Tài liệu NGHIÊN CỨU VÀ THỬ NGHIỆM MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO KẾT QUẢ DẠY HỌC GIỜ ÔN TẬP, LUYỆN TẬP MÔN HÓA 11 CƠ BẢN

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trịnh Duy Khanh NGHIÊN CỨU VÀ THỬ NGHIỆM MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO KẾT QUẢ DẠY HỌC GIỜ ÔN TẬP, LUYỆN TẬP MÔN HÓA 11 CƠ BẢN LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC Thành phố Hồ Chí Minh - 2013 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trịnh Duy Khanh NGHIÊN CỨU VÀ THỬ NGHIỆM MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO KẾT QUẢ DẠY HỌC GIỜ ÔN TẬP, LUYỆN TẬP MÔN HÓA 11 CƠ BẢN Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học Mã số: 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. Lê Văn Năm Thành phố Hồ Chí Minh - 2013 LỜI CÁM ƠN Luận văn thạc sĩ này là một công trình nghiên cứu khoa học rất quan trọng đối với bản thân tôi vì trong quá trình thực hiện luận văn này, tôi có điều kiện tổng hợp và củng cố lại những kiến thức đã được học cũng như đúc kết lại một số kinh nghiệm tôi đã có trong quá trình giảng dạy. Để hoàn thành luận văn, ngoài sự cố gắng và nỗ lực của bản thân còn có sự giúp đỡ tận tình của các thầy cô, đồng nghiệp, bạn bè, các học sinh và của người thân. Tôi trân trọng gửi lời cám ơn sâu sắc đến : - PGS.TS Lê Văn Năm, thầy hướng dẫn của tôi, thầy đã cho tôi những góp ý về chuyên môn và phương pháp giảng dạy vô cùng quí báu cũng như luôn quan tâm, động viên tôi trước những khó khăn trong khi thực hiện đề tài. - PGS.TS Trịnh Văn Biều, thầy đã giúp đỡ tôi rất nhiều khi tôi gặp trở ngại trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. - Quí thầy cô khoa Hóa học trường ĐHSP TP.HCM đã nhiệt tình góp ý cho tôi ngay từ khi xây dựng đề cương để tôi có thể hoàn thành tốt luận văn. - Tất cả các thầy cô đã giảng dạy trong quá trình học tập của tôi, đã cung cấp nhiều kiến thức và tư liệu để tôi có thể hoàn thành luận văn. - Quý thầy, cô công tác tại Phòng Sau đại học đã tạo mọi điều kiện tốt nhất giúp tôi hoàn thành luận văn. - Sở Giáo dục và Đào tạo Vĩnh Long cùng Ban Giám Hiệu trường THPT Vĩnh Xuân, đã giúp đỡ và tạo điều kiện tốt nhất để tôi được tham gia học sau đại học và hoàn thành luận văn này. - Quý thầy cô cùng các em HS các trường: THPT Vĩnh Xuân, THPT Trà Ôn, THPT Hiếu Nhơn - tỉnh Vĩnh Long đã giúp tôi hoàn thành tốt phần thực nghiệm sư phạm. - Và cuối cùng là đại gia đình của tôi, những người luôn tạo mọi điều kiện tốt nhất về tinh thần, về vật chất, về thời gian… luôn bên tôi trong suốt quãng đường tôi thực hiện ước mơ của mình. Trịnh Duy Khanh MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình vẽ, đồ thị MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 T 5 8 85T Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ................................ 4 T 5 8 T 5 8 1.1.Tổng quan vấn đề nghiên cứu.............................................................................. 4 T 5 8 T 5 8 1.1.1. Kết quả dạy học .............................................................................................. 4 T 5 8 85T 1.1.2. Các nghiên cứu về nâng cao kết quả dạy học tiết ôn tập, luyện tập ............... 4 T 5 8 T 5 8 1.1.3. Một số công trình nghiên cứu khác................................................................. 7 T 5 8 T 5 8 1.2. Bài lên lớp và các bước lên lớp ........................................................................... 7 T 5 8 T 5 8 1.2.1. Bài lên lớp ....................................................................................................... 7 T 5 8 85T 1.2.2. Các bước lên lớp ............................................................................................. 9 T 5 8 85T 1.2.3. Bài ôn tập, luyện tập ..................................................................................... 10 T 5 8 85T 1.3. Bài ôn tập, luyện tập trong chương trình hóa học 11 cơ bản .......................... 12 T 5 8 T 5 8 1.3.1. Cấu trúc và nội dung các bài ôn tập, luyện tập hóa học 11 cơ bản ............... 12 T 5 8 T 5 8 1.3.2. Việc dạy học bài ôn tập, luyện tập môn Hóa học 11 cơ bản ........................ 13 T 5 8 T 5 8 1.4. Các phương pháp dạy học có thể sử dụng trong bài ôn tập, luyện tập ........... 13 T 5 8 T 5 8 1.4.1. Dạy học nêu vấn đề ...................................................................................... 13 T 5 8 85T 1.4.2. Phương pháp đàm thoại (vấn đáp) ................................................................ 15 T 5 8 T 5 8 1.4.3. Phương pháp grap dạy học............................................................................ 17 T 5 8 T 5 8 1.4.4. Phương pháp lập sơ đồ tư duy ...................................................................... 19 T 5 8 T 5 8 1.4.5. Phương pháp dạy học cộng tác theo nhóm nhỏ ............................................ 21 T 5 8 T 5 8 1.4.6. Phương pháp trực quan ................................................................................. 24 T 5 8 T 5 8 1.4.7. Phương pháp trò chơi .................................................................................... 25 T 5 8 85T 1.4.8. Phương pháp algorit ...................................................................................... 25 T 5 8 85T 1.4.9. Phương pháp sử dụng bài tập hóa học .......................................................... 26 T 5 8 T 5 8 1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng giờ ôn tập, luyện tập ........................... 28 1.5.1. Ảnh hưởng của giáo viên .............................................................................. 28 T 5 8 T 5 8 T 5 8 T 5 8 1.5.2. Ảnh hưởng của học sinh ............................................................................... 32 T 5 8 T 5 8 1.5.3. Ảnh hưởng của các phương tiện dạy học...................................................... 39 T 5 8 T 5 8 1.6. Thực trạng các giờ ôn tập, luyện tập ở một số trường THPT tỉnh Vĩnh T 5 8 Long............................................................................................................................... 40 1.6.1. Mục đích khảo sát ......................................................................................... 40 T 5 8 T 5 8 85T 1.6.2. Đối tượng và phương pháp khảo sát ............................................................. 41 T 5 8 T 5 8 1.6.3. Kết quả khảo sát ............................................................................................ 41 T 5 8 85T Tóm tắt chương 1.......................................................................................................... 49 T 5 8 85T Chương 2. MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO KẾT QUẢ DẠY HỌC GIỜ ÔN T 5 8 TẬP, LUYỆN TẬP MÔN HÓA 11 CƠ BẢN ............................................................ 50 T 5 8 2.1. Cơ sở khoa học của các biện pháp nâng cao kết quả dạy học giờ ôn tập, T 5 8 luyện tập ........................................................................................................................ 50 2.2.1. Đặc điểm của đối tượng học sinh.................................................................. 50 85T T 5 8 T 5 8 2.1.2. Đặc điểm của việc hoàn thiện kiến thức kĩ năng, kĩ xảo .............................. 50 T 5 8 T 5 8 2.1.3. Đặc điểm của kiểu bài ôn tập, luyện tập ....................................................... 51 T 5 8 T 5 8 2.1.4. Mục đích của bài ôn tập, luyện tập ............................................................... 52 T 5 8 T 5 8 2.1.5. Những khó khăn khi dạy học bài ôn tập, luyện tập ...................................... 52 T 5 8 T 5 8 2.1.6. Các nguyên tắc của việc dạy học .................................................................. 53 T 5 8 T 5 8 2.1.7. Đặc trưng của phương pháp dạy học hóa học ............................................... 53 T 5 8 T 5 8 2.1.8. Các lí thuyết tâm lí học về học tập và mô hình dạy học ............................... 54 T 5 8 T 5 8 2.1.9. Quan hệ giữa mục tiêu, nội dung, phương pháp dạy học ............................. 56 T 5 8 T 5 8 2.2. Một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập, luyện tập .......................... 57 2.2.1. Biện pháp 1: Đề ra yêu cầu cụ thể cho từng đối tượng học sinh .................. 57 T 5 8 T 5 8 T 5 8 T 5 8 2.2.2. Biện pháp 2: Sử dụng hệ thống câu hỏi định hướng và bài tập bổ trợ để T 5 8 hướng dẫn học sinh chuẩn bị bài trước khi đến lớp ...................................................... 58 T 5 8 2.2.3. Biện pháp 3: Sử dụng phương pháp grap dạy học ........................................ 59 T 5 8 T 5 8 2.2.4. Biện pháp 4: Sử dụng phương pháp algorit dạy học .................................... 62 T 5 8 T 5 8 2.2.5. Biện pháp 5: Sử dụng sơ đồ tư duy............................................................... 63 T 5 8 T 5 8 2.2.6. Biện pháp 6: Dạy học bằng phương pháp trò chơi ....................................... 64 T 5 8 T 5 8 2.2.7. Biện pháp 7: Dạy học bằng thí nghiệm trực quan ........................................ 66 T 5 8 T 5 8 2.2.8. Biện pháp 8: Sử dụng bài tập hóa học .......................................................... 67 T 5 8 T 5 8 2.2.9. Biện pháp 9: Sử dụng đa dạng các hình thức ôn tập, luyện tập .................... 68 T 5 8 T 5 8 2.3. Các mục tiêu và nguyên tắc thiết kế giáo án bài ôn tập, luyện tập ................. 68 T 5 8 T 5 8 2.3.1. Mục tiêu và các yêu cầu cần đạt được khi thiết kế ....................................... 68 T 5 8 T 5 8 2.3.2. Nguyên tắc thiết kế ....................................................................................... 69 T 5 8 85T 2.4. Qui trình thiết kế và cách sử dụng giáo án bài ôn tập, luyện tập .................... 70 T 5 8 T 5 8 2.4.1. Quy trình thiết kế giáo án.............................................................................. 70 T 5 8 T 5 8 2.4.2. Cách sử dụng giáo án .................................................................................... 71 T 5 8 85T 2.5. Một số giáo án bài ôn tập, luyện tập môn hóa lớp 11 chương trình cơ bản T 5 8 theo các biện pháp đề xuất ........................................................................................... 71 85T 2.5.1. Giáo án bài luyện tập “Axit, bazơ và muối. Phản ứng trao đổi ion trong T 5 8 dung dịch các chất điện li” ........................................................................... 71 T 5 8 2.5.2. Giáo án bài luyện tập “Tính chất của nitơ, photpho và các hợp chất của T 5 8 chúng” .......................................................................................................... 71 85T 2.5.3. Giáo án bài luyện tập “Tính chất của cacbon, silic và các hợp chất của T 5 8 chúng” .......................................................................................................... 87 85T 2.5.4. Giáo án bài luyện tập “Hợp chất hữu cơ, công thức phân tử và công thức T 5 8 cấu tạo”......................................................................................................... 87 85T 2.5.5. Giáo án bài luyện tập “Ankan và xicloankan” .............................................. 87 T 5 8 T 5 8 2.5.6. Giáo án bài luyện tập “Anken và ankađien” ................................................. 97 T 5 8 T 5 8 2.5.7. Giáo án bài luyện tập “Ankin” ...................................................................... 97 T 5 8 T 5 8 2.5.8. Giáo án bài luyện tập “Dẫn xuất halogen, ancol và phenol” ........................ 97 T 5 8 T 5 8 2.5.9. Giáo án bài luyện tập “Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic” ....................... 97 T 5 8 T 5 8 2.5.10. Giáo án bài “Ôn tập học kỳ II” ................................................................... 98 T 5 8 T 5 8 Tóm tắt chương 2........................................................................................................ 112 T 5 8 85T Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................114 T 5 8 T 5 8 3.1. Mục đích thực nghiệm ..................................................................................... 114 T 5 8 85T 3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm .................................................................................... 114 T 5 8 85T 3.3. Đối tượng thực nghiệm.................................................................................... 114 T 5 8 85T 3.4. Tiến trình thực nghiệm .................................................................................... 115 T 5 8 85T 3.5. Kết quả thực nghiệm ........................................................................................ 117 T 5 8 85T 3.5.1. Kết quả định lượng ..................................................................................... 117 T 5 8 85T 3.5.2. Kết quả định tính ......................................................................................... 130 T 5 8 85T 3.6. Một số bài học kinh nghiệm khi dạy tiết ôn tập, luyện tập ............................ 132 T 5 8 T 5 8 Tóm tắt chương 3........................................................................................................ 132 T 5 8 85T KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................................134 T 5 8 85T TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................139 T 5 8 PHỤ LỤC 85T DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Bài tập hóa học : BTHH Công thức cấu tạo : CTCT Công thức phân tử : CTPT Cơ bản : CB Điều kiện tiêu chuẩn : đktc Đối chứng : ĐC Giáo viên : GV Học sinh : HS Hóa học hữu cơ : HHHC Kiểm tra : KT Luyện tập : LT Nội dung dạy học : NDDH Phiếu học tập : PHT Phương trình phân tử : ptpt Phản ứng : pư Phương pháp dạy học : PPDH Phương trình hóa học : pthh Sách giáo khoa : SGK Sách giáo khoa hóa học 11 cơ bản : SGKHH 11CB Sở Giáo dục và Đào tạo : Sở GD&ĐT Sơ đồ tư duy : SĐTD Thực hành : TH Thực nghiệm : TN Trung học phổ thông : THPT DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1. Phân phối các tiết ôn tập, luyện tập môn hóa 11 cơ bản của Sở GD&ĐT Vĩnh Long ..................................................................................................................... 12 Bảng 1.2. Số GV tham gia khảo sát............................................................................... 41 Bảng 1.3. Kết quả khảo sát nội dung 1 .......................................................................... 42 Bảng 1.4. Kết quả khảo sát nội dung 2 .......................................................................... 42 Bảng 1.5. Kết quả khảo sát nội dung 3 .......................................................................... 43 Bảng 1.6. Kết quả khảo sát nội dung 4 .......................................................................... 43 Bảng 1.7. Kết quả khảo sát nội dung 5 .......................................................................... 44 Bảng 1.8. Kết quả khảo sát nội dung 6 .......................................................................... 44 Bảng 1.9. Kết quả khảo sát nội dung 7 .......................................................................... 45 Bảng 1.10. Kết quả khảo sát nội dung 8 ........................................................................ 45 Bảng 1.11. Kết quả khảo sát nội dung 9 ........................................................................ 46 Bảng 1.12. Kết quả khảo sát nội dung 10 ...................................................................... 47 Bảng 1.13. Kết quả khảo sát nội dung 11 ...................................................................... 47 Bảng 1.14. Các biện pháp GV đã áp dụng để nâng cao kết quả dạy học tiết ôn tập, luyện tập ........................................................................................................................ 48 Bảng 3.1. Danh sách các lớp thực nghiệm và đối chứng ............................................ 112 Bảng 3.2. Kết quả bài kiểm tra 1 ........................................................................................... 115 Bảng 3.3. Phân phối tần suất lũy tích kết quả bài kiểm tra 1 ...................................... 115 Bảng 3.4. Phân loại kết quả kiểm tra 1 ........................................................................ 116 Bảng 3.5. Tổng hợp các tham số đặc trưng kết quả kiểm tra 1 ................................... 117 Bảng 3.6. Kết quả kiểm tra 2 .................................................................................................. 117 Bảng 3.7. Phân phối tần suất lũy tích kết quả bài kiểm tra 2 ...................................... 118 Bảng 3.8. Phân loại kết quả kiểm tra 2 ........................................................................ 118 Bảng 3.9. Tổng hợp các tham số đặc trưng bài kiểm tra 2 .......................................... 119 Bảng 3.10. Kết quả bài kiểm tra 3 ......................................................................................... 119 Bảng 3.11. Phân phối tần suất lũy tích kết quả kiểm tra 3 .......................................... 119 Bảng 3.12. Phân loại kết quả kiểm tra 3 ...................................................................... 120 Bảng 3.13. Tổng hợp các tham số đặc trưng kết quả kiểm tra 3 ................................. 121 Bảng 3.14. Phân phối kết quả bài kiểm tra 4 ....................................................................... 121 Bảng 3.15. Phân phối tần suất lũy tích kết quả kiểm tra 4 .......................................... 122 Bảng 3.16. Phân loại kết quả kiểm tra 4 ...................................................................... 122 Bảng 3.17. Tổng hợp các tham số đặc trưng kết quả kiểm tra 4 ................................. 123 Bảng 3.18. Phân phối kết quả bài kiểm tra 5 ....................................................................... 124 Bảng 3.19. Phân phối tần suất lũy tích kết quả kiểm tra 5 .......................................... 124 Bảng 3.20. Phân loại kết quả kiểm tra 5 ...................................................................... 124 Bảng 3.21. Tổng hợp các tham số đặc trưng kết quả kiểm tra 5 ................................. 125 Bảng 3.22. Kết quả bài thi học kì II ...................................................................................... 126 Bảng 3.23. Phân phối tần suất lũy tích kết quả bài thi học kỳ II ................................. 126 Bảng 3.24. Phân loại kết quả thi học kỳ II .................................................................. 126 Bảng 3.25. Tổng hợp các tham số đặc trưng kết quả bài thi học kỳ II ........................ 127 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ Trang Hình 1.1. Các bước vẽ sơ đồ tư duy .............................................................................. 20 Hình 2.1. Sự tương tác giữa mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học ................... 57 Hình 2.2.Grap định hướng luyện tập ankan và xicloankan ........................................... 60 Hình 2.3. SĐTD khung tính chất của nitơ, photpho và hợp chất của chúng ................. 64 Hình 3.1. Đồ thị đường lũy tích kết quả bài kiểm tra 1 ............................................... 116 Hình 3.2. Biểu đồ kết quả bài kiểm tra 1 ..................................................................... 116 Hình 3.3. Đồ thị đường lũy tích kết quả bài kiểm tra 2 ............................................... 118 Hình 3.4. Biểu đồ kết quả bài kiểm tra 2 ..................................................................... 118 Hình 3.5. Đồ thị đường lũy tích kết quả bài kiểm tra 3 ............................................... 120 Hình 3.6. Biểu đồ kết quả bài kiểm tra 3 ..................................................................... 120 Hình 3.7. Đồ thị đường lũy tích kết quả bài kiểm tra 4 ............................................... 122 Hình 3.8. Biểu đồ kết quả bài kiểm tra 4 ..................................................................... 122 Hình 3.9. Đồ thị đường lũy tích kết quả bài kiểm tra 5 ............................................... 124 Hình 3.10. Biểu đồ kết quả bài kiểm tra 5 ................................................................... 125 Hình 3.11. Đồ thị đường lũy tích kết quả bài thi học kỳ II ......................................... 126 Hình 3.12. Biểu đồ kết quả bài thi học kì II ................................................................ 127 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong bối cảnh nền kinh tế tri thức và xu hướng “Toàn cầu hóa”, Việt Nam đang đứng trước những thách thức vô cùng to lớn. Con đường duy nhất để nhanh chóng đưa đất nước hòa nhập cùng khu vực và thế giới không gì khác hơn tập trung vào lĩnh vực mũi nhọn có tính chất đột phá là giáo dục; Vì “phát triển giáo dục và đào tạo là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hóa – hiện đại hóa, là điều kiện để phát huy nguồn lực con người – yếu tố cơ bản để phát triển xã hội, tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững”. Môn Hóa là một trong những môn khoa học tự nhiên nhằm phát triển trí tuệ của học sinh một cách toàn diện, và cũng là môn học thực nghiệm có nhiều ứng dụng trong thực tế cuộc sống. Nhờ đó học sinh nhận thức được các kiến thức xung quanh mình. Hoá học giúp các em phát triển tư duy logic, bồi dưỡng phát huy tính tính cực, chủ động và phong cách làm việc khoa học. Ngoài ra nó còn góp phần rèn luyện cho học sinh phương pháp suy luận, tổng hợp giải quyết vấn đề, từ đó phát triển trí thông minh, linh hoạt xử lí các vấn đề đặt ra, tạo cho các em tính cần cù, sáng tạo, yêu thích say mê nghiên cứu khoa học. Theo Tony Buzan: “ Trong vòng 24 giờ, ít nhất 80%” thông tin chi tiết của một giờ học sẽ bị quên”. Điều đó cho thấy ở bất kỳ môn học nào ôn tập, luyện tập cũng là một khâu vô cùng quan trọng. Nó không nằm ngoài xu hướng đổi mới dạy và học hiện nay. Nó nhằm hệ thống hóa kiến thức, làm cơ sở cho việc phát triển tư duy, hình thành kỹ năng, kĩ xảo cho HS, tăng cường khả năng vận dụng kiến thức để giải quyết vấn đề trong mọi lĩnh vực khoa học tự nhiên và xã hội. Trong chương trình hóa học phổ thông thì hóa học lớp 11 là phần có nội dung nhiều và khó. Vì vậy vai trò của tiết ôn tập, luyện tập càng trở nên cực kỳ quan trọng. Tuy nhiên có được bài dạy tiết ôn tập, luyện tập hay và có chất lượng là việc làm không phải dễ dàng đối với mọi giáo viên, vì dung lượng kiến thức thì quá lớn, những kĩ năng đòi hỏi phải rèn luyện cho HS thì nhiều mà thời gian lại có giới hạn. Vì vậy việc tìm ra các giải pháp để nâng cao chất lượng giờ ôn tập, luyện tập môn 2 hóa nói chung và môn hóa học 11 cơ bản nói riêng là hết sức cần thiết. Nhận thấy điều đó nên tôi quyết định chọn đề tài “ NGHIÊN CỨU VÀ THỬ NGHIỆM MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO KẾT QUẢ DẠY HỌC GIỜ ÔN TẬP, LUYỆN TẬP MÔN HÓA 11 CƠ BẢN” như một cố gắng góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động dạy học bộ môn Hóa học ở trường THPT. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu và thử nghiệm một số biện pháp nâng cao kết quả dạy học giờ ôn tập, luyện tập môn hóa lớp 11 cơ bản. 3. Nhiệm vụ của đề tài - Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn liên quan đến việc dạy và học giờ ôn tập, luyện tập. - Điều tra thực trạng về việc dạy học tiết ôn tập, luyện tập môn hóa 11 cơ bản ở trường THPT. - Trên cơ sở đó, đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao kết quả dạy học giờ ôn tập, luyện tập môn hóa học lớp 11 cơ bản. - Vận dụng các biện pháp đã đề xuất trong thiết kế một số bài lên lớp giờ ôn tập, luyện tập . - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả của việc sử dụng các biện pháp đề xuất (đánh giá qua kết quả học tập của học sinh). 4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập, luyện tập môn hóa 11 cơ bản. - Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học môn hóa học ở trường THPT. 5. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung: Các bài ôn tập, luyện tập môn hóa 11 cơ bản. - Địa bàn nghiên cứu: Một số trường THPT ở tỉnh Vĩnh Long. - Thời gian nghiên cứu: từ tháng 10/2012 đến 10/2013. 6. Giả thuyết khoa học Nếu các biện pháp được đề xuất trong luận văn hợp lí, khoa học và được áp dụng một 3 cách phù hợp với điều kiện thực tế thì sẽ góp phần nâng cao kết quả việc dạy học tiết ôn tập, luyện tập môn hóa 11 cơ bản ở các trường THPT. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Các phương pháp nghiên cứu lý luận - Đọc và nghiên cứu các tài liệu liên quan đến đề tài. - Sử dụng phối hợp các phương pháp phân tích, tổng hợp, phân loại, hệ thống hóa, khái quát hóa. 7.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Thăm lớp, dự giờ, trò chuyện, trao đổi ý kiến với giáo viên và học sinh. - Phỏng vấn một số giáo viên có kinh nghiệm giảng dạy lâu năm. - Điều tra bằng phiếu hỏi. - Phương pháp thực nghiệm (Thực nghiệm sư phạm để kiểm nghiệm giá trị thực tiễn của các kết quả nghiên cứu và khả năng ứng dụng của những đề xuất). 7.3. Các phương pháp toán học - Phương pháp phân tích số liệu. - Phương pháp thống kê toán học. 8. Những đóng góp mới của đề tài nghiên cứu - Phân tích, làm rõ các nguyên nhân ảnh hưởng đến chất lượng giờ ôn tập, luyện tập môn hóa 11 cơ bản và đề xuất hướng khắc phục. - Phân tích những khó khăn của giáo viên và học sinh khi dạy và học tiết ôn tập, luyện tập. - Đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao kết quả dạy học tiết ôn tập, luyện tập môn Hóa 11 cơ bản có hiệu quả. - Thiết kế một số bài giảng có sử dụng các biện pháp đề xuất. - Rút ra các bài học kinh nghiệm và một số lời khuyên khi dạy học tiết ôn tập, luyện tập. 4 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1.Tổng quan vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Kết quả dạy học Theo Từ điển tiếng việt – Viện ngôn ngữ học: Kết quả là cái đạt được từ một sự việc hay một hoạt động. Theo chúng tôi: Kết quả dạy học là những tri thức, kỹ năng, kỹ xảo mà người học lĩnh hội, nắm bắt được sau một thời gian học tập. Ở các cấp học thì kết quả dạy học thường được đánh giá bằng điểm số của người học qua các bài kiểm tra. 1.1.2. Các nghiên cứu về nâng cao kết quả dạy học tiết ôn tập, luyện tập 1. Sử dụng phương pháp grap kết hợp với một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập tổng kết – hóa học lớp 10 trung học phổ thông, Vũ Thị Thu Hoài – ĐHSP Hà Nội, 2003 - Luận văn thạc sĩ. Trong luận văn tác giả đã: - Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về bài lên lớp hóa học, thực trạng của việc thực hiện bài lên lớp hóa học ôn tập tổng kết chương, việc sử dụng phương pháp grap dạy học và một số biện pháp phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS. - Nghiên cứu sự kết hợp giữa phương pháp grap với các PPDH khác từ đó đề xuất một số biện pháp nâng cao chất lượng bài ôn tập tổng kết chương hóa học lớp 10. Qua luận văn, tác giả cho ta thấy được mặt mạnh của phương pháp grap và sử dụng phương pháp grap kết hợp với một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập tổng kết chương hóa học lớp 10 THPT. Tuy nhiên, ở đây tác giả chưa đề cập đến thế mạnh của các PPDH khác ứng với mỗi dạng bài ôn, luyện tập và đề xuất các biện pháp nâng cao chất lượng giờ học kiểu bài luyện tập. 2. Một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập luyện tập – hóa hữu cơ – ban nâng cao lớp 11, Đinh Thị Nga – ĐHSP Hà Nội, 2007 - Luận văn thạc sĩ. Đề tài gồm 110 trang, trong đó tác giả đã đề xuất ba biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả giờ ôn tập, luyện tập phần hóa hữu cơ lớp 11 - ban nâng cao là: - Sử dụng hệ thống bài tập hóa học tổng hợp để tổng kết kiến thức. 5 - Tổ chức thảo luận nhóm kết hợp với sử dụng grap. - Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy bài ôn tập. Trong biện pháp tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, tác giả đã đề xuất việc sử dụng phương pháp lược đồ tư duy khi dạy học các bài ôn tập, luyện tập. Tuy nhiên, tác giả còn chưa tận dụng được ưu thế của các PPDH phù hợp với kiểu bài ôn, luyện tập để đề xuất các biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn, luyện tập nhằm thiết kế các bài ôn tập, luyện tập sát với phân phối chương trình HHHC lớp 11 nâng cao. 3. Thiết kế các bài luyện tập thuộc chương trình hóa học lớp 11 trung học phổ thông (nâng cao) theo hướng hoạt động hóa người học, Đỗ Thanh Mai - ĐHSP Tp.HCM, 2009 - Luận văn thạc sĩ. Trong đề tài tác giả đã: - Nghiên cứu cơ sở lý luận về quá trình dạy học, luyện tập ở trường THPT, các PPDH tích cực, sử dụng thí nghiệm theo hướng hoạt động hóa người học, trắc nghiệm khách quan và sử dụng trắc nghiệm khách quan trong dạy học kiểu bài luyện tập ở trường THPT. - Đề xuất nguyên tắc thiết kế, phương pháp thực hiện, thao tác thực hiện trong việc thiết kế giáo án điện tử các bài luyện tập có sử dụng trắc nghiệm khách quan với nội dung liên quan đến thí nghiệm hóa học theo hướng hoạt động hóa người học. - Thiết kế 14 giáo án điện tử cho bài luyện tập thuộc chương trình hóa học lớp 11 nâng cao theo hướng dạy học tích cực, trong đó sử dụng các câu hỏi trắc nghiệm khách quan với nội dung liên quan đến thí nghiệm hóa học. 4. Thiết kế bài luyện tập theo hướng dạy học tích cực phần hóa học lớp 10 – trung học phổ thông, Võ Thị Thái Thủy – ĐHSP Tp.HCM, 2010 – Luận văn thạc sĩ. Trong đề tài, tác giả đã: - Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về quá trình dạy học, luyện tập trong dạy học ở trường THPT, các PPDH tích cực, thiết kế bài học theo hướng tích cực. - Đề xuất một số nguyên tắc và phương pháp dạy học chính khi thiết kế bài luyện tập theo hướng dạy học tích cực cùng với các qui trình thiết kế. 6 - Thiết kế 11 giáo án các bài luyện tập thuộc chương trình Hóa học lớp 10 THPT theo hướng dạy học tích cực. Đề tài cho thấy tác giả cũng đã vận dụng được các PPDH tích cực, thiết kế bài học theo hướng tích cực cho kiểu bài luyện tập. Tuy nhiên, tác giả không nghiên cứu đến việc đưa ra các biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn, luyện tập phần HHHC lớp 11 chương trình nâng cao. 5. Một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập, luyện tập phần hóa hữu cơ lớp 11 nâng cao, Triệu Thị Kim Loan – ĐHSP Tp.HCM, 2011 – Luận văn thạc sĩ Trong đề tài, tác giả đã: - Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về quá trình dạy và học tiết ôn tập, luyện tập trong dạy học ở trường THPT, các PPDH tích cực, thiết kế bài học theo hướng tích cực. - Giới thiệu một số phương pháp dạy học có thể áp dụng dạy các tiết ôn tập, luyện tập. - Đề xuất một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập, luyện tập. + Sử dụng hệ thống câu hỏi định hướng và bài tập bổ trợ để hướng dẫn học sinh chuẩn bị bài trước giờ ôn, luyện tập trên lớp; + Sử dụng hệ thống bài tập đúng mục tiêu, đúng chủ đề; +Hướng dẫn HS sử dụng phần mềm Mind Mapper để ôn tập; + Sử dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề; + Sử dụng phương pháp grap dạy học; + Sử dụng phương pháp algorit dạy học thích ứng với nội dung và đối tượng HS; + Tổ chức thảo luận nhóm để tăng cường khả năng hoạt động tích cực của HS; + Phân bố thời gian hợp lý trong giờ ôn, luyện tập; + Phối hợp hài hòa các phương pháp dạy học trong giờ ôn tập luyện tập. - Thiết kế bộ câu hỏi định hướng và bài tập bổ trợ giúp HS tự ôn, luyện tập. - Đưa ra mục tiêu, qui trình thiết kế và cách sử dụng giáo án bài ôn tập, luyện tập. - Thiết kế 09 giáo án tiết ôn tập, luyện tập phần hóa hữu cơ 11 nâng cao có sử 7 dụng các phương pháp đề xuất. Đề tài cho thấy tác giả đã đưa ra một số biện pháp để nâng cao chất lượng giờ ôn tập, luyện tập. Tuy nhiên tác giả chỉ tập trung chủ yếu ở phương pháp dạy học và những phương pháp đó cũng có thể áp dụng cho các tiết học bình thường khác chứ không chỉ áp dụng riêng cho tiết ôn tập, luyện tập . Nhìn chung qua nghiên cứu các luận văn trên, chúng tôi thấy các tác giả đã có quan tâm đến việc nâng cao chất lượng tiết ôn tập, luyện tập và đã đề xuất một số biện pháp. Tuy nhiên, chúng tôi thấy còn một số biện pháp khác khá quan trọng chưa được đề cập tới và một số biện pháp được đề cặp nhưng chưa đi sâu tìm hiểu để phát huy hết tác dụng. 1.1.3. Một số công trình nghiên cứu khác 1/ Sử dụng các hình thức tìm hiểu khoa học hóa học trong các tiết ôn tập, luyện tập bằng hình thức vừa học vừa chơi, Phan Hoài Thanh, THPT Nguyễn Đức Mậu-2007, sáng kiến kinh nghiệm. 2/ Dạy tiết luyện tập Hóa học 12 phù hợp đối tượng học sinh, nhóm hóa trường THPT ĐASAR, 2011, chuyên đề. 3/ Phương pháp dạy tiết luyện tập môn Toán, trường THPT Nguyễn Khuyến, 2011, sáng kiến kinh nghiệm 4/ Một số giải pháp để dạy tiết luyện tập môn Hóa học THCS, Sở GD&ĐT An Giang, Lương Thị Minh Dung, 2011. 5/ Phương pháp dạy tiết luyện tập, Ngô Phương, trường THPT Nậm Tăm - Lai Châu, 2013, sáng kiến kinh nghiệm. Qua tìm hiểu, phân tích các bài nghiên cứu này, chúng tôi thấy các tác giả đều có sự quan tâm sâu sắc đến việc nâng cao kết quả dạy học các tiết ôn tập, luyện tập. Tuy nhiên chỉ dừng lại ở ý tưởng và đưa ra các biện pháp chung chung, chưa cụ thể, các biện pháp tác giả đưa ra chưa thật sự đặc trưng cho tiết ôn tập, luyện tập. 1.2. Bài lên lớp và các bước lên lớp 1.2.1. Bài lên lớp [4] 1.2.1.1. Khái niệm Bài lên lớp là hình thức tổ chức mà trong đó GV trong một khoảng thời gian xác định hướng dẫn hoạt động nhận thức cho một tập thể HS cố định, cùng độ tuổi (một 8 lớp) có chú ý đến đặc điểm từng HS trong lớp, sử dụng các phương tiện và PPDH để tạo ra các điều kiện thuận lợi cho tất cả HS nắm được nội dung kiến thức, kĩ năng giáo dục đạo đức và phát triển khả năng nhận thức của họ. Bài lên lớp là hình thức dạy học cơ bản chính yếu ở trường phổ thông. Nó là một quá trình dạy học sơ đẳng, trọn vẹn. Bài lên lớp có thời lượng xác định, sĩ số giới hạn, tập hợp hình thành lớp những HS cùng độ tuổi, cùng trình độ học lực trung bình. Ở đây, dưới sự điều khiển sư phạm của GV, HS trực tiếp lĩnh hội một đoạn trọn vẹn của nội dung trí dục của môn học. Bài lên lớp còn có những tên gọi khác nhau: bài học, tiết học, giờ học, giờ lên lớp. Hai định nghĩa ở trên đã xác định cả những đặc điểm cơ bản bên ngoài và bản chất bên trong của bài lên lớp. Bài lên lớp là một hệ thống toàn vẹn và phức tạp bao gồm cả sự tiếp thu kiến thức, sự phát triển trí tuệ và thế giới quan, sự giáo dục tình cảm và nhân cách cho HS. 1.2.1.2. Phân loại Trong giảng dạy hoá học ở trường phổ thông, bài lên lớp hóa học được phân chia dựa vào mục đích lí luận dạy học chủ yếu. Như vậy bài lên lớp hoá học có thể phân chia thành 4 dạng có cấu trúc và nhiệm vụ riêng: - Bài lên lớp nghiên cứu tài liệu mới: được thực hiện ở các bài mở đầu của các chương, nghiên cứu nội dung lí thuyết phức tạp đòi hỏi có sự phân tích giải thích cặn kẽ trong giờ học (khái niệm nguyên tử, phân tử, hoá trị …), các bài cung cấp thông tin mạng đặc tính kĩ thuật (sản xuất H 2 SO 4 …) hoặc thí nghiệm biểu diễn. R R R R - Bài lên lớp hoàn thiện và vận dụng kiến thức kĩ năng: Nhiệm vụ chính của giờ học này là củng cố, đào sâu và hoàn thiện kiến thức lí thuyết về các định luật, học thuyết, khái niệm hóa học và các kĩ năng thực hành như thí nghiệm, tính toán lí thuyết… sau một số bài đã được nghiên cứu. Đây chính là những bài luyện tập trong một chương. - Bài lên lớp khái quát và hệ thống hoá kiến thức: Nhiệm vụ chính của giờ học là ôn tập, khái quát và hệ thống kiến thức theo các chuyên đề, các chương, hoặc nội dung trong một lớp có những giờ học khái quát, hệ thống hoá đã định trước (ví dụ: mối liên quan giữa các hợp chất vô cơ, hữu cơ) hoặc những giờ ôn tập toàn bộ chương trình của 9 một lớp, một cấp học. - Bài lên lớp kiểm tra đánh giá kiến thức kĩ năng: Nhiệm vụ chính của giờ học là đánh giá kiến thức, kĩ năng của HS về các mặt như sự đầy đủ, độ bền, độ sâu, tính linh hoạt chất lượng các khía cạnh khác nhau của kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo thực hành hóa học. Qua kết quả kiểm tra làm rõ thiếu sót, lỗ hổng trong kiến thức của từng HS mà GV có kế hoạch bổ sung trong quá trình giải dạy. 1.2.1.3. Cấu trúc Cấu trúc của bài lên lớp là tổ hợp của năm thành tố cơ bản của quá trình dạy học luôn tương tác với nhau dưới tác động của môi trường dạy học và tạo nên một thể thống nhất, toàn vẹn. Trong bài lên lớp có sự thống nhất chặt chẽ giữa những mặt cấu trúc sau: - Cấu trúc của mục tiêu dạy học gồm bộ ba: trí dục, phát triển, giáo dục. - Cấu trúc logic nội dung bài lên lớp. - Cấu trúc qui trình các bước của bài lên lớp. - Cấu trúc phương pháp dạy học, sự tác động qua lại giữa GV và HS. Cấu trúc bài lên lớp luôn đa dạng, linh hoạt nhưng phải tuân theo qui luật chung về mối liên hệ mục tiêu – nội dung – phương pháp – GV – HS và tuân theo những qui luật riêng của môn học, đối tượng HS. Như vậy, không thể có một cấu trúc cứng nhắc, rập khuôn cho mọi kiểu bài lên lớp. 1.2.2. Các bước lên lớp [4],[29] Tiến trình bài lên lớp mô tả cấu trúc của quá trình dạy học theo một trình tự xác định của các bước dạy học, quy định tiến trình thời gian, tiến trình logic hành động. Bài lên lớp thực hiện theo tiến trình chung: Nhập đề, nghiên cứu tài liệu mới, vận dụng kiến thức, củng cố, kiểm tra - đánh giá. Bước của bài giảng là một đoạn tương đối trọn vẹn, nó bao gồm một nội dung bộ phận, một tổ hợp phương pháp tương ứng, nhằm thực hiện một mục tiêu bộ phận của bài giảng. Để phân chia các bước lên lớp, thông thường người ta dựa vào chức năng chủ yếu của nó như: Tri giác, thông hiểu, ghi nhớ, vận dụng, khái quát hóa, hệ thống hóa.