Tài liệu Nguồn chứng cứ trong pháp luật tố tụng hình sự việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN NHẬT LỆ NGUỒN CHỨNG CỨ TRONG PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS. TS. NGUYỄN TẤT VIỄN HÀ NỘI - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Nguyễn Nhật Lệ MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục bảng MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NGUỒN CHỨNG CỨ TRONG PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM ............ 7 1.1. Lý luận chung về nguồn chứng cứ .................................................... 7 1.1.1. Nhận thức về nguồn chứng cứ ............................................................. 7 1.1.2. Khái niệm nguồn chứng cứ, vai trò của nguồn chứng cứ trong việc chứng minh tội phạm .................................................................. 10 1.2. Đặc điểm của các loại nguồn chứng cứ .......................................... 20 1.2.1. Vật chứng ........................................................................................... 20 1.2.2. Lời khai của những người tham gia tố tụng ....................................... 21 1.3. Nguồn chứng cứ trong Luật tố tụng hình sự một số quốc gia trên thế giới ....................................................................................... 32 1.3.1. Nguồn chứng cứ trong Luật tố tụng hình sự của các nước theo mô hình tố tụng thẩm vấn................................................................... 32 1.3.2. Nguồn chứng cứ trong Luật tố tụng hình sự của các nước theo mô hình tố tụng tranh tụng. ................................................................ 36 1.3.3. Nguồn chứng cứ trong Luật tố tụng hình sự của các nước theo mô hình kết hợp tố tụng tranh tụng và tố tụng thẩm vấn. .................. 41 Chương 2: NGUỒN CHỨNG CỨ TRONG PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM QUA CÁC THỜI KÌ................................. 47 2.1. Pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về nguồn chứng cứ qua các thời kỳ lịch sử ............................................................................. 47 2.1.1. Nguồn chứng cứ trong pháp luật phong kiến Việt Nam .................... 47 2.1.2. Nguồn chứng cứ trong pháp luật TTHS Việt Nam từ khi Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công cho đến khi ban hành BLTTHS năm 1988 ............................................................................ 52 2.1.3. Pháp luật Việt Nam về nguồn chứng cứ theo bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 ....................................................................................... 57 2.2. Thực trạng sử dụng nguồn chứng cứ trong tố tụng hình sự Việt Nam............................................................................................ 64 2.2.1. Những kết quả đạt được trong thực tế sử dụng nguồn chứng cứ trong các vụ án hình sự ...................................................................... 64 2.2.2. Những hạn chế, vướng mắc trong thực tế sử dụng nguồn chứng cứ trong các vụ án hình sự.................................................................. 72 Chương 3: KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN VÀ ĐẢM BẢO HIỆU QUẢ CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ NGUỒN CHỨNG CỨ TRONG CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ .....................................................84 3.1. Sự cần thiết phải hoàn thiện các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam về nguồn chứng cứ trong các vụ án hình sự ... 84 3.2. Yêu cầu đặt ra đối với việc đổi mới, hoàn thiện chế định nguồn chứng cứ trong tố tụng hình sự ........................................... 91 3.3. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện quy định pháp luật về nguồn chứng cứ trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam ................ 92 3.3.1. Về khái niệm chứng cứ ...................................................................... 93 3.3.2. Mở rộng nguồn chứng cứ ................................................................... 94 3.3.3. Xác định quyền thu thập chứng cứ trong tố tụng hình sự - Luật sư, người bào chữa cũng có quyền thu thập chứng cứ ....................... 96 3.3.4. Về các nguyên tắc thu thập chứng cứ ................................................ 98 3.3.5. Về chế định giám định ....................................................................... 99 3.3.6. Xây dựng Luật về chứng cứ nhằm nâng cao chất lượng xét xử án hình sự .............................................................................................. 101 3.4. Một số kiến nghị nhằm đảm bảo hiệu quả quy định pháp luật về nguồn chứng cứ.......................................................................... 103 KẾT LUẬN .................................................................................................. 108 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 109 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TT Viết tắt Nội dung từ 1. BLHS Bộ luật hình sự 2. BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự 3. CQĐT Cơ quan điều tra 4. CQTHTT Cơ quan tiến hành tố tụng 5. DVBC Duy vật biện chứng 6. KSV Kiểm sát viên 7. TA Tòa án 8. TNHS Trách nhiệm hình sự 9. VKS Viện kiểm sát DANH MỤC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Bảng 2.1: Tỉ lệ các bản án, quyết định bị hủy, sửa 2009-2012 Trang 68 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đi cùng với sự phát triển của xã hội ngày nay, vấn đề tội phạm đang ngày một gia tăng và có những diễn biến hết sức phức tạp. Công tác đấu tranh phòng chống tội phạm luôn được Đảng và Nhà nước ta xem là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu. Phòng ngừa và điều tra, xử lý tội phạm là hai mặt của nhiều vấn đề mà giữa chúng có mối liên hệ chặt chẽ với nhau nhằm bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của Nhà nước, của công dân và toàn xã hội. Để phát hiện và xử lý chính xác, khách quan tội phạm và người phạm tội, việc làm sáng tỏ các tình tiết của vụ án có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, để làm được như vậy thì cần phải có chứng cứ. Hay nói cách khác, chứng cứ là phương tiện duy nhất được các cơ quan tiến hành tố tụng sử dụng để làm sáng tỏ vụ án. Trong bất kỳ vụ án hình sự nào, chứng cứ luôn là một vấn đề không thể thiếu nhằm chứng minh một người có thực hiện hành vi phạm tội hay không. Chỉ có chứng cứ hợp pháp mới có giá trị chứng minh tội phạm. Một trong những điều kiện để chứng cứ được coi là hợp pháp là nó phải được rút ra từ một trong các nguồn chứng cứ theo quy định tại khoản 2 Điều 64 BLTTHS Việt Nam năm 2003. Việc nghiên cứu nguồn chứng cứ nói chung và nguồn chứng cứ trong vụ án hình sự nói riêng có một ý nghĩa lớn không chỉ về mặt pháp lý mà còn có ý nghĩa lý luận và thực tiễn. Nguồn chứng cứ được hiểu là nơi cung cấp những tài liệu quan trọng để rút ra những chứng cứ có giá trị chứng minh sự thật khách quan của vụ án. Do đó, nếu không tìm được nguồn chứng cứ sẽ không thể có chứng cứ giải thích, làm sáng tỏ các tình tiết và diễn biến của vụ án, kéo theo hậu quả là các cơ quan tiến hành tố tụng sẽ đưa ra những kết luận không đúng, không chính xác và không đầy đủ đối với vụ án hình sự. Việc làm rõ lý luận và thực tiễn về 1 nguồn chứng cứ không chỉ giúp cho hoạt động nghiên cứu mà còn tạo điều kiện để nâng cao kiến thức cho các cơ quan có thẩm quyền, các tổ chức và cá nhân hiểu đúng các quy định của pháp luật về chứng cứ và nguồn chứng cứ. Trong những năm qua, thực hiện Nghị Quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính Trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, tính đến năm 2014, chiến lược cải cách tư pháp đã đi được gần hai phần ba chặng đường, hoạt động cải cách tư pháp được các cơ quan nhà nước tiến hành một cách mạnh mẽ và đạt được một số thành tựu đáng kể, trong đó có các cải cách về hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc phát hiện, thu thập, kiểm tra và đánh giá chứng cứ. Thực tế tố tụng hình sự nước ta thời gian qua cho thấy có không ít các vụ án mà các cơ quan tiến hành tố tụng đã vi phạm các quy định của pháp luật trong việc phát hiện, thu thập, kiểm tra và đánh giá chứng cứ. Điều này dẫn đến giải quyết vụ án không chính xác, không ít vụ án hình sự mà những chứng cứ được đưa ra để kết luận một người đã thực hiện hành vi phạm tội của cơ quan tiến hành tố tụng còn có điểm gây nghi ngờ trong dư luận, nhiều trường hợp đã kết án oan cho người vô tội hoặc bỏ lọt tội phạm. Những sai sót này do nhiều nguyên nhân khác nhau, trong đó việc thu thập chứng cứ không phải từ các nguồn chứng cứ hợp pháp là một trong những nguyên nhân làm cho việc đánh giá và sử dụng chứng cứ không chính xác. Thông qua luận văn này, tác giả hi vọng có thể đóng góp phần nào làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về nguồn chứng cứ trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài “Nguồn chứng cứ trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam” là một đề tài mới, từ trước đến nay chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề này. Chỉ có các công trình và các bài viết được đăng trên các báo, tạp chí có nội dung liên quan như: “Chứng cứ và chứng minh trong tố tụng hình 2 sự - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn” đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường năm 2003 của Trường Đại học Luật Hà Nội do ThS. Bùi Kiên Điện chủ nhiệm đề tài; “Thu thập, đánh giá và sử dụng chứng cứ trong điều tra vụ án hình sự ở Việt Nam hiện nay” của tác giả Đỗ Văn Đương, Luận án tiến sĩ năm 2000; Một số vấn đề về các loại nguồn chứng cứ trong BLTTHS Việt Nam năm 2003, Trịnh Tiến Việt và Trần Thị Quỳnh, tạp chí kiểm sát số 12/2005; Nguồn chứng cứ: Lời khai của bị can, bị cáo, Vũ Xuân Thu, tạp chí kiểm sát số 10/2001… Như vậy, có thể nói ít có các công trình nghiên cứu một cách toàn diện và sâu sắc về nguồn chứng cứ trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam với hình thức là một đề tài độc lập, chuyên sâu. Vì vậy, việc tiếp tục nghiên cứu về nguồn chứng cứ trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam là một vấn đề cần thiết. 3. Mục đích, nhiệm vụ, đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn - Mục đích: Làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về nguồn chứng cứ trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. Phân tích, đánh giá những quy định của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam về nguồn chứng cứ. Qua đó, đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả của các quy định về nguồn chứng cứ trong pháp luật tố tụng hình sự, góp phần nâng cao chất lượng giải quyết các vụ án hình sự. - Nhiệm vụ: Để đạt được những mục đích trên, trong quá trình nghiên cứu luận văn cần giải quyết những vấn đề sau: 1- Nghiên cứu làm rõ những vấn đề lý luận về nguồn chứng cứ (làm rõ khái niệm nguồn chứng cứ, phân biệt khái niệm “nguồn chứng cứ” với một số khái niệm khác như: Khái niệm chứng cứ, khái niệm phương tiện chứng minh…). Phân tích các quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về nguồn chứng cứ, có sự so sánh với pháp luật tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới; 3 2- Đánh giá thực tiễn áp dụng những quy định của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam về nguồn chứng cứ; 3- Chỉ rõ những hạn chế trong những quy định của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam về nguồn chứng cứ; 4- Đưa ra một số kiến nghị hoàn thiện các quy định pháp luật tố tụng hình sự về nguồn chứng cứ và một số giải pháp nâng cao hiệu quả của việc sử dụng nguồn chứng cứ trong thực tế. - Đối tượng: Luận văn nghiên cứu một số vấn đề lý luận chung về nguồn chứng cứ trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam. Đánh giá thực tiễn áp dụng và chỉ ra những hạn chế còn tồn tại trong quá trình áp dụng của cơ quan nhà nước có thẩm quyền giải quyết vụ án hình sự. - Phạm vi: Luận văn nghiên cứu về nguồn chứng cứ trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam một cách tổng thể trong phạm vi chung của tất cả giai đoạn tố tụng: Điều tra; truy tố; xét xử vụ án hình sự; trong đó chủ yếu tập trung trong phạm vi khoa học và thực tiễn luật tố tụng hình sự Việt Nam. 4. Phương pháp nghiên cứu, ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn - Phương pháp nghiên cứu: Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng mác xít, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền, về chính sách hình sự, về vấn đề cải cách tư pháp được thể hiện trong các Nghị quyết Đại hội Đảng… Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả luận văn còn kết hợp với một số phương pháp nghiên cứu cụ thể như các phương pháp: hệ thống; logic; phân tích; tổng hợp; so sánh; khảo sát thực tế để chọn lựa tri thức khoa học, kinh nghiệm thực tiễn liên quan đến nguồn chứng cứ trong tố tụng hình sự Việt Nam, từ đó làm sáng tỏ nội dung của luận văn. 4 - Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài: Việc làm rõ lý luận và thực tiễn của nguồn chứng cứ có ý nghĩa quan trọng trong việc giúp nâng cao nhận thức không chỉ của những người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng mà còn đối với mọi tổ chức và cá nhân về vấn đề nguồn chứng cứ trong các vụ án hình sự. - Góp phần quan trọng để giải quyết vụ án hình sự một cách khách quan, chính xác và đúng pháp luật. 5. Những điểm mới và đóng góp của luận văn Đây là công trình nghiên cứu đầu tiên ở cấp độ một luận văn thạc sĩ luật học về nguồn chứng cứ trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam mà trong đó giải quyết nhiều vấn đề quan trọng về lý luận và thực tiễn liên quan tới nguồn chứng cứ trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. Những điểm mới cơ bản của luận văn là: - Nghiên cứu làm rõ những vấn đề lý luận và các quy định của pháp luật Việt Nam về nguồn chứng cứ trong pháp luật tố tụng hình sự, trên cơ sở có sự so sánh với pháp luật tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới; - Làm rõ khái niệm nguồn chứng cứ, phân biệt khái niệm nguồn chứng cứ với một số khái niệm khác như: Khái niệm chứng cứ, khái niệm phương tiện chứng minh…; - Nghiên cứu, đánh giá làm sáng tỏ tình hình áp dụng các quy định pháp luật về nguồn chứng cứ trong các vụ án hình sự; những kết quả đạt được, những tồn tại, hạn chế cũng như nguyên nhân của tồn tại, hạn chế đó. - Trên cơ sở kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn, luận văn đã đề xuất một số định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật thực định, nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định về nguồn chứng cứ trong các vụ án hình sự, đảm bảo giải quyết vụ án hình sự được nhanh chóng, chính xác, kịp thời. 5 6. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục, lời cảm ơn và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 3 chương: Chương 1: Những vấn đề chung về nguồn chứng cứ trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. Chương 2: Nguồn chứng cứ trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử Chương 3: Kiến nghị nhằm hoàn thiện và đảm bảo hiệu quả các quy định của pháp luật về nguồn chứng cứ trong các vụ án hình sự. 6 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NGUỒN CHỨNG CỨ TRONG PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Lý luận chung về nguồn chứng cứ 1.1.1. Nhận thức về nguồn chứng cứ Để nhận thức được về các sự vật, hiện tượng nói chung và nhận thức về nguồn chứng cứ nói riêng, con người phải dựa vào cơ sở phương pháp luận nhất định. Trong lịch sử nhân loại đã từng có các quan điểm khác nhau về nguồn chứng cứ trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự, đã từng tồn tại các quan điểm phi mác xít về vấn đề này như các quan điểm thần học, tôn giáo, quan điểm hình thức, quan điểm nhân chủng học, quan điểm niềm tin nội tâm của Thẩm phán… Lịch sử đã chứng minh để nhận thức được chính xác các sự vật, hiện tượng, con người cần dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, dựa trên phương pháp biện chứng khoa học, việc nhận thức về nguồn chứng cứ trong các vụ án hình sự cũng không nằm ngoài quy luật đó. Lý luận của chủ nghĩa DVBC về nhận thức thế giới được sử dụng như là cơ sở khoa học của nguồn chứng cứ và việc chứng minh thông qua những quan điểm cơ bản sau: Thứ nhất, vụ án hình sự được phản ánh bởi con người và các vật. Chủ nghĩa DVBC đã chỉ ra rằng phản ánh là thuộc tính của vật chất. Mọi sự vật, hiện tượng của thế giới khách quan luôn tồn tại trong mối quan hệ qua lại và chịu sự tác động lẫn nhau. Bằng sự tác động qua lại đó, sự tồn tại của sự vật, hiện tượng này luôn để lại dấu vết ở sự vật, hiện tượng khác. Theo BLHS Việt Nam thì “tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội, có lỗi, được quy định trong Bộ luật hình sự và phải chịu hình phạt” [23, tr.50]. Theo khái niệm trên, “tội phạm trước hết là hành vi của con người, những gì 7 mới chỉ trong tư tưởng, chưa thể hiện ra bằng hành vi thì không phải là tội phạm, hành vi phạm tội là hành vi đã thực tế xảy ra trong thế giới khách quan và là một hiện tượng thuộc thế giới khách quan” [23, tr.50]. Chính vì sự tồn tại khách quan mà tội phạm cũng để lại các dấu vết nhất định. Bằng cách thu thập các dấu vết để lại và thông qua chúng, con người có thể xác định được sự thật khách quan của vụ án. Căn cứ vào các đặc điểm hình thành và tồn tại của từng loại dấu vết mà các nhà làm luật quy định trình tự, thủ tục thu thập, bảo quản, kiểm tra, đánh giá chứng cứ khác nhau để đảm bảo cho việc xác định sự thật khách quan của vụ án. Thủ tục thu thập kiểm tra nguồn chứng cứ vật chất sẽ khác so với thủ tục kiểm tra nguồn chứng cứ phi vật chất. Thứ hai, con người có khả năng nhận thức được sự thật khách quan của vụ án hình sự. Chủ nghĩa DVBC khẳng định rằng con người có khả năng nhận thức được thế giới khách quan. Trong sự tồn tại bất tận của thế giới khách quan, nhận thức của con người là tương đối nhưng cùng với sự phát triển của tự nhiên và xã hội, cùng với sự phát triển của khoa học, kỹ thuật cũng như sự phụ thuộc vào nhiệm vụ nhận thức cụ thể, nhận thức của con người về thế giới khách quan ngày càng tiến dần đến tuyệt đối. Trong TTHS, phải nói rằng tội phạm là một hiện tượng xã hội có muôn hình, muôn vẻ. Tuy nhiên, các yếu tố có ý nghĩa pháp lý hình sự của một tội phạm lại được xác định rất cụ thể. Căn cứ vào ý nghĩa pháp lý hình sự của tội phạm mà người làm luật quy định đối tượng chứng minh, giới hạn các vấn đề chứng minh ở một phạm vi nhất định. Đó là “sự việc phạm tội, người thực hiện tội phạm, lỗi, động cơ, mục đích phạm tội, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, các đặc điểm về nhân thân người phạm tội cũng như các thiệt hại do tội phạm gây ra” [12, tr.43]. Như vậy, nhiệm vụ chứng minh trong TTHS là rất cụ thể và được giới hạn trong phạm vi nhất định. Nhìn từ góc độ nhiệm vụ tố tụng đặt ra, có thể nói việc chứng minh trong TTHS có thể đạt 8 được sự thật khách quan tuyệt đối. Nói cách khác, với quan điểm này thì bất kỳ tội phạm nào xảy ra, con người đều có thể phát hiện và chứng minh được. Thứ ba, học thuyết về nhận thức của CNDVBC là cơ sở phương pháp luận đặc biệt quan trọng trong lý luận về nguồn chứng cứ trong luật TTHS nước ta. Tinh thần cơ bản của học thuyết Mác – Lê nin về nhận thức là “từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn – đó là con đường biện chứng của nhận thức chân lý, của sự nhận thức hiện thực khách quan” [26, tr.179]. Từ nhận thức cảm tính (trực quan sinh động), con người thu nhận các thông tin về tội phạm, từ đó có sự kiểm tra, đánh giá thông qua tư duy của mình, từ đó có kết luận về các tình tiết nói riêng và về tội phạm nói chung. Học thuyết về nhận thức của CNDVBC là học thuyết về sự phản ánh của thế giới khách quan trong ý thức con người; cách giải quyết vấn đề cơ bản của triết học là vật chất có trước và sau mới là ý thức. Ý thức của con người có khả năng phản ánh chính xác, khách quan hiện thực khách quan, là xuất phát điểm cực kỳ quan trọng cho lý luận về nguồn chứng cứ, cho lập pháp TTHS về nguồn chứng cứ và áp dụng các quy định của pháp luật về nguồn chứng cứ trong thực tiễn. Thực tiễn là thước đo của nhận thức. Mặc dù chứng minh trong TTHS có những nét đặc trưng riêng, là nhận thức về một sự kiện đã xảy ra trong quá khứ với phạm vi và giới hạn xác định. Tuy nhiên, quan điểm này của học thuyết DVBC về nhận thức không phải là ngoại lệ của quá trình chứng minh. Do quá trình chứng minh trong TTHS có những đặc trưng riêng nên việc dùng thực tiễn làm thước đo trong nhận thức về tội phạm cũng mang những nét đặc trưng riêng. Điều này thể hiện trong biện pháp thu thập chứng cứ như các biện pháp khám nghiệm, giám định, thực nghiệm điều tra... để tái tạo lại thực tiễn tội phạm, làm cơ sở kiểm tra, đánh giá các chứng cứ khác và kiểm tra lại nhận thức chung về tội phạm. Thông qua các nguồn chứng cứ 9 khác nhau, con người có sự đối chiếu, so sánh các chứng cứ để tìm ra chân lý của sự việc. Thứ tư, phương pháp biện chứng đặt nền móng cho việc áp dụng các quy luật của phép biện chứng duy vật vào quá trình thu thập, kiểm tra và đánh giá chứng cứ. Các nội dung quan trọng của phép biện chứng trong nhận thức như nguyên tắc toàn diện, đầy đủ, cụ thể, hệ thống… đóng vai trò quan trọng trong quá trình chứng minh. Phương pháp biện chứng của triết học Mác – Lê nin được thể hiện tương đối đầy đủ tại khoản 2 Điều 66 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003: “Điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán và hội thẩm xác định và đánh giá mọi chứng cứ với đầy đủ tinh thần trách nhiệm, sau khi nghiên cứu một cách tổng hợp, khách quan, toàn diện và đầy đủ tất cả các tình tiết của vụ án” [12, tr.45]. CNDVBC chỉ ra rằng khi xem xét thế giới khách quan, cần đặt trong sự vận động, biến đổi không ngừng. Lê nin đã từng nói: thế giới tồn tại trong vận động. Luận điểm này có ý nghĩa quan trọng trong việc đánh giá chứng cứ, không thể tách rời từng chứng cứ khi chứng minh tội phạm mà phải xem xét đánh giá tổng hợp các chứng cứ thu được từ các nguồn chứng cứ khác nhau và đặt trong thực tế diễn biến vụ án. 1.1.2. Khái niệm nguồn chứng cứ, vai trò của nguồn chứng cứ trong việc chứng minh tội phạm 1.1.2.1. Khái niệm nguồn chứng cứ Nguồn chứng cứ trong TTHS là một trong những vấn đề được các nhà lập pháp trên thế giới nói chung và ở Việt Nam nói riêng đề cập từ khá sớm, trong lịch sử đã có nhiều quan điểm khác nhau về vấn đề này. Trong khoa học pháp lý, các nhà nghiên cứu luôn cố gắng để đưa ra một khái niệm về nguồn chứng cứ hoàn chỉnh nhất, tuy nhiên do nhiều cách tiếp cận khác nhau nên các quan niệm của họ luôn có sự mâu thuẫn nhất định. Sở dĩ có sự khác nhau đó là do xuất phát từ những thế giới quan khác nhau, do trình độ phát triển không đều về kinh tế, văn hóa, khoa học – kỹ thuật.. 10 Chế định nguồn chứng cứ trong TTHS Việt Nam được ghi nhận lần đầu tiên trong Bản hướng dẫn về trình tự tố tụng sơ thẩm về hình sự được ban hành kèm theo Thông tư số 16/TATC ngày 27/9/1974 của TAND tối cao. Theo đó, nguồn chứng cứ bao gồm: Dấu vết, đồ vật, tài liệu có thể chứng minh việc phạm pháp; lời khai của bị cáo, người bị hại, nguyên đơn dân sự, người có trách nhiệm bồi thường, người có tài sản, quyền lợi có liên quan đến việc phạm pháp, nhân chứng; lời kết luận giám định viên, những tài liệu của cơ quan, đoàn thể cung cấp về nhân thân bị cáo. Pháp luật TTHS Việt Nam hiện nay đã kế thừa các quy định và phát triển một số các loại nguồn chứng cứ của Thông tư trên. Có ý kiến cho rằng giữa nguồn chứng cứ và chứng cứ có quan hệ đến việc sử dụng chứng cứ: Từ những nguồn này, sau khi cơ quan tố tụng xác định nguồn nào để chứng minh trong từng vụ án cụ thể thì nguồn chứng cứ ấy trở thành chứng cứ… Giả dụ ta coi bàn tay úp sấp là nguồn chứng cứ và cũng bàn tay ấy để ngửa là chứng cứ thì động tác xoay cổ tay để bàn tay từ sấp thành ngửa được ví như quá trình điều tra, tư duy để xác định nguồn chứng cứ nào có thể được dùng là chứng cứ để chứng minh [8, tr.50]. Như vậy, theo quan niệm này thì nguồn chứng cứ chính là chứng cứ. Nó chỉ phụ thuộc vào việc có sử dụng hay không trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Chứng cứ được chia làm hai loại là chứng cứ vật chất và chứng cứ phi vật chất. Theo sổ tay thuật ngữ pháp lý thông dụng thì “Chứng cứ phải được rút ra từ những phương tiện chứng minh” [7, tr.75]. Ý kiến khác cho rằng “Nguồn chứng cứ là những hình thức biểu hiện sự tồn tại của chứng cứ, được quy định bởi các quy phạm pháp luật, mà từ đó có thể rút ra được chứng cứ” [15, tr.59]. 11 Theo quan niệm này thì nguồn chứng cứ được hiểu theo hai khía cạnh: thứ nhất, nguồn là hình thức biểu hiện của chứng cứ, cho phép ta nhận thức được một cách cụ thể rõ ràng về chứng cứ; thứ hai, nguồn là nơi chứa đựng chứng cứ mà từ đó có thể rút ra được chứng cứ. Quan niệm này có nét gần gũi với quan niệm cho rằng nguồn chứng cứ là cái rút ra được chứng cứ: “...nguồn chứng cứ với nghĩa là nơi là cơ quan tiến hành tố tụng hình sự tìm ra được những tình tiết có giá trị chứng minh về tội phạm” [9, tr.5]. Trong khi đó, Giáo trình Luật TTHS Việt Nam của Trường Đại học Luật Hà Nội cho rằng: “Trong khoa học luật tố tụng hình sự, nguồn chứng cứ thường được gọi bằng thuật ngữ khác là phương tiện chứng minh” [24, tr.168]. Có thể thấy rằng, việc sử dụng cụm từ “phương tiện chứng minh” thay thế cho cụm từ “nguồn chứng cứ” như vậy là thiếu chính xác, bởi lẽ khái niệm nguồn chứng cứ không đồng nhất với khái niệm phương tiện chứng minh. Nếu như nguồn chứng cứ được hiểu là nơi mà từ đó các CQTHTT cũng như người THTT có thể tìm ra chứng cứ trong vụ án hình sự, thì phương tiện chứng minh được hiểu là chứng cứ được chủ thể sử dụng để chứng minh. Như vậy, chứng cứ mới được coi là phương tiện chứng minh, còn nguồn chứng cứ không thể là phương tiện chứng minh, mà chỉ là nơi mà từ đó có thể tìm ra đối tượng được chủ thể sử dụng để chứng minh. Theo lý luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, chỉ thông qua hiểu rõ bản chất của một sự vật, hiện tượng ta mới có thể nhận diện chính xác sự vật, hiện tượng đó là gì? Để làm rõ khái niệm cũng như thuật ngữ nguồn chứng cứ, ta cần phải hiểu rõ được bản chất của nguồn chứng cứ. Để làm rõ bản chất của nguồn chứng cứ, ta không thể không đề cập đến chứng cứ, bởi vì chứng cứ và nguồn chứng cứ có mối quan hệ qua lại với nhau, chứng cứ và nguồn chứng cứ là hai khái niệm hoàn toàn khác nhau, không thể đồng nhất hai khái niệm chứng cứ và nguồn chứng cứ như một số học giả quan niệm được. Có thể 12 hiểu, chứng cứ là thông tin, còn nguồn chứng cứ lại chứa đựng những thông tin đó. Một nguồn chứng cứ có thể chứa đựng nhiều thông tin khác nhau về vụ án hình sự. Ngược lại, một thông tin phản ánh về vụ án cũng có thể chứa đựng trong nhiều nguồn chứng cứ khác nhau. Chứng cứ là thông tin, chúng ta không thể cầm nắm được chứng cứ mà nó phải được chứa đựng dưới các dạng nguồn chứng cứ thích hợp. Nguồn chứng cứ chính là nơi chứa đựng chứng cứ, là vật mang thông tin. Nguồn chứng cứ là nguồn cung cấp những thông tin quan trọng, mà từ đó có thể rút ra được những chứng cứ có giá trị chứng minh sự thật khách quan của vụ án. Từ những phân tích trên, có thể rút ra được một số đặc điểm về nguồn chứng cứ như sau: Thứ nhất, nguồn chứng cứ là nguồn chứa đựng các thông tin tồn tại một cách khách quan, không phụ thuộc vào ý chí con người và có liên quan đến vụ án. Các thông tin trên chỉ có thể trở thành chứng cứ để chứng minh tội phạm nếu nó có đầy đủ các thuộc tính của một chứng cứ, gồm tính khách quan, tính liên quan và tính hợp pháp. Thứ hai, nguồn chứng cứ là căn cứ để xác định tính hợp pháp của chứng cứ. Một chứng cứ được coi là hợp pháp khi nó được rút ra từ một trong các loại nguồn chứng cứ hợp pháp theo quy định của pháp luật. Thứ ba, nguồn chứng cứ được các cơ quan và người có thẩm quyền thu thập theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định. Theo Giáo trình Luật tố tụng hình sự Việt Nam của Trường Đại học Luật Hà Nội, “Nguồn chứng cứ là những sự vật chứa đựng chứng cứ, tức chứa đựng các thông tin, tư liệu tồn tại trong thực tế khách quan, liên quan đến vụ án và được thu thập theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định” [24, tr.168]. Khái niệm này đã phần nào nêu rõ được bản chất của nguồn chứng cứ, tuy nhiên nó chưa phản ánh hết bản chất của nguồn chứng cứ, chưa chỉ hết ra được mối quan hệ giữa nguồn chứng cứ với chứng cứ, chưa chỉ được ra ý nghĩa của nguồn chứng cứ đối với hoạt động tố tụng hình sự. 13