ngõng chuyÓn hãa tõ ®¹i l­îng bÊt biÕn thµnh mét ®¹i l­îng kh¶ biÕn, tøc lµ ®· t¨ng lªn vÒ l­îng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Bé phËn t­ b¶n biÕn thµnh søc lao ®éng kh«ng t¸i hiÖn ra, nh­ng th«ng qua lao ®éng trõu t­îng cña c«ng nh©n lµm thuª mµ t¨ng lªn, tøc lµ biÕn ®æi vÒ l­îng, ®­îc C.M¸c gäi lµ t­ b¶n kh¶ biÕn, vµ ký hiÖu lµ V. - 46 - Nh­ vËy, t­ b¶n bÊt biÕn lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt kh«ng thÓ thiÕu ®­îc ®Ó s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­, cßn t­ b¶n kh¶ biÕn cã vai trß quyÕt ®Þnh trong qu¸ tr×nh ®ã, v× nã chÝnh lµ bé phËn t­ b¶n ®· lín lªn. ViÖc ph¸t hiÖn ra tÝnh hai mÆt cña lao ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸ ®· gióp C.M¸c t×m ra chiÕc ch×a kho¸ ®Ó x¸c ®Þnh sù kh¸c nhau gi÷a t­ b¶n bÊt biÕn vµ t­ b¶n kh¶ biÕn. C. M¸c lµ ng­êi ®Çu tiªn chia t­ b¶n thµnh t­ b¶n bÊt biÕn vµ t­ b¶n kh¶ biÕn. C¨n cø cho sù ph©n chia ®ã lµ dùa vµo vai trß kh¸c nhau cña c¸c bé phËn cña t­ b¶n trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­, do ®ã nã v¹ch râ b¶n chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n, chØ cã lao ®éng cña c«ng nh©n lµm thuª míi t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ cho nhµ t­ b¶n. 3. Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ vµ khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ Sau khi v¹ch râ b¶n chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n, C.M¸c nghiªn cøu tr×nh ®é vµ quy mo cña sù bãc lét, tøc lµ nghiªn cøu tû suÊt vµ khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­. a, Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ vµ t­ b¶n kh¶ biÕn cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ ®ã. NÕu ký hiÖu m' lµ tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­, th× m' ®­îc x¸c ®Þnh b»ng c«ng thøc: m'  m x 100% v Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ chØ râ trong tæng sè gi¸ trÞ míi do søc lao ®éng t¹o ra, th× c«ng nh©n ®­îc h­ëng bao nhiªu, nhµ t­ b¶n chiÕm ®o¹t bao nhiªu. Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ cßn chØ râ, trong mét ngµy lao ®éng, phÇn thêi gian lao ®éng thÆng d­ mµ ng­êi c«ng nh©n lµm cho nhµ t­ b¶n chiÕm bao nhiªu phÇn tr¨m so víi thêi gian lao ®éng tÊt yÕu lµm cho m×nh. Do ®ã, cã thÓ biÓu thÞ tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ theo mét c«ng thøc kh¸c: t'(thêi gian lao ®éng thÆng d­) m' = x 100% t (thêi gian lao ®éng tÊt yÕu) Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ nãi lªn tr×nh ®é bãc lét cña nhµ t­ b¶n víi c«ng nh©n lµm thuª, nã ch­a nãi râ quy m« bãc lét. §Ó ph¶n ¸nh quy m« bãc lét, C.M¸c sö dông ph¹m trï khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­. b, Khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ Khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ lµ tÝch sè gi÷a tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ vµ tæng t­ b¶n kh¶ biÕn ®· ®­îc sö dông. NÕu ký hiÖu M lµ khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­, th× M ®­îc x¸c ®Þnh b»ng c«ng thøc: M = m' . V Chñ nghÜa t­ b¶n cµng ph¸t triÓn th× khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ cµng t¨ng, v× tr×nh ®é bãc lét søc lao ®éng cµng t¨ng. - 47 - 4. Hai ph­¬ng ph¸p s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ vµ gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch a, Hai ph­¬ng ph¸p s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ Môc ®Ých cña c¸c nhµ t­ b¶n lµ s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ tèi ®a, v× vËy, c¸c nhµ t­ b¶n dïng nhiÒu ph­¬ng ph¸p ®Ó t¨ng tû suÊt vµ khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­. Kh¸i qu¸t cã hai ph­¬ng ph¸p ®Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých ®ã lµ s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ tuyÖt ®èi vµ s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi. - S¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ tuyÖt ®èi Trong giai ®o¹n ph¸t triÓn ®Çu tiªn cña s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, khi kü thuËt cßn thÊp, tiÕn bé chËm ch¹p th× ph­¬ng ph¸p chñ yÕu ®Ó t¨ng gi¸ trÞ thÆng d­ lµ kÐo dµi ngµy lao ®éng cña c«ng nh©n. Gi¸ trÞ thÆng d­ tuyÖt ®èi lµ gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc t¹o ra do kÐo dµi thêi gian lao ®éng v­ît qu¸ thêi gian lao ®éng tÊt yÕu, trong khi n¨ng suÊt lao ®éng x· héi, gi¸ trÞ søc lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng tÊt yÕu kh«ng thay ®æi. Gi¶ sö ngµy lao ®éng lµ 8 giê, trong ®ã 4 giê lµ thêi gian lao ®éng tÊt yÕu vµ 4 giê lµ thêi gian lao ®éng thÆng d­. m'  4 x 100% = 100% 4 Gi¶ sö nhµ t­ b¶n kÐo dµi ngµy lao ®éng thªm 2 giê, trong khi thêi gian tÊt yÕu kh«ng thay ®æi vÉn lµ 4 giê. Do ®ã tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ lµ: m'  6 x 100% = 150% 4 Nh­ vËy, khi kÐo dµi tuyÖt ®èi ngµy lao ®éng trong ®iÒu kiÖn thêi gian lao ®éng tÊt yÕu kh«ng thay ®æi, th× thêi gian lao ®éng thÆng d­ t¨ng lªn, nªn tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t¨ng lªn. Tr­íc ®©y tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ lµ 100%, th× b©y giê lµ 150%. C¸c nhµ t­ b¶n t×m mäi c¸ch kÐo dµi ngµy lao ®éng, nh­ng ngµy lao ®éng cã nh÷ng giíi h¹n nhÊt ®Þnh. Giíi h¹n trªn cña ngµy lao ®éng do thÓ chÊt vµ tinh thÇn cña ng­êi lao ®äng quyÕt ®Þnh. V× c«ng nh©n ph¶i cã thêi gian ¨n, ngñ, nghØ ng¬i, gi¶i trÝ ®Ó phôc håi søc khoÎ. ViÖc kÐo dµi ngµy lao ®éng cßn vÊp ph¶i sù ph¶n kh¸ng cña giai cÊp c«ng nh©n. Cßn giíi h¹n d­íi cña ngµy lao ®éng kh«ng thÓ b»ng thêi gian lao ®éng tÊt yÕu, tøc lµ thêi gian lao ®éng thÆng d­ b»ng kh«ng. Nh­ vËy, vÒ mÆt kinh tÕ, ngµy lao ®éng ph¶i dµi h¬n thêi gian lao ®éng tÊt yÕu, nh­ng kh«ng thÓ v­ît qu¸ giíi h¹n vÒ thÓ chÊt vµ tinh thÇn cña ng­êi lao ®éng. Trong ph¹m vi giíi h¹n nãi trªn, ®é dµi cña ngµy lao ®éng lµ mét ®¹i l­îng kh«ng cè ®Þnh vµ cã nhiÒu møc kh¸c nhau. §é dµi cô thÓ cña ngµy lao ®éng do cuéc ®Êu tranh gi÷a giai cÊp c«ng nh©n vµ giai cÊp t­ s¶n trªn c¬ së t­¬ng quan lùc l­îng quyÕt ®Þnh. Cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n ®ßi ngµy lao ®éng tiªu chuÈn, ngµy lµm 8 giê ®· kÐo dµi hµng thÕ kû. - S¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi - 48 - ViÖc kÐo dµi ngµy lao ®éng bÞ giíi h¹n vÒ thÓ chÊt vµ tinh thÇn cña ng­êi lao ®éng vµ vÊp ph¶i cuéc ®Êu tranh ngµy cµng m¹nh mÏ cña giai cÊp c«ng nh©n. MÆt kh¸c, khi s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n ®¹i c«ng nghiÖp c¬ khÝ, kü thuËt ®· tiÕn bé lµm cho n¨ng suÊt lao ®éng t¨ng lªn nhanh chãng, th× c¸c nhµ t­ b¶n chuyÓn sang ph­¬ng thøc bãc lét dùa trªn c¬ së t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi. Gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi lµ gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc t¹o ra do rót ng¾n thêi gian lao ®éng tÊt yÕu b»ng c¸ch n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng x· héi, nhê ®ã t¨ng thêi gian lao ®éng thÆng d­ lªn ngay trong ®iÒu kiÖn ®é dµi ngµy lao ®éng vÉn nh­ cò. Gi¶ sö ngµy lao ®éng lµ 8 giê vµ nã ®­îc chia thµnh 4 giê lµ thêi gian lao ®éng tÊt yÕu vµ 4 giê lµ thêi gian lao ®éng thÆng d­. Do ®ã tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ lµ: m'  4 x 100% = 100% 4 Gi¶ ®Þnh r»ng ngµy lao ®éng kh«ng thay ®æi, nh­ng b©y giê c«ng nh©n chØ cÇn 3 giê lao ®éng ®· t¹o ra ®­îc mét l­îng gi¸ trÞ míi b»ng víi gi¸ trÞ søc lao ®éng cña m×nh. Do ®ã, tû lÖ ph©n chia ngµy lao ®éng sÏ thay ®æi: 3 giê lµ thêi gian lao ®éng tÊt yÕu vµ 5 giê lµ thêi gian lao ®éng thÆng d­. Do ®ã b©y giê tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ sÏ lµ: m'  5 x 100% = 166% 3 Nh­ vËy, tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ ®· t¨ng tõ 100% lªn 166%. Lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ rót ng¾n ®­îc thêi gian lao ®éng tÊt yÕu? Thêi gian lao ®éng tÊt yÕu cã quan hÖ víi gi¸ trÞ søc lao ®éng. Muèn rót ng¾n thêi gian lao ®éng tÊt yÕu ph¶i gi¶m gi¸ trÞ søc lao ®éng. Muèn h¹ thÊp gi¸ trÞ søc lao ®éng ph¶i gi¶m gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t thuéc ph¹m vi tiªu dïng cña c«ng nh©n. §iÒu ®ã chØ cã thÓ thùc hiÖn ®­îc b»ng c¸ch t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt ra nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t thuéc ph¹m vi tiªu dïng cña c«ng nh©n hay t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt ra t­ liÖu s¶n xuÊt ®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t ®ã. NÕu trong giai ®o¹n ®Çu cña chñ nghÜa t­ b¶n, s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ tuyÖt ®èi lµ ph­¬ng ph¸p chñ yÕu, th× ®Õn giai ®o¹n tiÕp sau, khi kü thuËt ph¸t triÓn, s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi lµ ph­¬ng ph¸p chñ yÕu. LÞch sö ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt vµ cña n¨ng suÊt lao ®éng x· hé d­íi chñ nghÜa t­ b¶n ®· tr¶i qua ba giai ®o¹n: hîp t¸c gi¶n ®¬n, c«ng tr­êng thñ c«ng vµ ®¹i c«ng nghiÖp c¬ khÝ, ®ã còng lµ qu¸ tr×nh n©ng cao tr×nh ®é bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi. Hai ph­¬ng ph¸p s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ nãi trªn ®­îc c¸c nhµ t­ b¶n sö dông kÕt hîp víi nhau ®Ó n©ng cao tr×nh ®é bãc lét c«ng nh©n lµm thuª trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n. D­íi chñ nghÜa t­ b¶n, viÖc ¸p dông m¸y mãc kh«ng ph¶i lµ ®Ó gi¶m nhÑ c­êng ®é lao ®éng cña c«ng nh©n, mµ tr¸i l¹i t¹o - 49 - ®iÒu kiÖn ®Ó t¨ng c­êng ®é lao ®éng. Ngµy nay viÖc tù ®éng ho¸ s¶n xuÊt lµm cho c­êng ®é lao ®éng t¨ng lªn, nh­ng d­íi h×nh thøc míi, sù c¨ng th¼ng cña thÇn kinh thay thÕ cho c­êng ®é lao ®éng c¬ b¾p. b, Gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch C¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ t­ b¶n buéc hä ph¶i ¸p dông ph­¬ng ph¸p s¶n xuÊt tèt nhÊt ®Ó t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng trong xÝ nghiÖp cña m×nh nh»m gi¶m gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ x· héi cña hµng ho¸, nhê ®ã thu ®­îc gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch. Gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ thu ®­îc do t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng c¸ biÖt, lµm cho gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ thÞ tr­êng cña nã. XÐt tõng tr­êng hîp, th× gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch lµ hiÖn t­îng t¹m thêi, nhanh chãng xuÊt hiÖn råi còng l¹i nhanh chãng mÊt ®i. Nh­ng xÐt toµn bé x· héi t­ b¶n th× gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch lµ hiÖn t­îng tån t¹i th­êng xuyªn. Theo ®uæi gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch lµ kh¸t väng cña nhµ t­ b¶n vµ lµ ®éng lùc m¹nh nhÊt thóc ®Èy c¸c nhµ t­ b¶n c¶i tiÕn kü thuËt, hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, lµm cho n¨ng suÊt lao ®éng x· héi t¨ng lªn nhanh chãng. C. M¸c gäi gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch lµ h×nh thøc biÕn t­íng cña gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi, v× gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch vµ gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi ®Òu dùa trªn c¬ së t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng (mÆc dï mét bªn lµ dùa trªn c¬ së t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng c¸ biÖt, cßn mét bªn dùa vµo t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng x· héi). Sù kh¸c nhau gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch vµ gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi cßn thÓ hiÖn ë chç gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi do toµn bé giai cÊp c¸c nhµ t­ b¶n thu ®­îc. XÐt vÒ mÆt ®ã, nã thÓ hiÖn quan hÖ bãc lét cña toµn bé giai cÊp c¸c nhµ t­ b¶n ®èi víi toµn bé giai cÊp c«ng nh©n lµm thuª. Gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch chØ do mét sè c¸c nhµ t­ b¶n cã kü thuËt tiªn tiÕn thu ®­îc. XÐt vÒ mÆt ®ã, nã kh«ng chØ biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a t­ b¶n vµ lao ®éng lµm thuª, mµ cßn trùc tiÕp biÓu hiÖn mèi quan hÖ c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ t­ b¶n. Tõ ®ã, ta thÊy r»ng gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch lµ ®éng lùc trùc tiÕp, m¹nh nhÊt thóc ®Èy c¸c nhµ t­ b¶n c¶i tiÕn kü thuËt, ¸p dông c«ng nghÖ míi vµo s¶n xuÊt, hoµn thiÖn tæ chøc lao ®éng vµ tæ chøc s¶n xuÊt ®Ó t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng gi¶m gi¸ trÞ cña hµng ho¸. 5. S¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ - quy luËt kinh tÕ tuyÖt ®èi cña chñ nghÜa t­ b¶n Mçi ph­¬ng thøc s¶n xuÊt cã mét quy luËt kinh tÕ tuyÖt ®èi, quy luËt ph¶n ¸nh mèi quan hÖ kinh tÕ b¶n chÊt nhÊt cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt ®ã. Theo C. M¸c, chÕ t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­, ®ã lµ quy luËt tuyÖt ®èi cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. ThËt vËy, gi¸ trÞ thÆng d­ phÇn gi¸ trÞ míi d«i ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do c«ng nh©n lµm thuª t¹o ra vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm kh«ng, ph¶n ¸nh mèi quan hÖ kinh tÕ b¶n chÊt nhÊt cña chñ nghÜa t­ b¶n - quan hÖ t­ b¶n bãc lét lao ®éng lµm thuª. Gi¸ trÞ thÆng d­ do lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n t¹o ra lµ nguån gèc lµm giµu cña c¸c nhµ t­ b¶n. Môc ®Ých cña s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö dông mµ lµ s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­, lµ nh©n gi¸ trÞ lªn. Theo ®uæi gi¸ trÞ thÆng d­ tèi ®a lµ môc ®Þch vµ ®éng c¬ thóc ®Èy sù ho¹t ®éng cña mçi nµh t­ b¶n, còng nh­ - 50 - cña toµn bé x· héi t­ b¶n. Nhµ t­ b¶n cè g¾ng s¶n xuÊt ra hµng ho¸ víi chÊt l­îng tèt ®i ch¨ng n÷a, th× ®ã còng chØ v× nhµ t­ b¶n muèn thu ®­îc nhiÒu gi¸ trÞ thÆng d­. S¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ tèi ®a kh«ng chØ ph¶n ¸nh môc ®Ých cña nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, mµ cßn v¹ch râ ph­¬ng tiÖn, thñ ®o¹n mµ c¸c nhµ t­ b¶n sö dông ®Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých nh­ t¨ng c­êng bãc lét c«ng nh©n lµm thuª b»ng c¸ch t¨ng c­êng ®é lao ®éng vµ kÐo dµi ngµy lao ®éng, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng vµ më réng s¶n xuÊt. Nh­ vËy, s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ lµ quy luËt kinh tÕ tuyÖt ®èi cña chñ nghÜa t­ b¶n, lµ c¬ së cña sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n. Néi dung cña nã lµ s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ tèi ®a b»ng c¸ch t¨ng c­êng bãc lét c«ng nh©n lµm thuª. Quy luËt gi¸ trÞ thÆng d­ ra ®êi vµ tån t¹i cïng víi sù ra ®êi vµ tån t¹i cña chñ nghÜa t­ b¶n. Nã quyÕt ®Þnh c¸c mÆt chñ yÕu, c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ chñ yÕu cña chñ nghÜa t­ b¶n. Nã lµ ®éng lùc vËn ®éng, ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n, ®ång thêi nã còng lµm cho mäi m©u thuÉn cña chñ nghÜa t­ b¶n, ®Æc biÖt lµ m©u thuÉn c¬ b¶n cña chñ nghÜa t­ b¶n ngµy cµng s©u s¾c, ®­a ®Õn sù thay thÕ tÊt yÕu chñ nghÜa t­ b¶n b»ng mét xÉ héi cao h¬n. Chñ nghÜa t­ b¶n ngµy nay tuy cã nh÷ng ®iÒu chØnh nhÊt ®Þnh vÒ h×nh thøc së h÷u, qu¶n lý vµ ph©n phèi ®Ó thÝch nghi ë møc ®é nµo ®ã víi ®iÒu kiÖn míi, nh­ng sù thèng trÞ cña chñ nghÜa t­ b¶n t­ nh©n vÉn tån t¹i nguyªn vÑn, b¶n chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n vÉn kh«ng thay ®æi. Nhµ n­íc t­ s¶n hiÖn nay tuy cã t¨ng c­êng can thiÖp vµo ®êi sèng kinh tÕ vµ x· héi, nh­ng vÒ c¬ b¶n nã vÉn lµ bé m¸y thèng trÞ cña giai cÊp t­ s¶n. Tuy nhiªn, do tr×nh ®é ®· ®¹t ®­îc cña v¨n minh nh©n lo¹i vµ do cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n, mµ mét bé phËn kh«ng nhá c«ng nh©n ë c¸c n­íc t­ b¶n ph¸t triÓn cã møc sèng t­¬ng ®èi sung tóc, nh­ng vÒ c¬ b¶n, hä vÉn ph¶i b¸n søc lao ®éng vµ vÉn bÞ nhµ t­ b¶n bãc lét gi¸ trÞ t­ b¶n thÆng d­. Nh­ng trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm míi: Mét lµ, do kü thuËt vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i ®­îc ¸p dông réng r·i nªn khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc t¹o ra chñ yÕu nhê t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng. ViÖc t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng do ¸p dông kü thuËt vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i cã ®Æc ®iÓm lµ chi phÝ lao ®éng sèng trong mét ®¬n vÞ s¶n phÈm gi¶m nhanh, v× m¸y mãc hiÖn ®¹i thay thÕ ®­îc nhiÒu lao ®éng sèng h¬n. Hai lµ, c¬ cÊu lao ®éng x· héi ë c¸c n­íc t­ b¶n ph¸t triÓn hiÖn nay cã sù biÕn ®æi lín. Do ¸p dông réng r·i kü thuËt vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i nªn lao ®éng phøc t¹p, lao ®éng trÝ tuÖ t¨ng lªn vµ thay thÕ lao ®éng ®¬n gi¶n, lao ®éng c¬ b¾p. Do ®ã lao ®éng trÝ tuÖ, lao ®éng cã tr×nh ®é kü thuËt cao ngµy cµng cã vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­. ChÝnh nhê sö dông lùc l­îng lao ®éng ngµy nay mµ tû suÊt vµ khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ ®· t¨ng lªn rÊt nhiÒu. Ba lµ, sù bãc lét cña c¸c n­íc t­ b¶n ph¸t triÓn trªn ph¹m vi quèc tÕ ngµy cµng ®­îc më réng d­íi nhiÒu h×nh thøc: xuÊt khÈu t­ b¶n vµ hµng ho¸, trao ®æi kh«ng ngang gi¸... lîi nhuËn siªu ng¹ch mµ c¸c n­íc t­ b¶n ph¸t triÓn bßn rót tõ c¸c n­íc kÐm ph¸t triÓn trong mÊy chôc n¨m qua ®· t¨ng lªn gÊp nhiÒu lÇn. Sù c¸ch biÖt gi÷a nh÷ng n­íc giµu vµ nh÷ng n­íc nghÌo ngµy cµng t¨ng vµ ®ang trë thµnh m©u thuÉn næi bËt trong thêi ®¹i ngµy nay. C¸c n­íc t­ b¶n ph¸t triÓn ®· bßn rót chÊt x¸m, huû ho¹i m«i sinh, còng nh­ céi rÔ ®êi sèng v¨n ho¸ cña c¸c - 51 - n­íc l¹c hËu, chËm ph¸t triÓn. III. tiÒn c«ng trong chñ nghÜa t­ b¶n B¶n chÊt, nguån gèc vµ nh÷ng thñ ®o¹n chiÕm ®o¹t gi¸ trÞ thÆng d­ ®· ®­îc ph©n tÝch. Nh­ng gi¸ trÞ thÆng d­ l¹i cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi tiÒn c«ng. V× vËy, sù nghiªn cøu vÒ tiÒn c«ng cña C. M¸c mét mÆt cã t¸c dông hoµn chØnh lý luËn gi¸ trÞ thÆng d­, nh­ng mÆt kh¸c l¹i cã t¸c dông hoµn chØnh lý luËn gi¸ trÞ thÆng d­, nh­ng mÆt kh¸c l¹i gãp phÇn t¹o ra mét lý luËn ®éc lËp vÒ tiÒn c«ng. 1. B¶n chÊt kinh tÕ cña tiÒn c«ng BiÓu hiÖn bÒ ngoµi cña ®êi sèng x· héi t­ b¶n, c«ng nh©n lµm viÖc cho nhµ t­ b¶n mét thêi gian nhÊt ®Þnh, s¶n xuÊt ra mét l­îng hµng ho¸ hay hoµn thµnh mét sè c«ng viÖc nµo ®ã th× nhµ t­ b¶n tr¶ cho c«ng nh©n mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh gäi lµ tiÒn c«ng. HiÖn t­îng ®ã lµm cho ng­êi ta lÇm t­ëng r»ng tiÒn c«ng lµ gi¸ c¶ cña lao ®éng. Sù thËt th× tiÒn c«ng kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ hay gi¸ c¶ cña lao ®éng, v× lao ®éng kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸. Së dÜ nh­ vËy lµ v×: - NÕu lao ®éng lµ hµng ho¸, th× nã ph¶i cã tr­íc, ph¶i ®­îc vËt ho¸ trong mét h×nh thøc cô thÓ nµo ®ã. TiÒn ®Ò ®Ó cho lao ®éng vËt ho¸ ®­îc lµ ph¶i cã t­ liÖu s¶n xuÊt. Nh­ng nÕu ng­êi lao ®éng cã t­ liÖu s¶n xuÊt, th× hä sÏ b¸n hµng ho¸ do m×nh s¶n xuÊt ra, chø kh«ng b¸n "lao ®éng". - ViÖc thõa nhËn lao ®éng lµ hµng ho¸ dÉn tíi mét trong hai m©u thuÉn vÒ lý luËn sau ®©y: Thø nhÊt, nÕu lao ®éng lµ hµng ho¸ vµ nã ®­îc trao ®æi ngang gi¸, th× nhµ t­ b¶n kh«ng thu ®­îc lîi nhuËn (gi¸ trÞ thÆng d­); ®iÒu nµy phñ nhËn sù tån t¹i thùc tÕ cña quy luËt gi¸ trÞ thÆng d­ trong chñ nghÜa t­ b¶n. Thø hai, cßn nÕu "hµng ho¸ lao ®éng" ®­îc trao ®æi kh«ng ngang gi¸ ®Ó cã gi¸ trÞ thÆng d­ cho nhµ t­ b¶n, th× ph¶i phñ nhËn quy luËt gi¸ trÞ. - NÕu lao ®éng hµng ho¸, th× hµng ho¸ ®ã còng ph¶i cã gi¸ trÞ. Nh­ng lao ®éng thùc thÓ vµ lµ th­íc ®o néi t¹i cña gi¸ trÞ, nh­ng b¶n th©n lao ®éng th× kh«ng cã gi¸ trÞ. V× thÕ, lao ®éng kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸, c¸i mµ c«ng nh©n b¸n cho nhµ t­ b¶n chÝnh lµ søc lao ®éng. Do ®ã tiÒn c«ng mµ nhµ t­ b¶n tr¶ cho c«ng nh©n lµ gi¸ c¶ cña søc lao ®éng. VËy b¶n chÊt cña tiÒn c«ng trong chñ nghÜa t­ b¶n lµ h×nh thøc biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ søc lao ®éng, hay gi¸ c¶ cña søc lao ®éng, nh­ng l¹i biÓu hiÖn ra bÒ ngoµi thµnh gi¸ c¶ cña lao ®éng. H×nh thøc biÓu hiÖn ®ã ®· g©y ra sù nhÇm lÉn. §iÒu ®ã lµ do nh÷ng thùc tÕ sau ®©y: Thø nhÊt, ®Æc ®iÓm cña hµng ho¸ søc lao ®éng lµ kh«ng bao giê t¸ch khái ng­êi b¸n, nã chØ nhËn ®­îc gi¸ c¶ khi ®· cung cÊp gi¸ trÞ sö dông cho ng­êi mua, tøc lµ lao ®éng cho nhµ t­ b¶n, do ®ã bÒ ngoµi chØ thÊy nhµ t­ b¶n tr¶ gi¸ trÞ cho lao ®éng. Thø hai, ®èi víi c«ng nh©n, toµn bé lao ®éng trong c¶ ngµy lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó cã tiÒn sinh sèng, do ®ã b¶n th©n c«ng nh©n còng t­ëng r»ng m×nh b¸n lao ®éng. Cßn ®èi víi nhµ t­ b¶n bá tiÒn ra lµ ®Ó cã lao ®éng, nªn còng nghÜ r»ng c¸i mµ hä mua lµ lao ®éng. Thø ba, l­îng cña tiÒn c«ng phô thuéc vµo thêi gian lao ®éng hoÆc sè l­îng s¶n phÈm s¶n xuÊt ra, ®iÒu ®ã lµm cho ng­êi ta lÇm t­ëng r»ng tiÒn c«ng - 52 - lµ gi¸ c¶ lao ®éng. TiÒn c«ng ®· che ®Ëy mäi dÊu vÕt cña sù ph©n chia ngµy lao ®éng thµnh thêi gian lao ®éng tÊt yÕu vµ thêi gian lao ®éng thÆng d­, thµnh lao ®éng ®­îc tr¶ c«ng vµ lao ®éng kh«ng ®­îc tr¶ c«ng, do ®ã tiÒn c«ng che ®Ëy mÊt b¶n chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n. 2. Hai h×nh thøc c¬ b¶n cña tiÒn c«ng trong chñ nghÜa t­ b¶n TiÒn c«ng cã hai h×nh thøc c¬ b¶n lµ tiÒn c«ng tÝnh theo thêi gian vµ tiÒn c«ng t×nh theo s¶n phÈm. TiÒn c«ng tÝnh theo thêi gian, lµ h×nh thøc tiÒn c«ng mµ sè l­îng cña nã Ýt hay nhiÒu tuú theo thêi gian lao ®éng cña c«ng nh©n (giê, ngµy, th¸ng) dµi hay ng¾n. CÇn ph©n biÖt tiÒn c«ng giê, tiÒn c«ng ngµy, tiÒn c«ng th¸ng. TiÒn c«ng ngµy lµ tiÒn c«ng tuÇn ch­a nãi râ ®­îc møc tiÒn c«ng ®o cao hay lµ thÊp, v× nã cßn tuú theo ngµy lao ®éng dµi hay ng¾n. Do ®ã, muèn ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c møc tiÒn c«ng kh«ng chØ c¨n cø vµo tiÒn c«ng ngµy, mµ ph¶i c¨n cø vµo ®é dµi cña ngµy lao ®éng vµ c­êng ®é lao ®éng. Gi¸ c¶ cña mét giê lao ®éng lµ th­íc ®o chÝnh x¸c møc tiÒn c«ng tÝnh theo thêi gian. TiÒn c«ng tÝnh theo s¶n phÈm, lµ h×nh thøc tiÒn c«ng mµ sè l­îng cña nã phô thuéc vµo sè l­îng s¶n phÈm mµ c«ng nh©n ®· s¶n xuÊt ra hoÆc lµ sè l­îng c«ng viÖc ®· hoµn thµnh. Mçi s¶n phÈm ®­îc tr¶ c«ng theo mét ®¬n gi¸ nhÊt ®Þnh. §¬n gi¸ tiÒn c«ng ®­îc x¸c ®Þnh b»ng th­¬ng sè gi÷a tiÒn c«ng trung b×nh cña c«ng nh©n trong mét ngµy víi sè l­îng s¶n phÈm trung b×nh mµ mét c«ng nh©n s¶n xuÊt ra trong mét ngµy, do ®ã vÒ thùc chÊt, ®¬n gi¸ tiÒn c«ng lµ tiÒn c«ng tr¶ cho thêi gian cÇn thiÕt s¶n xuÊt ra mét s¶n phÈm. V× thÕ tiÒn c«ng tÝnh theo s¶n phÈm lµ h×nh thøc chuyÓn ho¸ cña tiÒn c«ng tÝnh theo thêi gian. Thùc hiÖn tiÒn c«ng tÝnh theo s¶n phÈm, mét mÆt, gióp cho nhµ t­ b¶n trong viÖc qu¶n lý, gi¸m s¸t qu¸ tr×nh lao ®éng cña c«ng nh©n dÔ dµng h¬n; mÆt kh¸c, kÝch thÝch c«ng nh©n lao ®éng tÝch cùc, khÈn tr­¬ng t¹o ra nhiÒu s¶n phÈm ®Ó nhËn ®­îc tiÒn c«ng cao h¬n. 3. TiÒn c«ng danh nghÜa vµ tiÒn c«ng thùc tÕ TiÒn c«ng danh nghÜa lµ sè tiÒn mµ ng­êi c«ng nh©n nhËn ®­îc do b¸n søc lao ®éng cña m×nh cho nhµ t­ b¶n. TiÒn c«ng ®­îc sö dông ®Ó t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng, nªn tiÒn c«ng danh nghÜa ph¶i ®­îc chuyÓn ho¸ thµnh tiÒn c«ng thùc tÕ. TiÒn c«ng thùc tÕ lµ tiÒn c«ng ®­îc biÓu hiÖn b»ng sè l­îng hµng ho¸ tiªu dïng vµ dÞch vô mµ c«ng nh©n mua ®­îc b»ng tiÒn c«ng danh nghÜa cña m×nh. TiÒn c«ng danh nghÜa lµ gi¸ c¶ søc lao ®éng, nªn nã cã thÓ t¨ng lªn hay gi¶m xuèng tuú theo sù biÕn ®éng cña quan hÖ cung - cÇu vÒ hµng ho¸ søc lao ®éng trªn thÞ tr­êng. Trong mét thêi gian nµo ®ã, nÕu tiÒn c«ng dnah nghÜa kh«ng thay ®æi, nh­ng gi¸ c¶ t­ liÖu tiªu dïng vµ dÞch vô t¨ng lªn hoÆc gi¶m xuèng, th× tiÒn c«ng thùc tÕ sÏ gi¶m xuèng hay t¨ng lªn. TiÒn c«ng lµ gi¸ c¶ cña søc lao ®éng, nªn sù vËn ®éng cña nã g¾n liÒn víi sù biÕn ®æi cña gi¸ trÞ søc lao ®éng. L­îng gi¸ trÞ søc lao ®éng chÞu ¶nh h­ëng cña c¸c nh©n tè t¸c ®éng ng­îc chiÒu nhau. Nh©n tè t¸c ®éng lµm t¨ng gi¸ trÞ søc lao ®éng nh­: sù n©ng cao tr×nh ®é chuyªn m«n cña ng­êi lao ®éng, sù t¨ng - 53 - c­êng ®é lao ®éng vµ sù t¨ng lªn cña nhu cÇu cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi. Nh©n tè t¸c ®éng lµm gi¶m gi¸ trÞ søc lao ®éng, ®ã lµ sù t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng lµm cho gi¸ c¶ t­ liÖu tiªu dïng rÎ ®i. Sù t¸c ®éng qua l¹i cña c¸c nh©n tè ®ã dÉn tíi sù biÕn ®æi phøc t¹p cña tiÒn c«ng thùc tÕ. Tuy nhiªn, C.M¸c ®· v¹ch ra r»ng xu h­íng chung cña s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa kh«ng ph¶i lµ n©ng cao møc tiÒn c«ng trung b×nh mµ lµ h¹ thÊp møc tiÒn c«ng Êy. Bëi lÏ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n, tiÒn c«ng danh nghÜa cã xu h­íng t¨ng lªn, nh­ng møc t¨ng cña nã nhiÒu khi kh«ng theo kÞp møc t¨ng gi¸ c¶ t­ liÖu tiªu dïng vµ dÞch vô; ®ång thêi thÊt nghiÖp lµ hiÖn t­îng th­êng xuyªn, khiÕn cho cung vÒ lao ®éng lµm thuª v­ît qu¸ cÇu vÒ lao ®éng, ®iÒu ®ã cho phÐp nhµ t­ b¶n mua søc lao ®éng d­íi gi¸ trÞ cña nã, v× vËy tiÒn c«ng thùc tÕ cña giai cÊp c«ng nh©n cã xu h­íng h¹ thÊp. Nh­ng sù h¹ thÊp cña tiÒn c«ng thùc tÕ chØ diÔn ra nh­ mét xu h­íng, v× cã nh÷ng nh©n tè chèng l¹i sù h¹ thÊp tiÒn c«ng. Mét mÆt, ®ã lµ cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n ®ßi t¨ng tiÒn c«ng. MÆt kh¸c, trong ®iÒu kiÖn cña chñ nghÜa t­ b¶n ngµy nay, do sù t¸c ®éng cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc - c«ng nghÖ nªn nhu cÇu vÒ søc lao ®éng cã chÊt l­îng cao ngµy cµng t¨ng ®· buéc giai cÊp t­ s¶n ph¶i c¶i tiÕn tæ chøc lao ®éng còng nh­ kÝch thÝch ng­êi lao ®éng b»ng lîi Ých vËt chÊt. §ã còng lµ mét nh©n tè c¶n trë xu h­íng h¹ thÊp tiÒn c«ng. IV. sù chuyÓn ho¸ cña gi¸ trÞ thÆng d­ thµnh t­ b¶n - tÝch luü t­ b¶n 1. Thùc chÊt vµ ®éng c¬ cña tÝch luü t­ b¶n T¸i s¶n xuÊt nãi chung ®­îc biÓu hiÖn lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®­îc lÆp l¹i vµ tiÕp diÔn mét c¸ch liªn tôc kh«ng ngõng. S¶n xuÊt hiÓu theo nghÜa réng còng cã nghÜa lµ t¸i s¶n xuÊt. C¨n cø vµo quy m«, cã thÓ chia t¸i s¶n xuÊt thµnh hai lo¹i: t¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n vµ t¸i s¶n xuÊt më réng. T¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n lµ qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ®­îc lÆp l¹i víi quy m« nh­ cò. Lo¹i h×nh t¸i s¶n xuÊt nµy th­êng g¾n víi nÒn s¶n xuÊt nhá vµ lµ ®Æc tr­ng cña nÒn s¶n xuÊt nhá. T¸i s¶n xuÊt më réng lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®­îc lÆp l¹i víi quy m« lín h¬n tr­íc. Lo¹i h×nh t¸i s¶n xuÊt nµy th­êng g¾n víi nÒn s¶n xuÊt lín vµ lµ ®Æc tr­ng cña nÒn s¶n xuÊt lín. T¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n kh«ng ph¶i lµ h×nh th¸i ®iÓn h×nh cña chñ nghÜa t­ b¶n. Bëi v×, gi¶ ®Þnh nÕu cã t¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n th× còng cã nghÜa lµ c¸c nhµ t­ b¶n sö dông toµn bé gi¸ trÞ thÆng d­ cho tiªu dïng c¸ nh©n. Song trªn thùc tÕ kh¸t väng kh«ng cã giíi h¹n vÒ gi¸ trÞ thÆng d­ ®· buéc c¸c nhµ t­ b¶n ph¶i kh«ng ngõng më réng quy m« s¶n xuÊt ®Ó t¨ng quy m« gi¸ trÞ thÆng d­. V× vËy, nÐt ®iÓn h×nh cña chñ nghÜa t­ b¶n ph¶i lµ t¸i s¶n xuÊt më réng. T¸i s¶n xuÊt më réng t­ b¶n chñ nghÜa lµ sù lÆp l¹i qu¸ tr×nh s¶n xuÊt víi quy m« lín h¬n tr­íc, víi mét t­ b¶n lín h¬n tr­íc. Muèn vËy, ph¶i biÕn mét bé phËn gi¸ trÞ thÆng d­ thµnh t­ b¶n phô thªm. Sù chuyÓn ho¸ trë l¹i cña gi¸ trÞ thÆng d­ thµnh t­ b¶n ®­îc gäi lµ tÝch luü t­ b¶n ®­îc gäi lµ tÝch luü t­ b¶n. Nh­ vËy, thùc chÊt cña tÝch luü t­ b¶n lµ sù chuyÓn ho¸ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ thµnh t­ b¶n, hay lµ qu¸ tr×nh t­ b¶n ho¸ gi¸ trÞ thÆng d­. - 54 - Nãi mét c¸ch cô thÓ, tÝch luü t­ b¶n lµ t¸i s¶n xuÊt ra t­ b¶n víi quy m« ngµy cµng më réng. Së dÜ gi¸ trÞ thÆng d­ cã thÓ chuyÓn ho¸ thµnh t­ b¶n ®­îc lµ v× gi¸ trÞ thÆng d­ ®· mang s½n nh÷ng yÕu tè vËt chÊt cña t­ b¶n míi. Cã thÓ minh ho¹ tÝch luü vµ t¸i s¶n xuÊt më réng t­ b¶n chñ nghÜa b»ng vÜ dô: n¨m thø nhÊt quy m« s¶n xuÊt lµ 80c + 20v +20m. Gi¶ ®Þnh 20m kh«ng bÞ nhµ t­ b¶n tiªu dïng tÊt c¶ cho c¸ nh©n, mµ ®­îc ph©n thµnh 10m dïng ®Ó tÝch luü vµ 10m dµnh cho tiªu dïng c¸ nh©n cña nhµ t­ b¶n. PhÇn 10m dïng ®Ó tÝch luü vµ 10m dµnh cho tiªu dïng c¸ nh©n cña nhµ t­ b¶n. PhÇn 10m dïng ®Ó tÝch luü ®­îc ph©n thµnh 8c + 2v, khi ®ã quy m« s¶n xuÊt cña n¨m sau sÏ lµ 88c + 22v + 22m (nÕu m' vÉn nh­ cò). Nh­ vËy, vµo n¨m thø hai, quy m« t­ b¶n bÊt biÕn vµ t­ b¶n kh¶ biÕn ®Òu t¨ng lªn, gi¸ trÞ thÆng d­ còng t¨ng lªn t­¬ng øng. Nghiªn cøu tÝch luü vµ t¸i s¶n xuÊt më réng t­ b¶n chñ nghÜa cho phÐp rót ra nh÷ng kÕt luËn v¹ch râ h¬n b¶n chÊt bãc lét cña quan hÖ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa: Thø nhÊt, nguån gèc duy nhÊt cña t­ b¶n tÝch luü lµ gi¸ trÞ thÆng d­ vµ t­ b¶n tÝch luü chiÕm tû lÖ ngµy cµng lín trong toµn bé t­ b¶n. C. M¸c nãi r»ng, t­ b¶n øng tr­íc chØ lµ mét giät n­íc trong dßng s«ng cña tÝch luü mµ th«i. Trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt, l·i (m) c­ ®Ëp vµo vèn, vèn cµng lín th× l·i cµng lín, do ®ã lao ®éng cña c«ng nh©n trong qu¸ khø l¹i trë thµnh ph­¬ng tiÖn ®Ó bãc lét chÝnh ng­êi c«ng nh©n. Thø hai, qu¸ tr×nh tÝch luü ®· lµm cho quyÒn së h÷u trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ biÕn thµnh quyÒn chiÕm ®o¹t t­ b¶n chñ nghÜa. Trong s¶n xuÊt hµng ho¸ gi¶n ®¬n, sù trao ®æi gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt hµng ho¸ theo nguyªn t¾c ngang gi¸ vÒ c¬ b¶n kh«ng dÉn tíi ng­êi nµy chiÕm ®o¹t lao ®éng kh«ng c«ng cña ng­êi kia. Tr¸i l¹i, nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa dÉn ®Õn kÕt qu¶ lµ nhµ t­ b¶n ch¼ng nh÷ng chiÕm ®o¹t mét phÇn lao ®éng cña c«ng nh©n, mµ cßn lµ ng­êi së h÷u hîp ph¸p lao ®éng kh«ng c«ng ®ã. Nh­ng ®iÒu ®ã kh«ng vi ph¹m quy luËt gi¸ trÞ. §éng c¬ thóc ®Èy tÝch luü vµ t¸i s¶n xuÊt më réng lµ quy luËt kinh tÕ tuyÖt ®èi cña chñ nghÜa t­ b¶n - quy luËt gi¸ trÞ thÆng d­. §Ó thùc hiÖn môc ®Ých ®ã, c¸c nhµ t­ b¶n kh«ng ngõng tÝch luü ®Ó më réng s¶n xuÊt, xem ®ã lµ ph­¬ng tiÖn c¨n b¶n ®Ó t¨ng c­êng bãc lét c«ng nh©n lµm thuª. MÆt kh¸c, c¹nh tranh buéc c¸c nhµ t­ b¶n ph¶i kh«ng ngõng lµm cho t­ b¶n cña m×nh t¨ng lªn b»ng c¸ch t¨ng nhanh t­ b¶n tÝch luü. Cïng víi qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt t­ b¶n chØ nghÜa, quy m« tÝch luü t­ b¶n còng kh«ng ngõng t¨ng lªn. ViÖc xem xÐt nh÷ng nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn quy m« tÝch luü t­ b¶n ph¶i ®­îc chia lµm hai tr­êng hîp: Mét lµ, tr­êng hîp khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ kh«ng ®æi th× quy m« cña tÝch luü t­ b¶n phô thuéc vµo tû lÖ ph©n chia khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ ®ã thµnh hai quü: quü tÝch luü vµ quü tiªu dïng cña nhµ t­ b¶n. §­¬ng nhiªn tû lÖ quü nµy t¨ng lªn th× tû lÖ dµnh cho quü kia sÏ gi¶m ®i. Hai lµ, nÕu tû lÖ ph©n chia ®ã ®· ®­îc x¸c ®Þnh, th× quy m« cña tÝch luü t­ b¶n phô thuéc vµo khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­. Trong tr­êng hîp nµy khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ bÞ phô thuéc vµo nh÷ng nh©n tè sau ®©y: - Tr×nh ®é bãc lét søc lao ®éng b»ng nh÷ng biÖn ph¸p: t¨ng c­êng ®é lao ®éng, kÐo dµi ngµy lao ®éng, c¾t gi¶m tiÒn l­¬ng cña c«ng nh©n. Cã nghÜa lµ thêi gian c«ng nh©n s¸ng t¹o ra gi¸ trÞ th× cµng ®­îc kÐo dµi ra nh­ng chi phÝ cµng - 55 - ®­îc c¾t gi¶m, do vËy khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ cµng lín vµ quy m« cña tÝch luü t­ b¶n cµng lín. - Tr×nh ®é n¨ng suÊt lao ®éng x· héi: n¨ng suÊt lao ®éng x· héi t¨ng lªn sÏ cã thªm nh÷ng yÕu tè vËt chÊt ®Ó biÕn gi¸ trÞ thÆng d­ thµnh t­ b¶n míi, nªn lµm t¨ng quy m« cña tÝch luü. - Sù chªnh lÖch gi÷a t­ b¶n ®­îc sö dông vµ t­ b¶n ®· tiªu dïng Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, t­ liÖu lao ®éng (m¸y mãc, thiÕt bÞ) tham gia toµn bé vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, nh­ng gi¸ trÞ cña chóng l¹i chØ bÞ khÊu hao tõng phÇn. Nh­ vËy lµ mÆc dï ®· mÊt dÇn gi¸ trÞ, nh­ng trong suèt thêi gian ho¹t ®éng, m¸y mãc vÉn cã t¸c dông nh­ khi cßn ®ñ gi¸ trÞ. Sù ho¹t ®éng nµy cña m¸y mãc ®­îc xem nh­n lµ sù phôc vô kh«ng c«ng. M¸y mãc, thiÕt bÞ cµng hiÖn ®¹i, th× sù chªnh lÖch gi÷a t­ b¶n ®­îc sö dông vµ c«ng cµng lín, t­ b¶n lîi dông ®­îc nh÷ng thµnh tùu cña lao ®éng qu¸ khø cµng nhiÒu, nhê vËy quy m« cña tÝch luü t­ b¶n cµng lín. - Quy m« cña t­ b¶n øng tr­íc Víi tr×nh ®é bãc lét kh«ng thay ®æi th× khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ do khèi l­îng t­ b¶n kh¶ biÕn quyÕt ®Þnh. Do ®ã quy m« cña t­ b¶n øng tr­íc, nhÊt lµ bé phËn t­ b¶n kh¶ biÕn cµng lín, th× khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ bãc lét ®­îc cµng lín, t¹o ®iÒu kiÖn t¨ng thªm quy m« cña tÝch luü t­ b¶n. 2. TÝch tô t­ b¶n vµ tËp trung t­ b¶n Trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, quy m« cña t­ b¶n c¸ biÖt t¨ng lªn th«ng qua qu¸ tr×nh tÝch tô vµ tËp trung t­ b¶n. TÝch tô t­ b¶n lµ sù t¨ng thªm quy m« cña t­ b¶n c¸ biÖt b»ng c¸ch t­ b¶n ho¸ gi¸ trÞ thÆng d­ trong mét xÝ nghiÖp nµo ®ã, nã lµ kÕt qu¶ trùc tiÕp cña tÝch luü t­ b¶n. TÝch luü t­ b¶n xÐt vÒ mÆt lµm t¨ng thªm quy m« cña t­ b¶n c¸ biÖt lµ tÝch tô t­ b¶n. TÝch tô t­ b¶n, mét mÆt, lµ yªu cÇu cña t¸i s¶n xuÊt më réng, cña sù øng dông tiÕn bé kü thuËt; mÆt kh¸c, sù t¨ng lªn cña khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa t¹o kh¶ n¨ng hiÖn thùc cho tÝch tô t­ b¶n. TËp trung t­ b¶n lµ sù t¨ng thªm quy m« cña t­ b¶n c¸ biÖt b»ng c¸ch hîp nhÊt nh÷ng t­ b¶n cã s½n trong x· héi thµnh t­ b¶n c¸ biÖt kh¸c lín h¬n. C¹nh tranh vµ tÝn dông lµ nh÷ng ®ßn bÈy m¹nh nhÊt thóc ®Èy tËp trung t­ b¶n. Do c¹nh tranh mµ dÉn tíi sù liªn kÕt tù nguyÖn hay s¸p nhËp c¸c t­ b¶n c¸ biÖt. TÝn dông t­ b¶n chñ nghÜa lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó tËp trung c¸c kho¶n tiÒn nhµn rçi trong x· héi vµo tay c¸c nhµ t­ b¶n. TÝch tô vµ tËp trung t­ b¶n cã ®iÓm gièng nhau lµ chóng ®Òu lµm t¨ng quy m« cña t­ b¶n c¸ biÖt. Nh­ng gi÷a chóng l¹i cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau: Mét lµ, nguån ®Ó tÝch tô t­ b¶n lµ gi¸ trÞ thÆng d­, do ®ã tÝch tô t­ b¶n lµm t¨ng quy m« cña t­ b¶n c¸ biÖt, ®ång thêi lµm t¨ng quy m« cña t­ b¶n x· héi. Cßn nguån ®Ó tËp trung t­ b¶n lµ nh÷ng t­ b¶n c¸ biÖt cã s½n trong x· héi, do ®ã tËp trung t­ b¶n chØ lµm t¨ng quy m« cña t­ b¶n c¸ biÖt, mµ kh«ng lµm t¨ng quy m« cña t­ b¶n x· héi. Hai lµ, nguån ®Ó tÝch tô t­ b¶n lµ gi¸ trÞ thÆng d­, xÐt vÒ mÆt ®ã, nã ph¶n ¸nh trùc tiÕp mèi quan hÖ gi÷a t­ b¶n vµ lao ®éng: nhµ t­ b¶n t¨ng c­êng bãc lét lao ®éng lµm thuª ®Ó t¨ng quy m« cña tÝch tô t­ b¶n. Cßn nguån ®Ó tËp trung t­ - 56 - b¶n lµ nh÷ng t­ b¶n c¸ biÖt cã s½n trong x· héi do c¹nh tranh mµ dÉn ®Õn sù liªn kÕt hay s¸p nhËp, xÐt vÒ mÆt ®ã, nã ph¶n ¸nh trùc tiÕp quan hÖ c¹nh tranh trong néi bé giai cÊp c¸c nhµ t­ b¶n; ®ång thêi nã còng t¸c ®éng ®Õn mçi quan hÖ gi÷a t­ b¶n vµ lao ®éng. TÝch tô vµ tËp trung t­ b¶n quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. TÝch tô t­ b¶n lµm t¨ng thªm quy m« vµ søc m¹nh cña t­ b¶n c¸ biÖt, do ®ã c¹nh tranh sÏ gay g¾t h¬n, dÉn ®Õn tËp trung nhanh h¬n. Ng­îc l¹i, tËp trung t­ b¶n t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó t¨ng c­êng bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­, nªn ®Èy m¹nh tÝch tô t­ b¶n. ¶nh h­ëng qua l¹i nãi trªn cña tÝch tô vµ tËp trung t­ b¶n lµm cho tÝch luü t­ b¶n ngµy cµng m¹nh. TËp trung t­ b¶n cã vai trß rÊt lín ®èi víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, Nhê tËp trung t­ b¶n mµ x©y dùng ®­îc nh÷ng xÝ nghiÖp lín, sö dông ®­îc kü thuËt vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i. Nh­ vËy, qu¸ tr×nh tÝch luü t­ b¶n g¾n víi qu¸ tr×nh tÝch tô vµ tËp trung t­ b¶n ngµy cµng t¨ng, do ®ã nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa trë thµnh nÒn s¶n xuÊt x· héi ho¸ cao ®é, lµm cho m©u thuÉn kinh tÕ c¬ b¶n cña chñ nghÜa t­ b¶n cµng s©u s¾c thªm. 3. CÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n Trong qu¸ tr×nh tÝch luü t­ b¶n, t­ b¶n ch¼ng nh÷ng t¨ng lªn vÒ quy m«, mµ cßn kh«ng ngøng biÕn ®æi trong cÊu t¹o cña nã. C. M¸c ph©n biÖt cÊu t¹o kü thuËt, cÊu t¹o gi¸ trÞ vµ cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n. VÒ mÆt h×nh th¸i hiÖn vËt, mçi t­ b¶n ®Òu bao gåm t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng ®Ó vËn dông nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt ®ã. Tû lÖ gi÷a sè l­îng t­ liÖu s¶n xuÊt vµ sè l­îng søc lao ®éng sö dông nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt ®ã trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gäi lµ cÊu t¹o kü thuËt cña t­ b¶n. Quan hÖ nµy cã tÝch tÊt yÕu vÒ mÆt kü thuËt, do tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh. §Ó biÓu thÞ cÊu t¹o kü thuËt cña t­ b¶n, ng­êi ta th­êng dïng c¸c chØ tiªu nh­ sè n¨ng l­îng hoÆc sè l­îng m¸y mãc do mét c«ng nh©n sö dông trong s¶n xuÊt, vÝ dô 100kw ®iÖn/1 c«ng nh©n, 10 m¸y dÖt/1 c«ng nh©n. CÊu t¹o kü thuËt cña t­ b¶n ngµy cµng t¨ng lªn cïng víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n. §iÒu ®ã biÓu thÞ ë sè l­îng t­ liÖu s¶n xuÊt mµ mét c«ng nh©n sö dông ngµy cµng t¨ng lªn. VÒ mÆt gi¸ trÞ, mçi t­ b¶n ®Òu chia thµnh hai phÇn: t­ b¶n bÊt biÕn (c) vµ t­ b¶n kh¶ biÕn (v). Tû lÖ gi÷a sè l­îng gi¸ trÞ cña t­ b¶n bÊt biÕn vµ sè l­îng gi¸ trÞ cña t­ b¶n kh¶ biÕn cÇn thiÕt ®Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt gäi lµ cÊu t¹o gi¸ trÞ cña t­ b¶n. VÝ dô, mét t­ b¶n mµ ®¹i l­îng cña nã lµ 12,000$, trong ®ã gi¸ trÞ t­ luÖu s¶n xuÊt lµ 10.000$, cßn gi¸ trÞ søc lao ®éng lµ 2.000$, th× cÊu t¹o gi¸ trÞ cña t­ b¶n ®ã lµ 10.000$:2000$ = 5 : 1. CÊu t¹o kü thuËt vµ cÊu t¹o gi¸ trÞ cña t­ b¶n quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. Nãi chung, nh÷ng sù thay ®æi trong cÊu t¹o kü thô©t cña t­ b¶n sÏ dÉn ®Õn nh÷ng sù thay ®æi trong cÊu t¹o gi¸ trÞ cña t­ b¶n. §Ó biÓu hiÖn mèi quan hÖ ®ã, C.M¸c dïng ph¹m trï cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n. CÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n lµ cÊu t¹o gi¸ trÞ cña t­ b¶n do cÊu t¹o kü thuËt cña t­ b¶n quyÕt ®Þnh vµ ph¶n ¸nh nh÷ng sù biÕn ®æi cña cÊu t¹o kü thuËt cña t­ b¶n. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n, cÊu t¹o kü thuËt cña t­ b¶n ngµy cµng t¨ng, kÐo theo sù t¨ng lªn cña cÊu t¹o gi¸ trÞ cña t­ b¶n, nªn cÊu - 57 - t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n còng ngµy cµng t¨ng lªn. Sù t¨ng lªn cña cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n biÓu hiÖn ë chç t­ b¶n bÊt biÕn t¨ng tuyÖt ®èi vµ t­¬ng ®èi, cßn t­ b¶n kh¶ biÕn cã thÓ t¨ng tuyÖt ®«i, nh­ng l¹i gi¶m xuèng mét c¸ch t­¬ng ®èi. Sù gi¶m xuèng mét c¸ch t­¬ng ®èi cña t­ b¶n kh¶ biÕn còng sÏ lµm cho cÇu vÒ søc lao ®éng gi¶m mét c¸ch t­¬ng ®èi. V× vËy, mét sè c«ng nh©n l©m vµo t×nh tr¹ng bÞ thÊt nghiÖp. Thùc tÕ th× trong qu¸ tr×nh tÝch luü t­ b¶n, còng cã khi quy m« s¶n xuÊt ®­îc më réng thu hót thªm c«ng nh©n, nh­ng còng cã khi th× gi·n th¶i bít c«ng nh©n. Tuy nhiªn, sù thu hót vµ gi¶n th¶i ®ã kh«ng khíp víi nhau vÒ thêi gian, kh«ng gian vµ vÒ quy m«, do ®ã, trªn ph¹m vi toµn x· héi lu«n lu«n tån t¹i mét bé phËn c«ng nh©n bÞ thÊt nghiÖp. Nh­ vËy, cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n t¨ng lªn trong qu¸ tr×nh tÝch luü chÝnh lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp g©y ra n¹n thÊt nghiÖp trong chñ nghÜa t­ b¶n. Cßn nguyªn nh©n sau xa cña n¹n thÊt nghiÖp l¹i chÝnh lµ ë quan hÖ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. V. qu¸ tr×nh l­u th«ng cña t­ b¶n vµ gi¸ trÞ thÆng d­ 1. TuÇn hoµn vµ chu chuyÓn cña t­ b¶n S¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ qu¸ tr×nh l­u th«ng. L­u th«ng cña t­ b¶n, theo nghÜa réng, lµ sù vËn ®éng cña t­ b¶n, nhê ®ã mµ t­ b¶n lín lªn vµ thu ®­îc gi¸ trÞ thùng d­, còng tøc lµ sù tuÇn hoµn vµ chu chuyÓn cña t­ b¶n. a, TuÇn hoµn cña t­ b¶n T­ b¶n c«ng nghiÖp (víi nghÜa c¸c ngµnh s¶n xuÊt vËt chÊt), trong qu¸ tr×nh tuÇn hoµn ®Òu vËn ®éng theo c«ng thøc: T-H SL§ TLSX ... SX ... H' - T' Sù vËn ®éng nµy tr¶i qua ba giai ®o¹n: hai giai ®o¹n l­u th«ng vµ mét giai ®o¹n s¶n xuÊt. - Giai ®o¹n thø nhÊt - giai ®o¹n l­u th«ng: Nhµ t­ b¶n xuÊt hiÖn trªn thÞ tr­êng c¸c yÕu tè s¶n xuÊt, ®Ó mua t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng. Qu¸ tr×nh l­u th«ng ®ã ®­îc biÓu thÞ nh­ sau: T-H SL§ TLSX Giai ®o¹n nµy t­ b¶n tån t¹i d­íi h×nh th¸i t­ b¶n tiÒn tÖ, chøc n¨ng giai ®o¹n nµy lµ mua c¸c yÕu tè cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, tøc lµ biÕn t­ b¶n tiÒn tÖ thµnh t­ b¶n s¶n xuÊt. - Giai ®o¹n thø hai - giai ®o¹n s¶n xuÊt: - 58 - H TLSX SL§ ...SX ...H' Trong giai ®o¹n nµy t­ b¶n tån t¹i d­íi h×nh th¸i t­ b¶n s¶n xuÊt (TBSX), cã chøc n¨ng thùc hiÖn sù kÕt hîp hai yÕu tè t­ liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ mµ trong gi¸ trÞ cña nã cã gi¸ trÞ thÆng d­. Trong c¸c giai ®o¹n tuÇn hoµn cña t­ b¶n th× gia ®o¹n s¶n xuÊt cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh nhÊt, v× nã g¾n trùc tiÕp víi môc ®Ých cña nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. KÕt thóc cña giai ®o¹n thø hai lµ t­ b¶n s¶n xuÊt chuyÓn ho¸ thµnh t­ b¶n hµng ho¸. - Giai ®o¹n thø ba - giai ®o¹n l­u th«ng: H' - T' Trong giai ®o¹n nµy t­ b¶n tån t¹i d­íi h×nh th¸i t­ b¶n hµng ho¸, chøc n¨ng lµ thùc hiÖn gi¸ trÞ cña khèi l­îng hµng ho¸ ®· s¶n xuÊt ra. Trong giai ®o¹n nµy, nhµ t­ b¶n trë l¹i thÞ tr­êng víi t­ c¸ch lµ ng­êi b¸n hµng. Hµng ho¸ cña nhµ t­ b¶n ®­îc chuyÓn ho¸ thµnh tiÒn. KÕt thóc giai ®o¹n thø ba, t­ b¶n hµng ho¸ chuyÓn ho¸ thµnh t­ b¶n tiÒn tÖ. §Õn ®©y môc ®Ých cña nhµ t­ b¶n ®· ®­îc thùc hiÖn, t­ b¶n quay trë l¹i h×nh th¸i ban ®Çu trong tay chñ cña nã, nh­ng víi sè l­îng lín h¬n tr­íc. Sù vËn ®éng cña t­ b¶n qua ba giai ®o¹n nãi trªn lµ sù vËn ®éng cã tÝnh tuÇn hoµn: t­ b¶n øng ra d­íi h×nh th¸i tiÒn vµ råi ®Õn khi quay trë vÒ còng d­íi h×nh th¸i tiÒn cã kÌm theo gi¸ trÞ thÆng d­. Qu¸ tr×nh ®ã tiÕp tôc ®­îc lÆp ®i, lÆp l¹i kh«ng ngõng gäi lµ sù vËn ®éng tuÇn hoµn cña t­ b¶n. VËy, tuÇn hoµn cña t­ b¶n lµ sù vËn ®éng liªn tôc cña t­ b¶n tr¶i qua ba giai ®o¹n, lÇn l­ît mang ba h×nh th¸i kh¸c nhau, thùc hiÖn ba chøc n¨ng kh¸c nhau ®Ó råi l¹i quay trë vÒ h×nh th¸i ban ®Çu cã kÌm theo gi¸ trÞ thÆng d­. TuÇn hoµn cña t­ b¶n chØ cã thÓ tiÕn hµnh b×nh th­êng trong ®iÒu kiÖn c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau cña nã kh«ng ngõng ®­îc chuyÓn tiÕp. MÆt kh¸c, t­ b¶n ph¶i n»m l¹i ë mçi giai ®o¹n tuÇn hoµn trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. Hay nãi c¸ch kh¸c, tuÇn hoµn cña t­ b¶n chØ tiÕn hµnh mét c¸ch b×nh th­êng khi hai ®iÒu kiÖn sau ®©y ®­îc tho¶ m·n: mét lµ, c¸c giai ®o¹n cña chóng diÔn ra liªn tôc; hai lµ, c¸c h×nh th¸i t­ b¶n cïng tån t¹i vµ ®­îc chuyÓn ho¸ mét c¸ch ®Òu ®Æc. V× vËy, sù vËn ®éng tuÇn hoµn cña t­ b¶n lµ sù vËn ®éng liªn tôc kh«ng ngõng; ®ång thêi lµ sù vËn ®éng kh«ng ®øt qu·ng. Phï hîp víi ba giai ®o¹n tuÇn hoµn cña t­ b¶n cã ba h×nh th¸i cña t­ b¶n c«ng nghiÖp: t­ b¶n tiÒn tÖ, t­ b¶n s¶n xuÊt vµ t­ b¶n hµng ho¸. §Ó t¸i s¶n xuÊt diÔn ra mét c¸ch b×nh th­êng th× t­ b¶n x· héi còng nh­ tõng t­ b¶n c¸ biÖt ®Óu tån t¹i cïng mét lóc d­íi c¶ ba h×nh th¸i. Ba h×nh th¸i cña t­ b¶n kh«ng ph¶i lµ ba lo¹i t­ b¶n kh¸c nhau, mµ lµ ba h×nh th¸i cña mét t­ b¶n c«ng nghiÖp biÓu hiÖn trong qu¸ tr×nh vËn ®éng cña nã. Song còng trong qu¸ tr×nh vËn ®éng Êy ®· ch­a ®ùng kh¶ n¨ng t¸ch rêi cña ba h×nh th¸i t­ b¶n. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n, kh¶ n¨ng t¸ch rêi ®ã ®· lµm xuÊt hiÖn t­ b¶n th­¬ng nghiÖp vµ t­ b¶n cho vay, h×nh thµnh c¸c tËp ®oµn kh¸c trong giai cÊp t­ b¶n: chñ c«ng nghiÖp, nhµ buån, chñ ng©n hµng, v.v. chia nhau gi¸ trÞ - 59 - thÆng d­. b, Chu chuyÓn cña t­ b¶n Sù tuÇn hoµn cña t­ b¶n, nÕu xÐt nã víi t­ c¸ch lµ mét qu¸ tr×nh ®Þnh kú ®æi míi vµ th­êng xuyªn lÆp ®i lÆp l¹i, th× gäi lµ chu chuyÓn cña t­ b¶n. Nh÷ng t­ b¶n kh¸c nhau chu chuyÓn víi vËn tèc kh¸c nhau tuú theo thêi gian s¶n xuÊt vµ l­u th«ng cña hµng ho¸. Thêi gian chu chuyÓn cña t­ b¶n bao gåm thêi gian s¶n xuÊt vµ thêi gian l­u th«ng. - Thêi gian s¶n xuÊt lµ thêi gian t­ b¶n n»m ë trong lÜnh vùc s¶n xuÊt. Thêi gian s¶n xuÊt bao gåm: thêi gian lao ®éng, thêi gian gi¸n ®o¹n lao ®éng vµ thêi gian dù tr÷ s¶n xuÊt. Thêi gian s¶n xuÊt cña t­ b¶n dµi hay ng¾n lµ do t¸c ®éng cña nhiÒu nh©n tè nh­: tÝnh chÊt cña ngµnh s¶n xuÊt; quy m« hoÆc chÊt l­îng c¸c s¶n phÈm; sù t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh tù nhiªn ®èi víi s¶n xuÊt; n¨ng suÊt lao ®éng vµ t×nh tr¹ng dù tr÷ c¸c yÕu tè s¶n xuÊt. - Thêi gian l­u th«ng lµ thêi gian t­ b¶n n»m trong lÜnh vùc l­u th«ng. Trong thêi gian l­u th«ng, t­ b¶n kh«ng lµm chøc n¨ng s¶n xuÊt, do ®ã kh«ng s¶n xuÊt ra hµng ho¸, còng kh«ng s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­. Thêi gian l­u th«ng gåm cã thêi gian mua vµ thêi gian b¸n hµng ho¸. Thêi gian l­u th«ng dµi hay ng¾n phô thuéc c¸c nh©n tè sau ®©y: thÞ tr­êng xa hay gÇn, t×nh h×nh thÞ tr­êng xÊu hay tèt, tr×nh ®é ph¸t triÓn cña vËn t¶i vµ giao th«ng. Thêi gian chu chuyÓn cña t­ b¶n cµng rót ng¾n th× cµng t¹o ®iÒu kiÖn cho gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc s¶n xuÊt ra nhiÒu h¬n, t­ b¶n cµng lín nhanh h¬n. C¸c lo¹i t­ b¶n kh¸c nhau ho¹t ®éng trong nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau th× sè vßng cho chuyÓn kh«ng gièng nhau. §Ó so s¸nh tèc ®é vËn ®éng cña c¸c t­ b¶n kh¸c nhau,ng­êi ta tÝnh sè vßng chu chuyÓn cña c¸c lo¹i t­ b¶n ®ã trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. Tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n lµ sè vßng (lÇn) chu chuyÓn cña t­ b¶n trong mét n¨m. Ta cã c«ng thøc sè vßng chu chuyÓn cña t­ b¶n nh­ sau: N = CH/ch Trong ®ã: (n) lµ sè vßng (hay lÇn) chu chuyÓn cña t­ b¶n; (CH) lµ thêi gian trong n¨m; (ch) lµ thêi gian cho 1 vßng chu chuyÓn cña t­ b¶n. VÝ dô: Mét t­ b¶n cã thêi gian 1 vßng chu chuyÓn lµ 6 th¸ng th× tèc ®é chu chuyÓn trong n¨m lµ: n = 12 th¸ng / 6 th¸ng = 2 vßng Nh­ vËy, tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n tØ lÖ nghÞch víi thêi gian 1 vßng chu chuyÓn cña t­ b¶n. Muèn t¨ng tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n ph¶i gi¶m thêi gian s¶n xuÊt vµ thêi gian l­u th«ng cña nã. c, T­ b¶n cè ®Þnh vµ t­ b¶n l­u th«ng C¸c bé phËn kh¸c nhau cña t­ b¶n s¶n xuÊt kh«ng chu chuyÓn gièng nhau. C¨n cø vµo ph­¬ng thøc chu chuyÓn kh¸c nhau cña tõng bé phËn t­ b¶n, ng­êi ta chia t­ b¶n s¶n xuÊt thµnh t­ b¶n cè ®Þnh vµ t­ b¶n l­u ®éng. - T­ b¶n cè ®Þnh, lµ bé phËn t­ b¶n s¶n xuÊt tån t¹i d­íi d¹ng m¸y mãc, thiÕt bÞ, nhµ x­ëng, v.v. tham gia toµn bé vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, nh­ng gi¸ trÞ cña nã kh«ng chuyÓn hÕt mét lÇn vµo s¶n phÈm mµ chuyÓn dÇn tõng phÇn theo møc ®é hao mßn cña nã trong thêi gian s¶n xuÊt. - 60 - T­ b¶n cè ®Þnh ®­îc sö dông l©u dµi trong nhiÒu chu kú s¶n xuÊt vµ nã bÞ hao mßn dÇn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Cã hai lo¹i hao mßn lµ hao mßn h÷u h×nh vµ hao mßn v« h×nh: Hao mßn h÷u h×nh lµ hao mßn vÒ vËt chÊt, hao mßn vÒ c¬ häc cã thÓ nhËn thÊy. Hao mßn h÷u h×nh do qu¸ tr×nh sö dông vµ sù t¸c ®éng cña tù nhiªn lµm cho c¸c bé phËn cña t­ b¶n cè ®Þnh dÇn dÇn hao mßn ®i tíi chç háng vµ ph¶i ®­îc thay thÕ. Hao mßn v« h×nh lµ sù hao mßn thuÇn tuý vÒ mÆt gi¸ trÞ. Hao mßn v« h×nh x¶y ra ngay c¶ khi m¸y mãc cßn tèt nh­ng bÞ mÊt gi¸ v× xuÊt hiÖn c¸c m¸y mãc hiÖn ®¹i h¬n, rÎ h¬n hoÆc cã gi¸ trÞ t­¬ng ®­¬ng, nh­ng c«ng suÊt cao h¬n. §Ó tr¸nh hao mßn v« h×nh, c¸c nhµ t­ b¶n t×m c¸ch kÐo d¹i ngµy lao ®éng, t¨ng c­êng ®é lao ®éng, t¨ng ca kÝp lµm viÖc, v.v. nh»m tËn dông m¸y mãc trong thêi gian cµng ng¾n cµng tèt. T¨ng tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n cè ®Þnh lµ mét biÖn ph¸p quan träng ®Ó t¨ng quü khÊu hao tµi s¶n cè ®Þnh, lµm cho l­îng t­ b¶n sö dông t¨ng lªn tr¸nh ®­îc thiÖt h¹i hao mßn h÷u h×nh do tù nhiªn ph¸ huû vµ hao mßn v« h×nh g©y ra. Nhê ®ã, mµ cã ®iÒu kiÖn ®æi míi thiÕt bÞ nhanh. - T­ b¶n l­u ®éng lµ bé phËn t­ b¶n s¶n xuÊt tån t¹i d­íi d¹ng nguyªn liÖu, nhiªn liÖu, vËt liÖu phô, søc lao ®éng, v.v. gi¸ trÞ cña nã ®­îc hoµn l¹i toµn bé cho c¸c nhµ t­ b¶n sau mçi mét qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, khi hµng ho¸ ®­îc b¸n xong. T­ b¶n l­u ®éng chu chuyÓn nhanh h¬n t­ b¶n cè ®Þnh. ViÖc t¨ng tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n l­u ®éng cã ý nghÜa quan träng. Mét mÆt, tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n l­u ®éng t¨ng lªn sÏ lµm t¨ng l­îng t­ b¶n l­u ®éng ®­îc sö dông trong n¨m, do ®ã tiÕt kiÖm ®­îc t­ b¶n øng tr­íc; mÆt kh¸c, do t¨ng tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n l­u ®éng kh¶ biÕn lµm cho tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ vµ khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ hµng n¨m t¨ng lªn. C¨n cø ®Ó ph©n chia t­ b¶n s¶n xuÊt thµnh t­ b¶n cè ®Þnh vµ t­ b¶n l­u ®éng lµ ph­¬ng thøc chuyÓn dÞch gi¸ trÞ kh¸c nhau cña tõng bé phËn t­ b¶n trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. 2. T¸i s¶n xuÊt vµ l­u th«ng cña t­ b¶n x· héi a, Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n cña t¸i s¶n xuÊt t­ b¶n x· héi - Tæng s¶n phÈm x· héi Tæng s¶n phÈm x· héi lµ toµn bé s¶n phÈm mµ x· héi s¶n xuÊt ra trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh, th­êng lµ mét n¨m. Tæng s¶n phÈm x· héi ®­îc xÐt c¶ vÒ hai mÆt: gi¸ trÞ vµ hiÖn vËt. VÒ mÆt gi¸ trÞ, tæng s¶n phÈm x· héi ®­îc cÊu thµnh bëi ba bé phËn: + Bé phËn thø nhÊt lµ gi¸ trÞ bï ®¾p cho t­ b¶n bÊt biÕn (c), hay gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt ®· tiªu hao trong s¶n xuÊt, bé phËn nµy ®­îc dïng ®Ó bï ®¾p c¸c t­ liÖu s¶n xuÊt ®· hao phÝ trong chu kú s¶n xuÊt. + Bé phËn thø hai lµ gi¸ trÞ bï ®¾p cho t­ b¶n kh¶ biÕn (v), hay lµ gi¸ trÞ cña toµn bé søc lao ®éng x· héi d· tiªu hao. Kho¶n gi¸ trÞ nµy ngang b»ng víi tæng sè tiÒn c«ng tr¶ cho søc lao ®éng tham gi¸ vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. + Bé phËn thø ba lµ gi¸ trÞ cña s¶n phÈm thÆng d­ (m). Kho¶n gi¸ trÞ nµy do lao déng thÆng du cña x· héi t¹o nªn. Gi¸ trÞ cña t­ liÖu s¶n xuÊt ®· tiªu hao ®­îc gäi lµ "gi¸ trÞ cò chuyÓn dÞch". - 61 - Gi¸ trÞ søc lao ®éng vµ gi¸ trÞ s¶n phÈm thÆng d­ ®­îc gäi lµ bé phËn "gi¸ trÞ míi". Nh­ vËy, gi¸ trÞ cña tæng s¶n phÈm x· héi còng nh­ gi¸ trÞ cña mét hµng ho¸ ®­îc ph©n gi¶i thµnh: c + v + m. VÒ mÆt hiÖn vËt, tæng s¶n phÈm x· héi gåm cã t­ liÖu s¶n xuÊt vµ t­ liÖu tiªu dïng do h×nh thøc tù nhiªn cña nã quyÕt ®Þnh. VÝ dô: s¾t, thÐp chØ cã thÓ dïng lµm nguyªn liÖu cho s¶n xuÊt, b¸nh m× chØ dïng ®Ó ¨n. Nh­ vËy, mçi vËt phÈm ®Òu ®­îc dïng hoÆc ®Ó tiªu dïng cho s¶n xuÊt (c¸c t­ liÖu s¶n xuÊt) hoÆc cho c¸c c¸ nh©n (c¸c t­ liÖu tiªu dïng). Cã nh÷ng vËt phÈm võa cã thÓ tiªu dïng cho s¶n xuÊt vµ cã thÓ tiªu dïng cho c¸ nh©n, nh­ng nhÊt ®Þnh mçi vËt chØ cã thÓ dïng vµo mét trong hai môc ®Ých ®ã. - Hai khu vùc cña nÒn s¶n xuÊt x· héi XuÊt ph¸t tõ tÝnh hai mÆt cña lao ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸, C.M¸c coi hai mÆt gi¸ trÞ vµ hiÖn vËt cña tæng s¶n phÈm x· héi lµ hai tiÒn ®Ò lý luËn quan träng ®Ó nghiªn cøu t¸i s¶n xuÊt t­ b¶n x· héi. NÕu trong t¸i s¶n xuÊt ë c¸c doanh nghiÖp c¸c biÖt, mÆt gi¸ trÞ cã vai trß quan träng th× trong t¸i s¶n xuÊt t­ b¶n x· héi, víi t­ c¸ch tæng hoµ hµnh vi t¸i s¶n xuÊt cña c¸c héi l¹i cã ý nghÜa c¸ biÖt, mÆt hiÖn vËt cña tæng s¶n phÈm x· héi l¹i cã ý nghÜa cùc kú quan träng. Lµ hiÖn vËt, tæng s¶n phÈm x· héi ®­îc C. M¸c ph©n chia thµnh hai lo¹i: t­ liÖu s¶n xuÊt vµ t­ liÖu dïng, do ®ã nÒn s¶n xuÊt x· héi ®­îc chia thµnh hai khu vùc: Khu vùc I: S¶n xuÊt t­ liÖu s¶n xuÊt. Khu vùc II: S¶n xuÊt t­ liÖu tiªu dïng. Trªn thùc tÕ, ranh giíi gi÷a khu vùc I vµ II kh«ng ph¶i lóc nµo cògn râ rµng. Cã thÓ mét sè ngµnh võa thuéc khu vùc I, võa thuéc khu vùc II, than võa s¶n xuÊt ra ®Ó luyÖn thÐp võa s¶n xuÊt ®Ó lµm chÊt ®èt cho tiªu dïng hµng ngµy cña nh©n d©n; hay lµ ngµnh n«ng nghiÖp, xÐt vÒ mÆt s¶n xuÊt ra lóa, g¹o, thÞt, s÷a, v.v. trùc tiÕp phôc vô cho tiªu dïng cña con ng­êi th× thuéc khu vùc II, nh­ng nÕu xÐt vÒ mÆt s¶n xuÊt ra nguyªn liÖu, phôc vô cho c«ng nghiÖp chÕ biÕn, th× nã l¹i thuéc khu vùc I. - T­ b¶n x· héi T­ b¶n x· héi lµ tæng hîp c¸c t­ b¶n c¸ biÖt cña x· héi vËn ®éng ®an xen nhau, liªn hÖ vµ phô thuéc lÉn nhau. Tham gia vËn ®éng cña t­ b¶n x· héi cã c¶ t­ b¶n c«ng nghiÖp, t­ b¶n th­¬ng nghiÖp, t­ b¶n x¶n xuÊt vµ l­u th«ng cña t­ b¶n x· héi, nªn C.M¸c ®· kh¼ng ®Þnh t­ b¶n c«ng nghiÖp vÉn lµ mét thÓ thèng nhÊt, ch­a xÐt tõng lo¹i t­ b¶n cô thÓ. - Nh­ng gi¶ ®Þnh C. M¸c khi nghiªn cøu t¸i s¶n xuÊt t­ b¶n x· héi Khi nghiªn cøu t¸i s¶n xuÊt t­ b¶n x· héi, C. M¸c ®· nªu ra n¨m gi¶ ®Þnh sau ®©y: (1). Toµn bé nÒn kinh tÕ trong n­íc lµ nÒn kinh tÕ t­ b¶n chñ nghÜa thuÇn tuý, nghÜa lµ mèi quan hÖ kinh tÕ trong x· héi chØ gåm cã mèi quan hÖ gi÷a nhµ t­ b¶n víi c«ng nh©n. (2). Hµng ho¸ lu«n lu«n mua ®­îc vµ b¸n theo ®óng gi¸ trÞ, gi¸ c¶ phï hîp víi gi¸ trÞ. (3). CÊu t¹o h÷u c¬ t­ b¶n kh«ng ®æi. (4). Toµn bé t­ b¶n cè ®Þnh ®Òu chuyÓn hÕt gi¸ trÞ cña nã vµo s¶n phÈm trong mét n¨m. - 62 - (5). Kh«ng xÐt ®Õn ngo¹i th­¬ng. Nh÷ng gi¶ ®Þnh ®ã chØ nh»m môc ®Ých ®¬n gi¶n ho¸ viÖc tÝnh to¸n, chø kh«ng hÒ xuyªn t¹c b¶n chÊt cña vÊn ®Ò nghiªn cøu, v× vËy, ®ã lµ nh÷ng gi¶ ®Þnh khoa häc. b, §iÒu kiÖn thùc hiÖn trong t¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n vµ t¸i s¶n xuÊt më réng t­ b¶n x· héi - §iÒu kiÖn thùc hiÖn s¶n phÈm x· héi trong t¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n. Trong t¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n, toµn bé gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc sö dông hÕt cho tiªu dïng c¸ nh©n cña nhµ t­ b¶n. V× vËy, ®Ó nghiªn cøu ®iÒu kiÖn thùc hiÖn tæng s¶n phÈm x· héi, quan hÖ gi÷a tæng cung vµ tæng cÇu vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt vµ t­ liÖu tiªu dïng trong t¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n, C.M¸c ®­a ra m« h×nh sau: Khu vùc I: 4.000c + 1.000v + 1.000m = 6.000 (t­ liÖu s¶n xuÊt) Khu vùc II: 2.000c + 500v + 500m = 3.000 (t­ liÖu tiªu dïng) Tæng s¶n phÈm x· héi lµ 9.000. §iÒu kiÖn c¬ b¶n ®Ó thùc hiÖn trong t¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n t­ b¶n x· héi sÏ lµ: I (v + m) = IIc - §iÒu kiÖn thùc hiÖn s¶n phÈm x· héi trong t¸i s¶n xuÊt më réng Muèn cã t¸i s¶n xuÊt më réng ph¶i biÕn mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ thµnh t­ b¶n bÊt biÕn phô thªm (c) vµ t­ b¶n kh¶ biÕn phô thªm (v), nh­ng c¸c bé phËn gi¸ trÞ phô thªm ®ã ph¶i t×m ®­îc nh÷ng nguån cung vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt vµ t­ liÖu tiªu dïng phô thªm d­íi h×nh th¸i vËt chÊt t­¬ng øng víi nhu cÇu cña nã. Muèn cã thªm t­ liÖu s¶n xuÊt gi¶n ®¬n, ®Ó kh«ng nh÷ng phô thªm t­ liÖu s¶n xuÊt cho khu vùc I mµ c¶ cho khu vùc II. Ng­îc l¹i, khu vùc II còng ph¶i s¶n xuÊt ra l­îng t­ liÖu tiªu dïng nhiÒu h¬n ®Ó ®¸p øng nhu cÇu tiªu dïng t¨ng thªm cña c¶ hai khu vùc. §iÒu ®ã lµm c¬ cÊu s¶n xuÊt x· héi cã nh÷ng thay ®æi. Do viÖc cung cÊp t¨ng thªm sè l­îng t­ liÖu s¶n xuÊt cã vai trß quyÕt ®Þnh nhÊt ®èi víi t¸i s¶n xuÊt më réng, nªn C. M¸c ®· ®­a ra m« h×nh cña t¸i s¶n xuÊt më réng t­ b¶n x· héi nh­ sau: Khu vùc I: 4.000c + 1.000v + 1.000m = 6.000 (t­ liÖu s¶n xuÊt). Khu vùcII: 1.500c + 750v + 750m = 3.000 (t­ liÖu tiªu dïng). §iÒu kiÖn c¬ b¶n ®Ó thùc hiÖn trong t¸i s¶n xuÊt më réng t­ b¶n x· héi lµ: I (v + m) > Iic M¸c c, Sù ph¸t triÓn cña V.I. Lªnin ®èi víi lý luËn t¸i s¶n xuÊt x· héi cña C. V.I. Lªnin ®· ¸p dông lý luËn cña C.M¸c vÒ t¸i s¶n xuÊt t­ b¶n x· héi ®Ó nghiªn cøu sù h×nh thµnh thÞ tr­êng t­ b¶n chñ nghÜa do kÕt qu¶ trùc tiÕp cña viÖc ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt d­íi t¸c ®éng cña tiÕn bé kü thuËt. V.I. Lªnin ®· chó ý ®Õn sù t¨ng lªn cña cÊu t¹o h÷u c¬ t­ b¶n. Trong c¶ hai khu vùc, cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n ®Òu t¨ng lªn, nh­ng cÊu t¹o h÷u c¬ khu vùc I t¨ng nhanh h¬n khu vùc II. C¨n cø vµo thùc tÕ ®ã, ph©n tÝch sù ph¸t triÓn cña t­ b¶n x· héi trong nhiÒu n¨m, cuèi cïng V.I. Lªnin ®· nªu lªn mét biÓu so s¸nh vÒ sù t¨ng lªn cña c¸c bé phËn kh¸c nhau cña tæng s¶n phÈm x· héi vµ kÕt luËn: - 63 - "S¶n xuÊt t­ liÖu s¶n xuÊt ®Ó t¹o ra t­ liÖu s¶n xuÊt ph¸t triÓn nhanh nhÊt, sau ®Õn s¶n xuÊt t­ liÖu s¶n xuÊt ®Ó t¹o ra t­ liÖu tiªu dïng; cuèi cïng chËm nhÊt lµ sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt t­ liÖu tiªu dïng". §ã còng lµ néi dung cña quy luËt ­u tiªn ph¸t triÓn s¶n xuÊt t­ liÖu s¶n xuÊt. Quy luËt nµy lµ quy luËt kinh tÕ cña t¸i s¶n xuÊt t­ b¶n më réng trong ®iÒu kiÖn kü thuËt ngµy cµng tiÕn bé. 3. Khñng ho¶ng kinh tÕ trong chñ nghÜa t­ b¶n a, B¶n chÊt vµ nguyªn nh©n cña khñng ho¶ng kinh tÕ trong chñ nghÜa t­ b¶n NÕu nh­ trong s¶n xuÊt hµng ho¸ ®¬n gi¶n, víi sù ph¸t triÓn cña chøc n¨ng ph­¬ng tiÖn thanh to¸n cña tiÒn tÖ ®· lµm xuÊt hiÖn kh¶ n¨ng næ ra khñng ho¶ng kinh tÕ lµ ®iÒu kh«ng tr¸nh khái. Tõ ®Çu thÕ kû XIX, sù ra ®êi cña ®¹i c«ng nghiÖp c¬ khÝ ®· lµm cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa bÞ gi¸n ®o¹n bëi nh­ng cuéc khñng ho¶ng cã tÝnh chu kú. H×nh thøc ®Çu tiªn vµ phæ biÕn trong nÕn s¶n xu©t t­ b¶n chñ nghÜa lµ khñng ho¶ng s¶n xuÊt "thõa". Khi khñng ho¶ng næ ra, hµng ho¸ kh«ng tiªu thô ®­îc, s¶n xuÊt bÞ thu hÑp, nhiÒu doanh nghiÖp bÞ vì nî, ph¸ s¶n, thî thuyÒn bÞ thÊt nghiÖp, thÞ tr­áng bÞ rçi lo¹n. T×nh tr¹ng thõa hµng ho¸ kh«ng ph¶i lµ so víi nhu cÇu cña x· héi, mµ lµ "thõa" so víi søc mua cã h¹n cña quÇn chóng lao ®éng. Trong lóc khñng ho¶ng thõa ®ang næ ra, hµng ho¸ ®ang bÞ ph¸ huû th× hµng triÒu ng­êi lao ®éng l¹i l©m vµo t×nh tr¹ng ®ãi khæ v× hä kh«ng cã kh¶ n¨ng thanh to¸n. Nguyªn nh©n cña khñng ho¶ng kinh tÕ t­ b¶n chñ nghÜa b¾t nguån tõ chÝnh m©u thuÉn c¬ b¶n cña chñ nghÜa t­ b¶n. §ã lµ m©u thuÉn gi÷a tr×nh ®oä x· héi ho¸ cao cña lùc l­îng s¶n xuÊt chñ yÕu cña x· héi. M©u thuÉn nµy biÓu hiÖn ra thµnh c¸c m©u thuÉn sau: - M©u thuÉn gi÷a tÝnh tæ chøc, tÝnh kÕ hoÆch trong tõng xÝ nghiÖp rÊt chÆt chÏ vµ khoa häc víi khuynh h­íng tù ph¸t v« chÝnh phñ trong toµn x· héi. - M©u thuÉn gi÷a khuynh h­íng tÝch luü, më réng kh«ng cã giíi h¹n cña t­ b¶n víi søc mua ngµy cµng eo hÑp cña quÇn chóng do bÞ bÇn cïng ho¸. - M©u thuÉn ®èi kh¸ng gi÷a giai cÊp t­ b¶n vµ giai cÊp lao ®éng lµm thuª. Cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ ®Çu tiªn næ ra vµo n¨m 1825 ë n­íc Anh vµ cuéc khñng ho¶ng ®Çu tiªn diÔn ra trªn quy m« thÕ giíi næ ra vµo n¨m 1847. b, TÝnh chu kú cña khñng ho¶ng kinh tÕ trong chñ nghÜa t­ b¶n Khñng ho¶ng kinh tÕ xuÊt hiÖn lµm cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa t­ b¶n mang tÝnh chu kú. Trong giai ®o¹n tù do c¹nh tranh cña chñ nghÜa t­ b¶n, cø kho¶ng tõ 8 ®Õn 12 n¨m, nÒn kinh tÕ t­ b¶n chñ nghÜa l¹i ph¶i tr¶i qua mét cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ. Chu kú kinh tÕ cña chñ nghÜa t­ b¶n lµ kho¶ng thêi gian nÒn kinh tÕ t­ b¶n chñ nghÜa vËn ®éng tõ ®Çu cuéc khñng ho¶ng nµy ®Õn ®Çu cuéc khñng ho¶ng sau. Chu kú kinh tÕ gåm bèn giai ®o¹n: khñng ho¶ng, tiªu ®iÒu, phôc håi vµ h­ng thÞnh. Khñng ho¶ng: lµ giai ®o¹n khëi ®iÓm cña chu kú kinh tÕ míi. ë giai ®o¹n nµy, hµng ho¸ Õ thõa, ø ®äng, gi¸ c¶ gi¶m m¹nh, s¶n xuÊt ®×nh trÖ, xÝ nghiÖp ®ãng cöa, c«ng nh©n thÊt nghiÖp hµng lo¹t, tiÒn c«ng h¹ xuèng. T­ b¶n mÊt kh¶ n¨ng thanh to¸n c¸c kho¶n nî, ph¸ s¶n, lùc l­îng s¶n xuÊt bÞ ph¸ ho¹i nghiªm träng. §©y lµ giai ®o¹n mµ c¸c m©u thuÉn biÓu hiÖn d­íi h×nh thøc xung ®ét d÷ déi. - Tiªu ®iÒu: ®Æc ®iÓm ë giai ®o¹n nµy lµ s¶n xuÊt ë tr¹ng th¸i tr× trÖ, kh«ng - 64 - cßn tiÕp tôc ®i xuèng nh­ng còng kh«ng t¨ng lªn, th­¬ng nghiÖp vÉn ®×nh ®èn, hµng ho¸ ®­îc ®em b¸n h¹ gi¸, t­ b¶n ®Ó rçi nhiÒu v× kh«ng cã n¬i ®Çu t­. Trong giai ®o¹n nµy, ®Ó tho¸t khái t×nh tr¹ng bÕ t¾c c¸c nhµ t­ b¶n cßn trô l¹i ®­îc t×m c¸ch gi¶m chi phÝ b»ng c¸ch h¹ thÊp tiÒn c«ng, t¨ng c­êng ®é vµ thêi gian lao ®éng cña c«ng nh©n, ®æi míi t­ b¶n cè ®Þnh lµm cho s¶n xuÊt vÉn cßn cã lêi trong t×nh h×nh h¹ gi¸. ViÖc ®æi míi t­ b¶n cè ®Þnh lµm t¨ng nhu cÇu vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt vµ t­ liÖu tiªu dïng, t¹o ®iÒu kiÖn cho sù phôc håi chung cña nÒn kinh tÕ. - Phôc håi: lµ giai ®o¹n mµ c¸c xÝ nghiÖp ®­îc kh«i phôc vµ më réng s¶n xuÊt. C«ng nh©n l¹i ®­îc thu hót vµo lµm viÖc; møc s¶n xuÊt ®¹t ®Õn quy m« cò, vËt gi¸ t¨ng lªn, lîi nhuËn cña t­ b¶n do ®ã còng t¨ng lªn. - H­ng thÞnh: lµ giai ®o¹n s¶n xuÊt ph¸t triÓn v­ît qu¸ ®iÓm cao nhÊt mµ chu kú tr­íc ®· ®¹t ®­îc. Nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng tiªu thô hµng ho¸ t¨ng, xÝ nghiÖp ®­îc më réng vµ x©y dùng thªm. Nhu cÇu tÝn dông t¨ng, ng©n hµng tung tiÒn cho vay, n¨ng lùc s¶n xuÊt l¹i v­ît qu¸ søc mua cña x· héi. Do ®ã, l¹i t¹o ®iÒu kiÖn cho mét cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ míi. Khñng ho¶ng kinh tÕ kh«ng chØ diÔn ra trong c«ng nghiÖp mµ trong c¶ n«ng nghiÖp. Nh­ng khñng ho¶ng trong n«ng nghiÖp th­êng kÐo dµi h¬n khñng ho¶ng trong c«ng nghiÖp. Së dÜ nh­ vËy lµ do chÕ ®é ®éc quyÒn t­ h÷u vÒ ruéng ®Êt ®· c¶n trë viÖc ®æi míi t­ b¶n cè ®Þnh ®Ó tho¸t khái khñng ho¶ng. MÆc kh¸c, trong n«ng nghiÖp vÉn cßn mét bé phËn kh«ng nhá nh÷ng ng­êi tiÓu n«ng, ®iÒu kiÖn sèng duy nhÊt cña hä lµ t¹o ra n«ng phÈm hµng ho¸ trªn ®Êt canh t¸c cña m×nh. V× vËy, hä ph¶i duy tr× s¶n xuÊt ngay c¶ trong thêi kú khñng ho¶ng. Trong chñ nghÜa t­ b¶n hiÖn nay, khñng ho¶ng kinh tÕ vÉn kh«ng tr¸nh khái, nh­ng cã sù can thiÖp tÝch cùc cña Nhµ n­íc t­ s¶n vµo qu¸ tr×nh kinh tÕ. Sù can thiÖp nµy mÆc dï kh«ng triÖt tiªu ®­îc khñng ho¶ng vµ chu kú trong nÒn kinh tÕ nh­ng ®· lµm cho t¸c ®éng ph¸ ho¹i cña khñng ho¶ng bÞ h¹n chÕ bít. V. C¸c h×nh th¸i t­ b¶n vµ c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ thÆng d­ Gi¸ trÞ thÆng d­ lµ mét ph¹m trï nãi lªn môc ®Ých cña s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. Trong ®êi sèng thùc tÕ cña x· héi t­ b¶n, gi¸ trÞ thÆng d­ chuyÓn ho¸ vµ biÓu hiÖn thµnh lîi nhuËn c«ng nghiÖp, lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp, lîi nhuËn ng©n hµng, lîi tøc cho vay, ®Þa t« t­ b¶n chñ nghÜa. ë ®©y, chóng ta nghiªn cøu nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn cô thÓ ®ã cña gi¸ trÞ thÆng d­, ®ång thêi kh¼ng ®Þnh quy luËt vËn ®éng cña chóng trong ®iÒu kiÖn tù do c¹nh tranh cña nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. 1. Chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, lîi nhuËn vµ tû suÊt lîi nhuËn a, Chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa Nh­ chóng ta ®· biÕt, muèn t¹o ra gi¸ trÞ hµng ho¸, tÊt yÕu ph¶i chi phÝ mét sè lao ®éng nhÊt ®Þnh, gäi lµ chi phÝ lao ®éng, bao gåm lao ®éng qu¸ khø vµ lao ®éng hiÖn t¹i. Lao ®éng qu¸ khø (lao ®éng vËt ho¸), tøc lµ gi¸ trÞ cña t­ liÖu s¶n xuÊt (c); lao ®éng hiÖn t¹i (lao ®éng sèng) tøc lµ lao ®éng t¹o ra gi¸ trÞ míi (v + m). §øng trªn quan ®iÓm x· héi mµ xÐt, chi phÝ lao ®éng ®ã lµ chi phÝ thùc tÕ - 65 - cña x· héi, chi phÝ nµy t¹o ra gi¸ trÞ hµng ho¸. Ký hiÖu gi¸ trÞ hµng ho¸ lµ W: W=c+v+m VÒ mÆt l­îng: Chi phÝ thùc tÕ = gi¸ trÞ hµng hãa Song, ®èi víi nhµ t­ b¶n, hä kh«ng ph¶i chi phÝ lao ®éng ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸, cho nªn hä kh«ng quan t©m ®Õn ®iÒu ®ã. Trªn thùc tÕ, hä chØ quan t©m ®Õn viÖc øng t­ b¶n ®Ó mua t­ liÖu s¶n xuÊt (c) vµ mua søc lao ®éng (v). Do ®ã, nhµ t­ b¶n chØ xem hao phÝ hÕt bao nhiªu t­ b¶n, chø kh«ng tÝnh ®Õn hao phÝ hÕt bao nhiªu lao ®éng x· héi. C.M¸c gäi chi phÝ ®ã lµ chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, ký hiÖu: (k). k=c+v VËy, chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lµ chi phÝ vÒ t­ b¶n mµ nhµ t­ b¶n bá ra ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸. Khi xuÊt hiÖn chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, th× c«ng thøc gi¸ trÞ hµng ho¸ (W = c + v + m) sÏ chuyÓn thµnh W = k + m. Nh­ vËy, gi÷a chi phÝ thùc tÕ vµ chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa cã sù kh¸c nhau vÒ c¶ mÆt chÊt lÉn mÆt l­îng. VÒ mÆt chÊt: chi phÝ thùc tÕ lµ chi phÝ lao ®éng, ph¶n ¸nh ®óng, ®Çy ®ñ hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt vµ t¹o ra gi¸ trÞ hµng ho¸, cßn chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa (k) chØ ph¶n ¸nh hao phÝ t­ b¶n cña nhµ t­ b¶n mµ th«i, nã kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ hµng ho¸. V× vËy, C.M¸c chØ râ ph¹m trï chi phÝ s¶n xuÊt kh«ng cã quan hÖ g× víi sù h×nh thµnh gi¸ trÞ hµng ho¸, còng nh­ kh«ng cã quan hÖ g× víi qu¸ tr×nh lµm cho t­ b¶n t¨ng thªm gi¸ trÞ. VÒ mÆt l­îng: chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lu«n lu«n nhá h¬n chi phÝ thùc tÕ: (c + v) < (c + v + m) V× t­ b¶n s¶n xuÊt, ®­îc chia thµnh t­ b¶n cè ®Þnh vµ t­ b¶n l­u th«ng cho nªn chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lu«n lu«n nhá h¬n t­ b¶n øng tr­íc (K). VÝ dô: Mét nhµ t­ b¶n s¶n xuÊt ®Çu t­ t­ b¶n víi sè t­ b¶n cè ®Þnh (c1)) lµ 1200 ®¬n vÞ tiÒn tÖ; sè t­ b¶n l­u ®éng (c2 vµ v) lµ 480 ®¬n vÞ tiÒn tÖ (trong ®ã gi¸ trÞ cña nguyªn, nhiªn, vËt liÖu (c2) lµ 300, tiÒn c«ng (v) lµ 180). NÕu t­ b¶n cè ®Þnh hao mßn hÕt trong 10 n¨m, tøc lµ mçi n¨m hao mßn 120 ®¬n vÞ tiÒn tÖ, th×: Chi phÝ s¶n xuÊt (k) lµ: 120 + 480 = 600 ®¬n vÞ tiÒn tÖ. T­ b¶n øng tr­íc (K) lµ: 1.200 + 480 = 1.680 ®¬n vÞ tiÒn tÖ. Tøc lµ K > k Nh­ng khi nghiªn cøu, C.M¸c th­êng gi¶ ®Þnh t­ b¶n cè ®Þnh hao mßn hÕt trong mét n¨m, nªn tæng t­ b¶n øng tr­íc (K) vµ chi phÝ s¶n xuÊt lu«n b»ng nhau (K = k). ViÖc h×nh thµnh chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa (k) che ®Ëy thùc chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n. Gi¸ trÞ hµng ho¸: W = k + m, trong ®ã k = c + v. Nh×n vµo c«ng thøc trªn th× sù ph©n biÖt gi÷a c vµ v ®· biÕn mÊt, ng­êi ta thÊy d­êng nh­ k sinh ra m. ChÝnh ë ®©y chi phÝ lao ®éng bÞ che lÊp bëi chi phÝ t­ b¶n (k), lao ®éng lµ thùc thÓ, lµ nguån gèc cña gi¸ trÞ th× biÕn mÊt, vµ giê ®©y h×nh nh­ toµn bé chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa sinh ra gi¸ trÞ thÆng d­. b, Lîi nhuËn - 66 - Gi÷a gi¸ trÞ hµng ho¸ vµ chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lu«n lu«n cã kho¶ng chªnh lÖch, cho nªn sau khi b¸n hµng (gi¶ ®Þnh: gi¸ c¶ = gi¸ trÞ), nhµ t­ b¶n kh«ng nh÷ng bï ®¾p ®ñ sè t­ b¶n ®· øng ra, mµ cßn thu vÒ ®­îc mét sè tiÒn lêi ngang b»ng víi m. Sè tiÒn nµy ®­îc gäi lµ lîi nhuËn, ký hiÖu: p. Gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc so víi toµn bé t­ b¶n øng tr­íc, ®­îc quan niÖm lµ con ®Î cña toµn bé t­ b¶n øng tr­íc sÏ mang h×nh thøc biÕn t­íng lµ lîi nhuËn. NÕu ký hiÖu lîi nhuËn lµ p th× c«ng thøc: W = c + v + m = k + m b©y giê sÏ chuyÓn thµnh: W=k+p VËy gi÷a p vµ m cã g× gièng vµ kh¸c nhau? Gièng nhau: c¶ lîi nhuËn (p) vµ gi¸ trÞ thÆng d­ (m) ®Òu cã chung mét nguån gèc lµ kÕt qu¶ lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n. Kh¸c nhau: Ph¹m trï gi¸ trÞ thÆng d­ ph¶n ¸nh ®óng nguån gèc vµ b¶n chÊt cña nã lµ kÕt qu¶ cña sù chiÕm ®o¹t lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n. Ph¹m trï lîi nhuËn ch¼ng qua chØ lµ mét h×nh th¸i thÇn bÝ ho¸ cña gi¸ trÞ thÆng d­. V× vËy, ph¹m trï lîi nhuËn ph¶n ¸nh sai lÖch b¶n chÊt quan hÖ s¶n xuÊt gi÷a nhµ t­ b¶n vµ lao ®éng lµm thuª, v× nã lµm cho ng­êi ta hiÓu lÇm r»ng gi¸ trÞ thÆng d­ kh«ng ph¶i chØ do lao ®éng lµm thuª t¹o ra. Nguyªn nh©n cña hiÖn t­îng ®ã lµ: Thø nhÊt, sù h×nh thµnh chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa ®· xo¸ nhoµ sù kh¸c nhau gi÷a c vµ v, nªn viÖc p sinh ta trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nhê bé phËn v ®­îc thay thÕ b»ng k (c+v), b©y giê quan niÖm con ®Î cña toµn bé t­ b¶n øng tr­íc. Thø hai, do chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lu«n nhá h¬n chi phÝ s¶n xuÊt thùc tÕ, cho nªn nhµ t­ b¶n chØ cÇn b¸n hµng ho¸ cao h¬n chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa vµ cã thÓ thÊp h¬n gi¸ trÞ hµng ho¸ lµ ®· cã lîi nhuËn. §èi víi nhµ t­ b¶n, hä cho r»ng lîi nhuËn lµ do viÖc mua b¸n, do l­u th«ng t¹o ra, do tµi kinh doanh cña nhµ t­ b¶n mµ cã. §iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn ë chç, nÕu nhµ t­ b¶n b¸n hµng ho¸ víi gi¸ c¶ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã th× khi ®ã p = m; nÕu b¸n víi gi¸ c¶ cao h¬n gi¸ trÞ th× khi ®ã p < m. Nh­ng xÐt trªn ph¹m vi toµn x· héi vµ trong mét thêi gian dµi th× tæng gi¸ c¶ b»ng tæng gi¸ trÞ, nªn tæng lîi nhuËn còng b»ng tæng gi¸ trÞ thÆng d­. ChÝnh sù kh«ng nhÊt trÝ vÒ l­îng gi÷a p vµ m, nªn cµng che giÊu thùc chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n. c) Tû suÊt lîi nhuËn Trªn thùc tÕ, c¸c nhµ t­ b¶n kh«ng chØ quan t©m ®Õn lîi nhuËn, mµ cßn quan t©m ®Õn tû suÊt lîi nhuËn. Tû suÊt lîi nhuËn lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ vµ toµn bé t­ b¶n øng tr­íc. NÕu ký hiÖu tû suÊt lîi nhuËn lµ p' ta cã: p' = m x 100% cv Lîi nhuËn lµ h×nh thøc chuyÓn ho¸ cña gi¸ trÞ thÆng d­, nªn tû suÊt lîi nhuËn còng lµ sù chuyÓn ho¸ cña tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­, v× vËy chóng cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. Nh­ng gi÷a m' vµ p' l¹i cã sù kh¸c nhau c¶ vÒ chÊt vµ - 67 - l­îng. VÒ mÆt chÊt: m' ph¶n ¸nh tr×nh ®é bãc lét cña nhµ t­ b¶n ®èi víi c«ng nh©n lµm thuª, cßn p' kh«ng thÓ ph¶n ¸nh ®­îc ®iÒu ®ã, mµ chØ nãi lªn møc doanh lîi cña viÖc ®Çu t­ t­ b¶n. Tû suÊt lîi nhuËn chØ cho nhµ t­ b¶n biÕt t­ b¶n cña hä ®Çu t­ vµo ®©u th× cã lîi h¬n. Do ®ã, viÖc thu lîi nhuËn vµ theo ®uæi tû suÊt lîi nhuËn lµ ®éng lùc thóc ®Èy c¸c nhµ t­ b¶n, lµ môc tiªu c¹nh tranh cña c¸c nhµ t­ b¶n. VÒ mÆt l­îng: p' lu«n lu«n nhá h¬n m', v×: p' = l¹i. m x 100% cv cßn m' = m x 100% v d) Nh÷ng nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn tû suÊt lîi nhuËn Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­: Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ cµng cao th× tû suÊt lîi nhuËn cµng lín vµ ng­îc - CÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n: Trong ®iÒu kiÖn tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ kh«ng ®æi, nÕu cÊu t¹o h÷u c¬ t­ b¶n cµng cao th× tû suÊt lîi nhuËn cµng gi¶m vµ ng­îc l¹i. - Tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n: NÕu tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n cµng lín, th× tÇn suÊt s¶n sinh ra gi¸ trÞ thÆng d­ trong n¨m cña t­ b¶n øng tr­íc cµng nhiÒu lÇn, gi¸ trÞ thÆng d­ theo ®ã mµ t¨ng lªn lµm cho tû suÊt lîi nhuËn còng cµng t¨ng. - TiÕt kiÖm t­ b¶n bÊt biÕn: Trong ®iÒu kiÖn tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ vµ t­ b¶n kh¶ biÕn kh«ng ®æi, nÕu t­ b¶n bÊt biÕn cµng nhá th× tû suÊt lîi nhuËn cµng lín. V× theo c«ng thøc: p' = m x 100% cv Râ rµng khi m vµ v kh«ng ®æi, nÕu c cµng nhá th× p' cµng lín. Bèn nh©n tè trªn ®©y ®Òu ®­îc c¸c nhµ t­ b¶n sö dông, khai th¸c mét c¸ch triÖt ®Ó, ®Ó ®¹t ®­îc tû suÊt lîi nhuËn cao nhÊt. Song, víi nh÷ng ®Æc ®iÓm, ®iÒu kiÖn kh¸c nhau, nªn cïng mét l­îng t­ b¶n nh­ nhau ®Çu t­ vµo c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau, th× tû suÊt lîi nhuËn ®¹t ®­îc l¹i kh¸c nhau. V× vËy, c¸c nhµ t­ b¶n ra søc c¹nh tranh kÞch liÖt víi nhau vµ dÉn tíi viÖc h×nh thµnh lîi nhuËn b×nh qu©n. 2. Lîi nhuËn b×nh qu©n vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt a, C¹nh tranh trong néi bé ngµnh vµ sù h×nh thµnh gi¸ trÞ thÞ tr­êng C¹nh tranh xuÊt hiÖn vµ g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸. C¹nh tranh lµ sù ganh ®ua, sù ®Êu tranh gay g¾t gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt, kinh doanh hµng ho¸ nh»m giµnh giËt nh÷ng ®iÒu kiÖn cã lîi vÒ s¶n xuÊt vµ tiªu thô hµng ho¸, ®Ó thu lîi nhuËn cao nhÊt. Trong s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, tån t¹i hai lo¹i c¹nh tranh lµ: c¹nh tranh trong néi bé ngµnh vµ c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh. C¹nh tranh trong néi bé ngµnh lµ sù c¹nh tranh gi÷a c¸c xÝ nghiÖp trong cïng mét ngµnh, cïng s¶n xuÊt ra mét lo¹i hµng ho¸ nh»m giµnh giËt nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi trong s¶n xuÊt vµ tiªu thô hµng ho¸ cã lîi h¬n ®Ó thu lîi nhuËn siªu ng¹ch. - 68 - BiÖn ph¸p c¹nh tranh: c¸c nhµ t­ b¶n th­êng xuyªn c¶i tiÕn kü thuËt, n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng, lµm cho gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ xÝ nghiÖp s¶n xuÊt ra thÊp h¬n gi¸ trÞ x· héi cña hµng ho¸ ®ã ®Ó thu ®­îc lîi nhuËn siªu ng¹ch. KÕt qu¶ cña c¹nh tranh néi bé ngµnh lµ h×nh thµnh nªn gi¸ trÞ x· héi (gi¸ trÞ thÞ tr­êng) cña tõng lo¹i hµng ho¸. §iÒu kiÖn s¶n xuÊt trung b×nh trong mét ngµnh thay ®æi do kü thuËt s¶n xuÊt ph¸t triÓn, n¨ng suÊt lao ®éng t¨ng lªn, gi¸ trÞ x· héi (gi¸ trÞ thÞ tr­êng) cña hµng ho¸ gi¶m xuèng. Chóng ta biÕt r»ng, trong c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt kh¸c nhau, do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt (®iÒu kiÖn kü thuËt, tæ chøc s¶n xuÊt, tr×nh ®é tay nghÒ c«ng nh©n...) kh¸c nhau, cho nªn hµng ho¸ cã gi¸ trÞ c¸ biÖt kh¸c nhau, nh­ng trªn thÞ tr­êng c¸c hµng ho¸ ph¶i b¸n theo gi¸ trÞ x· héi - gi¸ trÞ thÞ tr­êng. b) C¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh vµ sù h×nh thµnh lîi nhuËn b×nh qu©n C¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh lµ sù c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau, nh»m môc ®Ých t×m n¬i ®Çu t­ cã lîi h¬n, tøc lµ, n¬i nµo cã tû suÊt lîi nhuËn cao h¬n. BiÖn ph¸p c¹nh tranh: tù do di chuyÓn t­ b¶n tõ ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c, tøc lµ ph©n phèi t­ b¶n (c vµ v) vµo c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau. KÕt qu¶ cña cuéc c¹nh tranh nµy lµ h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n, vµ gi¸ trÞ hµng ho¸ chuyÓn thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt. Chóng ta ®Òu biÕt, ë c¸c ngµnh s¶n xuÊt cã nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ, kü thuËt vµ tæ chøc qu¶n lý kh¸c nhau, nªn tû suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau. Gi¶ sö cã ba ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau, t­ b¶n cña mçi ngµnh ®Òu b»ng 100, tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ ®Òu b»ng 100% tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n ë c¸c ngµnh ®Òu nh­ nhau. Nh­ng do cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n ë tõng ngµnh kh¸c nhau, nªn tû suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau. VÝ dô: Ngµnh s¶n xuÊt C¬ khÝ DÖt Da Chi phÝ s¶n xuÊt 80 c + 20 v 70 c + 30 v 60 c + 40 v m' (%) 100 100 100 Khèi l­îng (m) 20 30 40 P' (%) 20 30 40 Nh­ vËy, cïng mét l­îng t­ b¶n ®Çu t­, nh­ng do cÊu t¹o h÷u c¬ kh¸c nhau nªn tû suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau. Nhµ t­ b¶n ë ngµnh cã tû suÊt lîi nhuËn thÊp kh«ng thÓ b»ng lßng, ®øng yªn trong khi nh÷ng ngµnh kh¸c cã tû suÊt lîi nhuËn cao h¬n. Trong vÝ dô trªn, ngµnh da lµ ngµnh cã cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n thÊp nhÊt nh­ng tû suÊt lîi nhuËn l¹i cao nhÊt, ng­îc l¹i, ngµnh c¬ khÝ lµ ngµnh cã cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n cao nhÊt nh­ng tû suÊt lîi nhuËn l¹i thÊp nhÊt. V× vËy, t­ b¶n ë ngµnh c¬ khÝ, ngµnh dÖt sÏ tù ph¸t di chuyÓn sang ngµnh da, lµm cho s¶n phÈm cña ngµnh da nhiÒu lªn (cung lín h¬n cÇu), do ®ã gi¸ c¶ hµng ho¸ ë ngµnh da sÏ h¹ xuèng thÊp h¬n gi¸ trÞ cña nã, vµ tû suÊt lîi nhuËn ë ngµnh nµy gi¶m xuèng. Ng­îc l¹i, ngµnh c¬ khÝ lµ ngµnh mµ c¶ x· héi ®Òu muèn tr¸nh nÐ v× tû suÊt lîi nhuËn thÊp nhÊt nªn s¶n phÈm cña ngµnh c¬ khÝ sÏ gi¶m ®i (cung thÊp h¬n cÇu), nªn gi¸ c¶ sÏ cao h¬n gi¸ trÞ, vµ do ®ã tû suÊt lîi nhuËn ë ngµnh c¬ khÝ sÏ t¨ng lªn. Nh­ vËy, do hiÖn t­îng di chuyÓn t­ b¶n tõ ngµnh nµy sang - 69 - ngµnh kh¸c, lµm cho ngµnh cã cung (hµng ho¸) lín h¬n cÇu (hµng ho¸) th× gi¸ c¶ gi¶m xuèng, cßn ngµnh cã cÇu (hµng ho¸) lín h¬n cung (hµng ho¸) th× gi¸ c¶ t¨ng lªn. Sù tù do di chuyÓn t­ b¶n tõ ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c lµm thay ®æi c¶ tû suÊt lîi nhuËn c¸ biÖt vèn cã cña c¸c ngµnh. Sù tù do di chuyÓn t­ b¶n nµy chØ t¹m dõng l¹i khi tû suÊt lîi nhuËn ë tÊt c¶ c¸c ngµnh ®Òu xÊp xØ b»ng nhau. KÕt qu¶ lµ h×nh thµnh nªn tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n lµ tû sè tÝnh theo % gi÷a tæng gi¸ trÞ thÆng d­ vµ tæng sè t­ b¶n x· héi ®· ®Çu t­ vµo c¸c ngµnh cña nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, ký hiÖu lµ (P'). NÕu kÝ hiÖu lµ ( p' ) lµ tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n th×: p' = Theo thÝ dô trªn th×: p' = m  (c  v ) x 100% 90 x 100% = 30% 300 C. M¸c cho r»ng:...Nh÷ng tû suÊt lîi nhuËn h×nh thµnh trong nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau, lóc ®Çu rÊt kh¸c nhau. Do ¶nh h­ëng cña c¹nh tranh, nh÷ng tû suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau ®ã san b»ng thµnh tû suÊt lîi nhuËn chung, ®ã lµ con sè trung b×nh cña tÊt c¶ nh÷ng tû suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau. Khi h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n th× l­îng lîi nhuËn cña t­ b¶n ë c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau ®Òu tÝnh theo tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ do ®ã, nÕu l­îng t­ b¶n øng ra b»ng nhau, dï ®Çu t­ vµo ngµnh nµo còng ®Òu thu ®­îc lîi nhuËn b»ng nhau, gäi lµ lîi nhuËn b×nh qu©n. VËy, lîi nhuËn b×nh qu©n lµ sè lîi nhuËn b»ng nhau cña nh÷ng t­ b¶n b»ng nhau, ®Çu t­ vµo nh÷ng ngµy kh¸c nhau, bÊt kÓ cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n nh­ thÕ nµo. KÝ hiÖu lµ p . p = p' x k Theo vÝ dô trªn th× lîi nhuËn b×nh qu©n cña c¶ ba ngµnh ®Òu tÝnh ®­îc nh­ sau: p = 30% x 100 = 30 Nh­ vËy, trong giai ®o¹n c¹nh tranh tù do cña chñ nghÜa t­ b¶n, gi¸ trÞ thÆng d­ biÓu hiÖn thµnh lîi nhuËn b×nh qu©n vµ quy luËt gi¸ trÞ thÆng d­ còng biÓu hiÖn thµnh quy luËt lîi nhuËn b×nh qu©n. Sù h×nh thµnh tû suÊt thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ lîi nhuËn b×nh qu©n ®· che giÊu h¬n n÷a thùc chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n. Sù h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh quan ( p' ) vµ lîi nhuËn b×nh qu©n ( p ) gãp phÇn vµo ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ, chø kh«ng lµm chÊm døt qu¸ tr×nh c¹nh tranh trong x· héi t­ b¶n, tr¸i l¹i c¹nh tranh vÉn tiÕp diÔn. 3. Sù chuyÓn hãa cña gi¸ trÞ hµng ho¸ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt Cïng víi sù h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ lîi nhuËn b×nh qu©n th× gi¸ trÞ hµng ho¸ chuyÓn hµng ho¸ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt. Gi¸ c¶ s¶n xuÊt b»ng chi phÝ s¶n xuÊt céng víi lîi nhuËn b×nh qu©n. Gi¸ c¶ s¶n xuÊt = k + p - 70 - Tiªn ®Ò cña gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ sù h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n. §iÒu kiÖn ®Ó gi¸ trÞ hµng ho¸ chuyÓn ho¸ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt gåm cã: ®¹i c«ng nghiÖp c¬ khÝ t­ b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn; sù liªn hÖ réng r·i gi÷a c¸c ngµnh s¶n xuÊt; quan hÖ tÝn dông ph¸t triÓn, t­ b¶n tù do di chuyÓn tõ ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c. Trong s¶n xuÊt hµng ho¸ gi¶n ®¬n th× gi¸ c¶ hµng ho¸ xoay quanh gi¸ trÞ hµng ho¸. Giê ®©y, gi¸ c¶ hµng ho¸ sÏ xoay quanh gi¸ c¶ s¶n xuÊt. XÐt vÒ mÆt l­îng, ë mçi ngµnh, gi¸ c¶ s¶n xuÊt vµ gi¸ trÞ hµng ho¸ cã thÓ kh«ng b»ng nhau, nh­ng ®øng trªn ph¹m vi toµn x· héi th× tæng gi¸ c¶ s¶n xuÊt lu«n b»ng tæng gi¸ trÞ hµng ho¸. Trong mèi quan hÖ nµy th× gi¸ trÞ vÉm lµ c¬ së, lµ néi dung bªn trong gi¸ c¶ s¶n xuÊt; gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ c¬ së cña gi¸ c¶ thÞ tr­êng, vµ gi¸ c¶ thÞ tr­êng xoay quanh gi¸ c¶ s¶n xuÊt. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh lîi nhuËn b×nh qu©n vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt cã thÓ cã thÓ tãm t¾t ë b¶ng sau ®©y: T­ b¶n T­ b¶n m víi Gi¸ trÞ Gi¸ c¶ s¶n Chªnh lÖch Ngµnh p bÊt kh¶ m' = hµng xuÊt cña gi÷a gi¸ c¶ s¶n s¶n xuÊt biÕn biÕn 100% ho¸ hµng ho¸ xuÊt vµ gi¸ trÞ C¬ khÝ 80 20 20 120 30 130 + 10 DÖt 70 30 30 130 30 130 0 Da 60 40 40 140 30 130 - 10 Tæng sè 210 90 90 390 90 390 0 Nh­ vËy, trong giai ®o¹n c¹nh tranh tù do cña chñ nghÜa t­ b¶n, khi gi¸ trÞ thÆng d­ chuyÓn ho¸ thµnh lîi nhuËn b×nh qu©n th× gi¸ trÞ hµng ho¸ chuyÓn ho¸ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt vµ quy luËt gi¸ trÞ còng biÓu hiÖn thµnh quy luËt gi¸ c¶ s¶n xuÊt. 4. Sù ph©n chia gi¸ trÞ thÆng d­ gi÷a c¸c giai cÊp bãc lét trong chñ nghÜa t­ b¶n a, T­ b¶n th­¬ng nghiÖp vµ lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp - T­ b¶n th­¬ng nghiÖp d­íi chñ nghÜa t­ b¶n Trong qu¸ tr×nh tuÇn hoµn vµ chu chuyÓn cña t­ b¶n c«ng nghiÖp, th­êng xuyªn cã mét bé phËn t­ b¶n tån t¹i d­íi h×nh th¸i t­ b¶n tiÒn tÖ (H'), chê ®Ó ®­îc chuyÓn ho¸ thµnh t­ b¶n tiÒn tÖ (T'). Do sù ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi, ®Õn mét c«ng tr×nh nhÊt ®Þnh, giai ®o¹n nµy ®­îc t¸ch riªng ra trë thµnh chøc n¨ng chuyªn m«n cña mét lo¹i h×nh t­ b¶n kinh doanh riªng biÖt, ®ã chÝnh lµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp (t­ b¶n kinh doanh hµng ho¸). Nh­ vËy, trong chñ nghÜa t­ b¶n, t­ b¶n th­¬ng nghiÖp lµ mét bé phËn cña t­ b¶n c«ng nghiÖp ®­îc t¸ch rêi ra vµ phôc vô qu¸ tr×nh l­u th«ng hµng ho¸ cña t­ b¶n c«ng nghiÖp. C«ng thøc vËn ®éng cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp lµ: T - H - T' Víi c«ng thøc nµy, hµng ho¸ ®­îc chuyÓn chç hai lÇn: (1) Tõ tay nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp sang tay nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp; (2) Tõ tay nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp sang tay ng­êi tiªu dïng. §iÒu nµy cho thÊy t­ b¶n th­¬ng nghiÖp - 71 - chØ ho¹t ®éng trong lÜnh vùc l­u th«ng vµ kh«ng bao giê mang h×nh th¸i lµ t­ b¶n s¶n xuÊt c¶. Ra ®êi tõ t­ b¶n c«ng nghiÖp, song l¹i thùc hiÖn mét chøc n¨ng chuyªn m«n riªng t¸ch rêi khái chøc n¨ng s¶n xuÊt cña t­ b¶n c«ng nghiÖp nªn t­ b¶n th­¬ng nghiÖp cã ®Æc ®iÓm lµ võa phô thuéc vµo t­ b¶n c«ng nghiÖp l¹i võa ®éc lËp ®èi víi t­ b¶n c«ng nghiÖp. Thùc tÕ cho thÊy, sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ®· lµm cho l­u th«ng hµng ho¸ ph¸t triÓn, thÞ tr­êng ®­îc më réng, hµng ho¸ ®­îc l­u th«ng nhanh chãng, do vËy, ®Èy nhanh tèc ®é chu chuyÓn cña t­ b¶n. Tõ ®ã nã còng cã t¸c ®éng ng­îc trë l¹i: thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. - Lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp Nh­ ë trªn ®· cho thÊy, t­ b¶n th­¬ng nghiÖp xÐt vÒ chøc n¨ng lµ mua vµ b¸n, th× chØ ho¹t ®éng trong lÜnh vùc l­u th«ng, t¸ch rêi khái chøc n¨ng s¶n xuÊt vña t­ b¶n c«ng nghiÖp. Mµ theo lý luËn gi¸ trÞ cña C. M¸c th× l­u th«ng kh«ng s¸ng t¹o ra gi¸ trÞ, còng kh«ng s¸ng t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ vµ lîi nhuËn. Nh­ng thùc tÕ, c¸c lÜnh vùc l­u th«ng hµng ho¸ th× tÊt c¶ ®Òu nh»m vµo lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp. Sù thùc th×, viÖc t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ vµ ph©n chia gi¸ trÞ thÆng d­ lµ hai vÊn ®Ò kh¸c nhau. LÜnh vùc l­u th«ng còng nh­ ho¹t ®éng cña c¸c nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ®óng lµ kh«ng t¹o ra ®­îc gi¸ trÞ thÆng d­, nh­ng do vÞ trÝ, tÇm quan träng cña l­u th«ng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt nªn c¸c nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp vÉn ®­îc tham gia vµo viÖc ph©m chia gi¸ trÞ thÆng d­ cïng víi c¸c nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp vµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ mµ c¸c nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ®­îc chia chÝnh lµ lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp. Nh­ vËy, lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp lµ mét phÇn cña gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc s¸ng t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt vµ do nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp nh­îng l¹i cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp, ®Ó nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp tiªu thô hµng cho m×nh. Trªn thùc tÕ, c¸c nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp thu lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp tõ chªnh lÖch gi÷a gi¸ mua vµ gi¸ b¸n. Nh­ng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp b¸n hµng ho¸ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã, mµ lµ: nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp mua hµng cña nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp víi gi¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ (khi chÊp nhËn b¸n hµng víi gi¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp cã nghÜa lµ nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp ®· chÊp nhËn "nh­îng" mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp), sau ®ã, nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp l¹i b¸n hµng cho ng­êi tiªu dïng víi gi¸ ®óng gi¸ trÞ cña nã. §Ó lµm râ qu¸ tr×nh ph©n chia gi¸ trÞ thÆng d­ gi÷a nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp vµ nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp, ta xÐt vÝ dô sau ®©y (Gi¶ ®Þnh: trong vÝ dô nµy kh«ng xÐt ®Õn chi phÝ l­u th«ng): Mét nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp cã mét l­îng t­ b¶n øng tr­íc lµ 900. trong ®ã ph©n chia thµnh 720 c + 180 v. Gi¶ ®Þnh m' = 100% th× gi¸ trÞ hµng ho¸ sÏ lµ: 720 c + 180 v + 180 m = 1080 Tû suÊt lîi nhuËn c«ng nghiÖp lµ: - 72 - p' CN = 180 x 100% = 20% 900 Nh­ng khi nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp tham gia vµo qu¸ tr×nh kinh doanh th× c«ng thøc trªn ®©y sÏ thay ®æi. Gi¶ sö nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp øng ra 100 t­ b¶n ®Ó kinh doanh. Nh­ vËy, tæng t­ b¶n øng ra cña c¶ hai nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp vµ th­¬ng nghiÖp lµ: 900 + 100 = 1000, vµ tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n sÏ lµ: p' = 180 x 100% = 18% 900  100 Theo tû suÊt lîi nhuËn chung nµy, nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp chØ thu ®­îc sè lîi nhuËn b»ng 18% cña sè t­ b¶n øng ra (tøc lµ 18% cña 900, b»ng 162) vµ nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp sÏ b¸n hµng ho¸ cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp theo gi¸: 900 + 162 = 1062. Cßn nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp sÏ b¸n hµng cho ng­êi tiªu dïng theo gi¸ b»ng gi¸ trÞ hµng ho¸, tøc lµ 1080. Chªnh lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸ mua cña nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp chÝnh lµ lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp. Trong vÝ dô nµy lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp sÏ lµ: Pth­¬ng nghiÖp = 1080 - 1062 = 18 Kho¶n lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp 18 nµy còng t­¬ng øng víi tû suÊt 18% cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp øng tr­íc. b, T­ b¶n cho vay vµ lîi tøc cho vay - T­ b¶n cho vay d­íi chñ nghÜa t­ b¶n Trong qu¸ tr×nh tuÇn hoµn vµ chu chuyÓn cña t­ b¶n c«ng nghiÖp, th­êng xuyªn cã mét bé phËn t­ b¶n tiÒn tÖ ë tr¹ng th¸i nhµn rçi. VÝ dô: tiÒn trong quü khÊu hao nh­ng ch­a ®Õ kú ®æi míi hoÆc söa ch÷a lín t­ b¶n cè ®Þnh, tiÒn nguyªn, nhiªn, vËy liÖu nh­ng ch­a ®Õn kú h¹n mua, quü tiÒn l­¬ng ®Ó tr¶ cho c«ng nh©n nh­ng ch­a ®Õn kú ph¶i tr¶, phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ dïng ®Ó tÝch luü më réng s¶n xuÊt nh­g ch­a cã c¬ héi.v.v... T×nh tr¹ng tiÒn ®Ó rçi nh­ vËy l¹i m©u thuÉn víi b¶n chÊt cña t­ b¶n lµ lu«n lu«n vËn ®éng. ChØ trong qu¸ tr×nh vËn ®éng t­ b¶n míi cã kh¶ n¨ng sinh lêi. MÆt kh¸c, còng do cã sù kh¸c biÖt vÒ c¬ héi kinh doanh gi÷a c¸c nhµ t­ b¶n c¸ biÖt. V× vËy, nÕu xÐt t¹i mét thêi ®iÓm sÏ cã nh÷ng nhµ t­ b¶n c¸ biÖt cã tiÒn ®Ó rçi, song l¹i cã nh÷ng nhµ t­ b¶n kh¸c t×m ®­îc c¬ héi ®Çu t­ vµ l¹i rÊt cÇn tiÒn. Tõ ®ã n¶y sinh quan hÖ cung - cÇu vÒ t­ b¶n tiÒn tÖ vµ xuÊt hiÖn quan hÖ vay m­în lÉn nhau, trong ®ã bªn cung vÒ t­ b¶n tiÒn tÖ chÝnh lµ bªn cho vay, cßn bªn cÇu vÒ t­ b¶n tiÒn tÖ chÝnh lµ bªn ®i vay. Nh­ vËy, t­ b¶n cho vay lµ t­ b¶n tiÒn tÖ t¹m thêi nhµn rçi mµ ng­êi chñ së h÷u nã cho ng­êi kh¸c sö dông trong mét thêi gian nh»m nhËn ®­îc sè tiÒn lêi nhÊt ®Þnh. Sè tiÒn lêi ®ã gäi lµ lîi tøc. Ký hiÖu: (z). T­ b¶n cho vay cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c c¨n b¶n víi t­ b¶n c«ng nghiÖp vµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp. §iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn ë chç: ®èi víi t­ b¶n cho vay th× quyÒn së h÷u t­ b¶n t¸ch rêi quyÒn sö dông t­ b¶n; t­ b¶n cho vay lµ hµng ho¸ - 73 - ®Æc biÖt. T­ b¶n cho vay vËn ®éng theo c«ng thøc T - T', trong ®ã T' = T + z. Nh×n vµo c«ng thøc nµy, sù vËn ®éng cña t­ b¶n cho vay chØ biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a nhµ t­ b¶n cho vay vµ nhµ t­ b¶n ®i vay, tiÒn ®Î ra tiÒn. Do ®ã quan hÖ bãc lét t­ b¶n chñ nghÜa ®­îc che giÊu mét c¸ch kÝn ®¸o nhÊt, t­ b¶n cho vay trë nªn thÇn bÝ vµ ®­îc sïng b¸i nhÊt. - Lîi tøc vµ tû suÊt lîi tøc Lîi tøc: §Ó lµm râ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi tøc cÇn ph¶i xem xÐt dßng l­u chuyÓn cña ®ång tiÒn tõ nhµ t­ b¶n cho vay ®Õn nhµ t­ b¶n ®i vay vµ ng­îc l¹i. Do cã t­ b¶n tiÒn tÖ ®Ó rçi nªn nhµ t­ b¶n cho vay ®· chuyÓn tiÒn cña m×nh cho nhµ t­ b¶n ®i vay sö dông. TiÒn nhµn rçi khi vµo tay nhµ t­ b¶n ®i vay sÏ trë thµnh t­ b¶n ho¹t ®éng. Trong qu¸ tr×nh vËn ®éng, t­ b¶n ho¹t ®éng sÏ thu ®­îc lîi nhuËn b×nh quan. Nh­ng v× ®Ó cã t­ b¶n ho¹t ®éng, tr­íc ®ã anh ta ®· ph¶i ®i vay, nªn nhµ t­ b¶n ®i vay (tøc t­ b¶n ho¹t ®éng) kh«ng ®­îc h­ëng toµn bé lîi nhuËn b×nh qu©n, mµ trong sè lîi nhuËn b×nh qu©n cã mét phÇn ®­îc trÝch ra ®Ó tr¶ cho nhµ t­ b¶n cho vay d­íi h×nh thøc lîi tøc. PhÇn cßn l¹i cña lîi nhuËn b×nh qu©n chÝnh lµ thu nhËp cña nhµ t­ b¶n ®i vay (t­ b¶n ho¹t ®éng) cßn ®­îc gäi lµ lîi nhuËn doanh nghiÖp. Nh­ vËy, lîi tøc (z) chÝnh lµ mét phÇn cña lîi nhuËn b×nh qu©n mµ nhµ t­ b¶n ®i vay ph¶i tr¶ cho nhµ t­ b¶n cho vay c¨n cø vµo l­îng t­ b¶n tiÒn tÖ mµ nhµ t­ b¶n cho vay ®· bá ra cho nhµ t­ b¶n ®i vay sö dông. Nguån gèc cña lîi tøc còng chÝnh lµ tõ gi¸ trÞ thÆng d­ do c«ng nh©n lµm thuª s¸ng t¹o ra tõ trong lÜnh vùc s¶n xuÊt. V× vËy cã thÓ kh¼ng ®Þnh t­ b¶n cho vay còng gi¸n tiÕp bãc lét c«ng nh©n lµm thuª th«ng qua nhµ t­ b¶n ®i vay. V× vËy mét phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n, nªn th«ng th­êng, giíi h¹n cña lîi tøc ph¶i ë trong kho¶ng: 0 - Xem thêm -