Tài liệu Nghiên cứu tỷ lệ tiền đái tháo đường và hiệu quả của metformin trong điều trị dự phòng đái tháo đường typ 2

BỘ GIÁO DỤ C VÀ ĐÀO TẠ O BỘ Y TẾ TRƯ Ờ NG ĐẠ I HỌ C Y HÀ NỘ I TƯ Ờ NG THỊ VÂN ANH NGHIÊN CỨ U TỶ LỆ TIỀ N ĐÁI THÁO ĐƯ Ờ NG VÀ HIỆ U QUẢ CỦ A METFORMIN TRONG ĐIỀ U TRỊ DỰ PHÒNG ĐÁI THÁO ĐƯ Ờ NG TYP 2 LUẬ N ÁN TIẾ N SĨ Y HỌ C HÀ NỘ I - 2021 BỘ GIÁO DỤ C VÀ ĐÀO TẠ O BỘ Y TẾ TRƯ Ờ NG ĐẠ I HỌ C Y HÀ NỘ I TƯ Ờ NG THỊ VÂN ANH NGHIÊN CỨ U TỶ LỆ TIỀ N ĐÁI THÁO ĐƯ Ờ NG VÀ HIỆ U QUẢ CỦ A METFORMIN TRONG ĐIỀ U TRỊ DỰ PHÒNG ĐÁI THÁO ĐƯ Ờ NG TYP 2 Chuyên ngành: Nộ i – Nộ i tiế t Mã số : 62720145 LUẬ N ÁN TIẾ N SĨ Y HỌ C Ngư ờ i hư ớ ng dẫ n khoa họ c: PGS.TS. Đỗ Trung Quân HÀ NỘ I - 2021 LỜ I CAM ĐOAN Tôi là Tư ờ ng Thị Vân Anh, nghiên cứ u sinh khóa 31 Trư ờ ng Đạ i họ c Y Hà Nộ i, chuyên ngành Nộ i tiế t, xin cam đoan: 1. Đây là luậ n án do bả n thân tôi trự c tiế p thự c hiệ n dư ớ i sự hư ớ ng dẫ n củ a PGS.TS. Đỗ Trung Quân. 2. Công trình này không trùng lặ p vớ i bấ t kỳ nghiên cứ u. 3. Các số liệ u và thông tin trong nghiên cứ u là hoàn toàn chính xác, trung thự c và khách quan, đã đư ợ c xác nhậ n và chấ p thuậ n củ a cơ sở nơ i nghiên cứ u Tôi xin hoàn toàn chị u trách nhiệ m trư ớ c pháp luậ t về nhữ ng cam kế t này. Hà Nộ i, ngày 2 tháng 1 năm 2021 Ngư ờ i viế t cam đoan Tư ờ ng Thị Vân Anh CÁC TỪ VIẾ T TẮ T ADA Hiệ p hộ i đái tháo đư ờ ng Mỹ BMI Chỉ số khố i cơ thể - Body Mass Index Cho TP Cholesterol toàn phầ n CT Can thiệ p ĐTĐ Đái tháo đư ờ ng ĐTĐTN Đái tháo đư ờ ng thai nghén GM Glucose máu HA Huyế t áp HATT Huyế t áp tâm thu HATTR Huyế t áp tâm trư ơ ng HDL – C HDL Cholesterol IDF Liên đoàn ĐTĐ quố c tế - International Diabets Foundation KCBTYC Khám chữ a bệ nh theo yêu cầ u LDL – C LDL Cholesterol NPDNG Nghiệ m pháp dung nạ p glucose RLGMLĐ Rố i loạ n glucose máu lúc đói RLDNG Rố i loạ n dung nạ p glucose THA Tăng huyế t áp TCYTTG Tổ chứ c y tế thế giớ i – WHO TG Triglycerid TĐLS Thay đổ i lố i số ng VB Vòng bụ ng VH Vòng hông VB/VH Tỷ số vòng bụ ng/vòng hông MỤ C LỤ C ĐẶ T VẤ N ĐỀ ................................................................................................1 CHƯ Ơ NG 1: TỔ NG QUAN .........................................................................3 1.1. Tổ ng quan về tiề n đái tháo đư ờ ng ........................................................3 1.1.1. Đị nh nghĩa ...................................................................................3 1.1.2. Tiêu chuẩ n chẩ n đoán...................................................................3 1.1.3. Dị ch tễ tiề n ĐTĐ ..........................................................................5 1.1.4. Các yế u tố nguy cơ củ a tiề n ĐTĐ.................................................10 1.1.5. Tiế n triể n củ a tiề n ĐTĐ ...............................................................11 1.1.6. Sàng lọ c tiề n ĐTĐ........................................................................12 1.1.7. Cơ chế bệ nh sinh tiề n ĐTĐ ..........................................................13 1.2. Dự phòng tiên phát bệ nh ĐTĐ typ 2 .....................................................17 1.2.1. Các biệ n pháp dự phòng tiên phát đái tháo đư ờ ng typ 2 ...............17 1.2.2. Khuyế n cáo về điề u trị tiề n ĐTĐ củ a các hiệ p hộ i ĐTĐ trong nư ớ c và trên thế giớ i .............................................................................21 1.3. Các nghiên cứ u về điề u trị dự phòng ĐTĐ typ 2 ...................................24 1.3.1. Các nghiên cứ u can thiệ p bằ ng thay đổ i lố i số ng ..........................24 1.3.2. Các nghiên cứ u can thiệ p bằ ng thuố c ...........................................27 CHƯ Ơ NG 2: ĐỐ I TƯ Ợ NG VÀ PHƯ Ơ NG PHÁP NGHIÊN CỨ U ...........36 2.1. Xác đị nh tỷ lệ tiề n ĐTĐ ở ngư ờ i đế n khám tạ i khoa KCBTYC bệ nh việ n Bạ ch Mai ........................................................................................................36 2.1.1. Đố i tư ợ ng nghiên cứ u ....................................................................36 2.1.2. Thờ i gian, đị a điể m nghiên cứ u .....................................................37 2.1.3. Thiế t kế , cỡ mẫ u, cách chọ n mẫ u ..................................................37 2.1.4. Tiêu chí đánh giá ...........................................................................38 2.1.5. Phư ơ ng pháp thu thậ p số liệ u ........................................................38 2.2. Đánh giá hiệ u quả củ a metformin trong điề u trị dự phòng ĐTĐ typ 2 ......39 2.2.1. Đố i tư ợ ng nghiên cứ u ....................................................................39 2.2.2. Thờ i gian, đị a điể m nghiên cứ u .....................................................41 2.2.3. Thiế t kế , cỡ mẫ u, cách chọ n mẫ u ..................................................41 2.2.4. Tiêu chí đánh giá ...........................................................................44 2.2.5. Phư ơ ng pháp tiế n hành can thiệ p ...................................................44 2.3. Biế n số và chỉ số nghiên cứ u ....................................................................52 2.3.1. Biế n số đặ c trư ng cá nhân..............................................................52 2.3.2. Biế n số về hành vi .........................................................................52 2.3.3. Biế n số về các chỉ số nhân trắ c ......................................................55 2.3.4. Tăng huyế t áp ................................................................................56 2.3.5. Các chỉ số xét nghiệ m máu, nư ớ c tiể u ...........................................55 2.4. Kỹ thuậ t thu thậ p thông tin .......................................................................58 2.4.1. Khám lâm sàng..............................................................................58 2.4.2. Xét nghiệ m máu, nư ớ c tiể u ...........................................................60 2.5. Xử lý số liệ u.............................................................................................61 2.6. Đạ o đứ c nghiên cứ u .................................................................................62 CHƯ Ơ NG 3: KẾ T QUẢ NGHIÊN CỨ U ....................................................64 3.1. Tỷ lệ tiề n ĐTĐ ở ngư ờ i đế n khám tạ i khoa KCBTYC Bệ nh việ n Bạ ch Mai ........................................................................................................................64 3.1.1. Tỷ lệ tiề n ĐTĐ ..............................................................................64 3.1.2. So sánh chỉ số nhân trắ c và huyế t áp củ a các nhóm tiề n ĐTĐ........69 3.1.3. So sánh chỉ số lipid máu củ a các nhóm tiề n đái tháo đư ờ ng...........70 3.1.4. Các yế u tố nguy cơ củ a tiề n ĐTĐ ..................................................71 3.2. Hiệ u quả cả u can thiệ p metformin và thay đổ i lố i số ng ở ngư ờ i tiề n ĐTĐ ........................................................................................................................74 3.2.1. Diễ n biế n nghiên cứ u .....................................................................75 3.2.2. Đặ c điể m củ a đố i tư ợ ng nghiên cứ u trư ớ c can thiệ p ......................76 3.2.3. Kế t quả can thiệ p ...........................................................................81 CHƯ Ơ NG 4: BÀN LUẬ N ............................................................................98 4.1. Tình hình mắ c tiề n ĐTĐ ở ngư ờ i đế n khám tạ i khoa KCCBTYC bệ nh việ n Bạ ch Mai ........................................................................................................98 4.1.1. Tỷ lệ mắ c tiề n đái tháo đư ờ ng .......................................................98 4.1.2. So sánh chỉ số nhân trắ c và lipid máu củ a các nhóm tiề n ĐTĐ ......102 4.1.3. Các yế u tố nguy cơ củ a tiề n đái tháo đư ờ ng ..................................105 4.2. Hiệ u quả can thiệ p bằ ng metformin..........................................................111 4.2.1. Cơ sở khoa họ c trong lự a chọ n đố i tư ợ ng – phư ơ ng pháp nghiên cứ u ................................................................................................................111 4.2.2. Đặ c điể m chung củ a nhóm đố i tư ợ ng nghiên cứ u trư ớ c can thiệ p..117 4.2.3. Hiệ u quả củ a can thiệ p ..................................................................118 Hạ n chế củ a đề tài ...........................................................................................131 KẾ T LUẬ N ...................................................................................................133 KIẾ N NGHỊ .................................................................................................134 TÀI LIỆ U THAM KHẢ O DANH MỤ C CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨ U KHOA HỌ C ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾ N LUẬ N ÁN PHỤ LỤ C (1-4) DANH SÁCH BỆ NH NHÂN THAM GIA NGHIÊN CỨ U DANH MỤ C HÌNH - BIỂ U ĐỒ Biể u đồ 1.1: Tỷ lệ nhữ ng ngư ờ i mắ c RLDNG trong độ tuổ i 20 – 79 .............. 6 Hình 1.1: Diễ n biế n bệ nh sinh củ a tiề n ĐTĐ – ĐTĐ .................................... 16 Hình 1.2. Công thứ c hóa họ c củ a Metformin ................................................ 19 Biể u đồ 3.1: Phân bố nhóm đố i tư ợ ng theo mứ c glucose máu ...................... 64 Biể u đồ 3.2: Số ngư ờ i mắ c tiề n ĐTĐ ........................................................... 65 Biể u đổ 3.3: Phân bố độ tuổ i củ a nhóm nghiên cứ u ...................................... 65 Biể u đồ 3.4: Phân bố nơ i ở các nhóm tiề n ĐTĐ ........................................... 69 Biể u đồ 3.5: Tỷ lệ tiề n ĐTĐ theo nhóm tuổ i ................................................ 73 Biể u đồ 3.6: Tỷ lệ tiề n ĐTĐ theo nhóm THA............................................... 73 Biể u đồ 3.7: Tỷ lệ cộ ng dồ n ĐTĐ (Kaplan Meier) ....................................... 82 Biể u đồ 3.8: Chỉ số glucose máu lúc đói củ a 2 nhóm can thiệ p .................... 84 Biể u đồ 3.9: Chỉ số glucose máu sau NPDNG củ a 2 nhóm can thiệ p............ 85 Biể u đồ 3.10: Chỉ số HbA1c củ a 2 nhóm can thiệ p ...................................... 85 Biể u đồ 3.11: Tỷ lệ đố i tư ợ ng có chỉ số glucose máu lúc đói ở mứ c bình thư ờ ng .......................................................................................................... 86 Biể u đồ 3.12: Tỷ lệ đố i tư ợ ng có chỉ số glucose máu sau NPDNG ở mứ c bình thư ờ ng .................................................................................................. 87 Biể u đồ 3.13: Số ngư ờ i có chỉ số GM lúc đói và sau NPDNG ở mứ c bình thư ờ ng .......................................................................................................... 87 Biể u đồ 3.14: Tỷ lệ các nhóm BMI khác nhau tạ i các thờ i điể m trư ớ c và sau can thiệ p củ a nhóm can thiệ p TĐLS + metformin .................................. 89 Biể u đồ 3.15 : Tỷ lệ ngư ờ i có HA tâm thu ≥140 mmHg ở 2 nhóm trư ớ c và sau can thiệ p ................................................................................................. 91 Biể u đồ 3.16: Chỉ số LDL – cholesterol máu củ a 2 nhóm can thiệ p ............. 93 Biể u đồ 4.1: Kế t quả tỷ lệ tiề n ĐTĐ theo mộ t số nghiên cứ u trong nư ớ c ...... 100 Biể u đồ 4.2: Kế t quả tỷ lệ tiề n ĐTĐ theo mộ t số nghiên cứ u nư ớ c ngoài ..... 101 DANH MỤ C BẢ NG Bả ng 1.1: Phân loạ i Rố i loạ n glucose máu theo ADA 2018 ................................ 5 Bả ng 1.2: Tỷ lệ ĐTĐ và RLDNG năm 2017 và dự đoán năm 2045 .................. 5 Bả ng 1.3: 10 nư ớ c/vùng lãnh thổ có số ngư ờ i mắ c RLDNG cao nhấ t trong độ tuổ i 20-79, năm 2017 và 2045........................................................................... 7 Bả ng 1.4: Tỷ lệ Tiề n ĐTĐ ở mộ t số nư ớ c Châu Á ............................................... 8 Bả ng 1.5. Phân tầ ng yế u tố nguy cơ và chiế n lư ợ c kiể m soát tiề n ĐTĐ ............ 23 Bả ng 2.1. Phân loạ i thể trạ ng theo chỉ số khố i cơ thể áp dụ ng cho ngư ờ i châu Á............ ................................................................................................. 55 Bả ng 2.2. Bả ng phân loạ i tăng huyế t áp theo JNC VII – 2003 ............................ 56 Bả ng 3.1. Mộ t số đặ c điể m củ a các đố i tư ợ ng nghiên cứ u ................................ 66 Bả ng 3.2. Mộ t số đặ c điể m về thói quen ăn uố ng hàng ngày ............................ 67 Bả ng 3.3. Mộ t số đặ c điể m về nơ i ở , trình độ họ c vấ n, mứ c độ hoạ t độ ng thể lự c .............................................................................................................. 68 Bả ng 3.4. Các chỉ số nhân trắ c củ a 3 nhóm tiề n ĐTĐ....................................... 69 Bả ng 3.5. Chỉ số huyế t áp củ a 3 nhóm tiề n ĐTĐ ............................................. 70 Bả ng 3.6. Các chỉ số lipid máu củ a 3 nhóm tiề n ĐTĐ ...................................... 71 Bả ng 3.7: Liên quan tiề n ĐTĐ và mộ t số yế u tố nguy cơ (phân tích hồ i quy đơ n biế n) .......................................................................................................... 72 Bả ng 3.8: Liên quan tiề n ĐTĐ và mộ t số yế u tố nguy cơ (phân tích hồ i quy đa biế n) ............................................................................................................ 74 Bả ng 3.9. Diễ n biế n nghiên cứ u ....................................................................... 75 Bả ng 3.10. Mộ t số đặ c điể m củ a 2 nhóm can thiệ p ........................................... 76 Bả ng 3.11. Đặ c điể m tiề n sử , nơ i ở , họ c vấ n củ a nhóm can thiệ p ..................... 77 Bả ng 3.12. Mộ t số đặ c điể m về hành vi củ a nhóm can thiệ p............................. 78 Bả ng 3.13. Đặ c điể m nhân trắ c, huyế t áp củ a nhóm can thiệ p .......................... 79 Bả ng 3.14. Chỉ số xét nghiệ m sinh hóa – huyế t họ c – nư ớ c tiể u trư ớ c can thiệ p ................................................................................................................. 80 Bả ng 3.15. Chỉ số glucose máu trư ớ c can thiệ p ................................................ 81 Bả ng 3.16. Chỉ số glucose máu củ a 2 nhóm trư ớ c và sau can thiệ p .................. 83 Bả ng 3.17. Chỉ số nhân trắ c củ a 2 nhóm trư ớ c và sau can thiệ p ....................... 88 Bả ng 3.18. Chỉ số huyế t áp củ a 2 nhóm trư ớ c và sau can thiệ p ........................ 90 Bả ng 3.19: Chỉ số lipid máu củ a 2 nhóm trư ớ c và sau can thiệ p ....................... 92 Bả ng 3.20. Các yế u tố ả nh hư ở ng đế n sự tiế n triể n ĐTĐ .................................. 94 Bả ng 3.21: Tuân thủ điề u trị metformin củ a nhóm can thiệ p TĐLS + metformin......................................................................................................... 95 Bả ng 3.22 : Chỉ số xét nghiệ m máu củ a 2 nhóm trư ớ c và sau can thiệ p............ 96 1 ĐẶ T VẤ N ĐỀ Trong vài thậ p kỷ qua, số lư ợ ng ngư ờ i mắ c đái tháo đư ờ ng typ 2 (ĐTĐ) gia tăng nhanh chóng trên toàn thế giớ i, đặ c biệ t ở các nư ớ c đang phát triể n [1, 2]. Theo Hiệ p hộ i ĐTĐ thế giớ i (IDF 2017), đế n năm 2045 ư ớ c tính sẽ có khoả ng 629 triệ u ngư ờ i trên thế giớ i mắ c ĐTĐ typ 2[3]. Trư ớ c khi ĐTĐ đư ợ c chẩ n đoán thì ngư ờ i bệ nh đã có mộ t quá trình trung gian gọ i là tiề n ĐTĐ, đặ c trư ng bở i rố i loạ n glucose máu lúc đói (RLGMLĐ – IFG -Impaired Fasting Glucose) và rố i loạ n dung nạ p glucose (RLDNG – IGT Impaired Glucose Tolerance), hoặ c cả hai trạ ng thái này. Tiề n ĐTĐ thậ m chí còn phổ biế n hơ n ĐTĐ typ 2, tỷ lệ tiề n ĐTĐ khoả ng 3% - 10% ở các quố c gia châu Âu, 11% - 20% ở các quố c gia châu Mỹ [3], và khoả ng 13,7% tạ i Việ t Nam [4]. Hơ n nữ a, theo nhiề u nghiên cứ u, sau 10 năm, khoả ng 50% số ngư ờ i tiề n ĐTĐ sẽ dẫ n đế n ĐTĐ typ 2, tỷ lệ tiế n triể n từ tiề n ĐTĐ thành ĐTĐ là 1 5 % mỗ i năm, phụ thuộ c vào từ ng dân số nhấ t đị nh [5-9]. Bệ nh ĐTĐ typ 2 đã để lạ i hậ u quả nặ ng nề cho bả n thân ngư ờ i bệ nh bở i các biế n chứ ng cấ p tính và mạ n tính, đồ ng thờ i để lạ i gánh nặ ng về kinh tế , xã hộ i cho các quố c gia trong việ c chăm sóc y tế cho các bệ nh nhân này. Tuy nhiên, nhữ ng tiế n bộ trong hiể u biế t về bệ nh căn củ a bệ nh ĐTĐ typ 2 và kế t quả từ nhiề u nghiên cứ u đã chứ ng minh tiề n ĐTĐ nế u đư ợ c phát hiệ n sớ m và có biệ n pháp phòng ngừ a như thay đổ i lố i số ng hoặ c can thiệ p bằ ng thuố c thì có thể làm chậ m quá trình tiế n triể n bệ nh ĐTĐ typ 2 cũng như trở lạ i dung nạ p glucose bình thư ờ ng. Cho đế n nay đã có nhiề u loạ i thuố c khác nhau đã đư ợ c đư a vào nghiên cứ u trong các thử nghiệ m lâm sàng như : metformin, acarbose, vidaglitpin, insulin…như ng metformin, vớ i lị ch sử ra đờ i trên 60 năm, đặ c biệ t là tính an toàn trong sử dụ ng, dễ dung nạ p, giá thành rẻ , do đó, đây là 2 thuố c đư ợ c ADA 2012 khuyế n cáo là lự a chọ n đầ u tay để kê đơ n trong nhữ ng trư ờ ng hợ p tiề n ĐTĐ có chỉ đị nh điề u trị [10]. Trong nhữ ng năm qua, Việ t Nam là mộ t trong nhữ ng quố c gia có tỷ lệ ngư ờ i mắ c ĐTĐ gia tăng nhanh chóng, tỷ lệ ĐTĐ đã tăng gấ p đôi sau 10 năm, chính vì vậ y việ c dự phòng ĐTĐ typ 2, đặ c biệ t là dự phòng cấ p 1 cho nhữ ng đố i tư ợ ng nguy cơ cao, trong đó bao gồ m nhữ ng đố i tư ợ ng tiề n ĐTĐ, đã trở thành mộ t mụ c tiêu quan trọ ng đư ợ c các chuyên gia hế t sứ c quan tâm. Tuy nhiên tạ i Việ t Nam, nghiên cứ u về thự c trạ ng tiề n ĐTĐ còn khiêm tố n, đặ c biệ t nghiên cứ u về dự phòng ĐTĐ typ 2 bằ ng thuố c còn rấ t ít. Hơ n nữ a, các nghiên cứ u này đề u tiế n hành tạ i các cộ ng độ ng dân cư , vớ i thờ i gian theo dõi chư a đủ dài và mớ i chỉ giớ i hạ n trong quầ n thể nhỏ . Chính vì vậ y, chúng tôi tiế n hành nghiên cứ u này vớ i mụ c tiêu sau: 1. Xác đị nh tỷ lệ tiề n đái tháo đư ờ ng ở ngư ờ i đế n khám tạ i khoa Khám chữ a bệ nh theo yêu cầ u Bệ nh việ n Bạ ch Mai. 2. Đánh giá hiệ u quả củ a metformin và thay đổ i lố i số ng trong điề u trị dự phòng ĐTĐ typ 2. 3 CHƯ Ơ NG 1 TỔ NG QUAN 1.1. TỔ NG QUAN VỀ TIỀ N ĐÁI THÁO ĐƯ Ờ NG 1.1.1. Đị nh nghĩa - Đị nh nghĩa đái tháo đư ờ ng: Theo Liên đoàn ĐTĐ thế giớ i (International Diabets Foundation – IDF), đái tháo đư ờ ng là mộ t tình trạ ng bệ nh lý mạ n tính xả y ra khi lư ợ ng glucose trong máu tăng cao, do cơ thể không sả n sinh ra hormon insulin, hoặ c do sả n sinh không đủ lư ợ ng insulin hoặ c do sử dụ ng insulin không hiệ u quả [11]. - Đị nh nghĩa tiề n đái tháo đư ờ ng: Rố i loạ n glucose máu lúc đói và rố i loạ n dung nạ p glucose là nhữ ng khái niệ m miêu tả tình trạ ng rố i loạ n chuyể n hóa carbonhydrat đã đư ợ c các tổ chứ c, hiệ p hộ i ĐTĐ đư a ra từ nhiề u năm trư ớ c, tuy nhiên phả i đế n năm 2003, Hiệ p hộ i ĐTĐ Mỹ (American Diabetes Asociation - ADA) mớ i đư a ra khái niệ m tiề n đái tháo đư ờ ng (Pre-diabetes) bao gồ m RLGMLĐ và RLDNG, sau đó khái niệ m này đã đư ợ c Tổ chứ c y tế thế giớ i (TCYTTG - WHO) chấ p nhậ n và sử dụ ng rộ ng rãi [12]. Theo IDF, tiề n đái tháo đư ờ ng (còn gọ i là tăng glucose máu trung gian), là tình trạ ng glucose máu cao hơ n mứ c bình thư ờ ng như ng thấ p hơ n ngư ỡ ng để chẩ n đoán ĐTĐ khi làm xét nghiệ m glucose máu lúc đói hoặ c nghiệ m pháp dung nạ p glucose (NPDNG). Tiề n ĐTĐ bao gồ m RLGMLĐ và RLDNG [11]. 1.1.2. Tiêu chuẩ n chẩ n đoán: Theo khuyế n cáo củ a ADA, xét nghiệ m glucose máu lúc đói đư ợ c coi là xét nghiệ m đầ u tay để chẩ n đoán ĐTĐ và tiề n ĐTĐ vì xét nghiệ m này dễ làm, giá thành rẻ và bệ nh nhân dễ dàng chấ p nhậ n [10]. Tuy nhiên, NPDNG cũng nên 4 áp dụ ng để chẩ n đoán sâu hơ n nữ a cho nhữ ng ngư ờ i có RLGMLĐ hoặ c nghi ngờ ĐTĐ mặ c dù mứ c glucose máu lúc đói bình thư ờ ng [13] bở i vì RLGMLĐ không phả i luôn luôn đi kèm RLDNG cũng như glucose máu tăng sau 2h NPDNG không thể dự đoán đư ợ c RLGMLĐ. TCYTTG đồ ng thuậ n hầ u hế t các kế t luậ n này như ng nhấ n mạ nh rằ ng nhữ ng ngư ờ i có RLGMLĐ nên tiế n hành làm thêm NPDNG để loạ i trừ RLDNG hoặ c ĐTĐ [14]. Nhữ ng bệ nh nhân có RLGMLĐ và/hoặ c RLDNG đư ợ c coi là tiề n ĐTĐ [15]. Ngoài ra, ADA sau khi xem xét tổ ng thể các bằ ng chứ ng sinh họ c và dị ch tễ , thì ngư ỡ ng glycated hemoglobin A1c (HbA1c) ≥6,5% đư ợ c khuyế n cáo để chẩ n đoán ĐTĐ. Khuyế n cáo này đã đư ợ c công bố trong Tiêu chuẩ n củ a Hiệ p hộ i ĐTĐ Mỹ về chăm sóc y khoa (ADA standards of medical care) [16-18], chẩ n đoán ĐTĐ cầ n khẳ ng đị nh chắ c chắ n bằ ng việ c làm lạ i xét nghiệ m HbA1c (trừ trư ờ ng hợ p ngư ờ i có triệ u chứ ng lâm sàng ĐTĐ rõ và glucose máu lúc đói > 11.1 mmol/l). Cũng theo ADA, nhữ ng ngư ờ i có HbA1c từ 5,7 – 6,4% đư ợ c xác đị nh là tiề n ĐTĐ, nhữ ng ngư ờ i có nguy cơ cao bị ĐTĐ typ 2 và cầ n phả i đư ợ c theo dõi [16]. [18]. Theo tiêu chuẩ n ADA 2012 [10]: Tiêu chuẩ n chẩ n đoán ĐTĐ: - HbA1c ≥6.5 %, hoặ c - Glucose máu lúc đói ≥7 mmol/l, hoặ c - Glucose máu 2h sau NPDNG: ≥11.1 mmol/l, hoặ c - Bệ nh nhân có triệ u chứ ng lâm sàng củ a tăng glucose máu rõ và glucose máu bấ t kỳ ≥11.1 mmol/l Tiêu chuẩ n chẩ n đoán Tiề n ĐTĐ: - Glucose máu lúc đói: 5.6 – 6.9 mmol/l, hoặ c - Glucose máu sau 2h NPDNG: 7,8 – 11.1 mmol/l, hoặ c 5 - HbA1c: 5,7 – 6,4 %. Tuy nhiên, theo WHO [19] và IDF 2017 [3], ngư ỡ ng glucose máu lúc đói đư ợ c lấ y để chẩ n đoán tiề n ĐTĐ là 6,1 – 6,9 mmol/l. Tiề n đái tháo đư ờ ng bao gồ m Rố i loạ n glucose máu lúc đói (RLGMLĐ) và Rố i loạ n dung nạ p glucose RLDNG (Bả ng 1.1) Bả ng 1.1: Phân loạ i Rố i loạ n glucose máu theo ADA 2018 [20] Mứ c GM lúc đói Mứ c GM 120 phút (mmol/l) sau NPDNG (mmol/l) 5,6 – 6,9 < 11,1 <7 7,8– 11 Rố i loạ n glucose máu lúc đói Rố i loạ n dung nạ p glucose Chú thích: GM: Glucose máu. 1.1.3. Dị ch tễ tiề n đái tháo đư ờ ng 1.1.3.1. Trên thế giớ i Bả ng 1.2: Tỷ lệ ĐTĐ và RLDNG năm 2017 và dự đoán năm 2045 [3] Năm 2017 Năm 2045 8,8% 9.9% 425 triệ u 629 triệ u Tỷ lệ hiệ n mắ c toàn cầ u (20-79 tuổ i) 7,3% 8,3% Số ngư ờ i mắ c RLDNG (20-79 tuổ i) 352 triệ u 532 triệ u Ư ớ c tính toàn cầ u bệ nh ĐTĐ Tỷ lệ hiệ n mắ c (20-79 tuổ i) Số ngư ờ i bị ĐTĐ (20-79 tuổ i) Ư ớ c tính RLDNG 6 Hiệ p hộ i ĐTĐ thế giớ i năm 2017 (IDF Diabetes atlats 2017) đã đư a ra các con số về tỷ lệ ĐTĐ và tiề n ĐTĐ ư ớ c tính cho năm 2017 và năm 2045 [3].Ư ớ c tính hiệ n nay trên toàn thế giớ i có khoả ng 425 triệ u ngư ờ i (khoả ng 8,8%) ngư ờ i trư ở ng thành trong độ tuổ i 20 – 79 mắ c ĐTĐ, khoả ng 352 triệ u ngư ờ i (khoả ng 7,3% nhữ ng ngư ờ i trư ở ng thành) mắ c RLDNG. Phầ n lớ n nhữ ng ngư ờ i này (73.2%) số ng ở nhữ ng ngư ớ c có mứ c thu nhậ p thấ p và trung bình. Dự đoán đế n năm 2045 số ngư ờ i mắ c RLDNG sẽ tăng lên 532 triệ u ngư ờ i (khoả ng 8,3% số ngư ờ i trư ở ng thành), không có sự khác biệ t về giớ i ở nhữ ng ngư ờ i mắ c RLDNG (Bả ng 1.2). Biể u đồ 1.1: Tỷ lệ nhữ ng ngư ờ i mắ c RLDNG trongđộ tuổ i 20 – 79[3] Khoả ng mộ t nử a nhữ ng ngư ờ i RLDNG ở độ tuổ i dư ớ i 50 (49.0%) đặ c biệ t có đế n gầ n 1/3 (28,8%) nhữ ng ngư ờ i mắ c RLDNG nằ m trong độ tuổ i 20-39, là nhữ ng ngư ờ i sẽ có nhiề u năm nguy cơ cao. Như vậ y nế u nhữ ng ngư ờ i này không đư ợ c điề u trị thì chính nhóm tuổ i này tiế p tụ c trở thành nhữ ng ngư ờ i có nguy cơ cao nhấ t mắ c RLDNG vào năm 2045, làm con số này tăng lên đế n 233.8 triệ u ngư ờ i (Biể u đồ 1.1). Khu vự c Bắ c Mỹ và Caribe có tỷ lệ nhữ ng ngư ờ i mắ c RLDNG cao nhấ t (chiế m 15,4%), trong khi đó ở khu vự c Đông nam Á, tỷ lệ mắ c RLDNG thấ p 7 nhấ t (3%). Nhữ ng nư ớ c có tỷ lệ mắ c RLDNG cao nhấ t năm 2017 đó là Trung Quố c, Mỹ , Indonesia[3]. Bả ng 1.3: 10 nư ớ c/vùng lãnh thổ có số ngư ờ i mắ c RLDNG cao nhấ t trong độ tuổ i 20-79, năm 2017 và 2045[3] Xế p Quố c gia/lãnh Số ngư ờ i hạ ng thổ Xế p Quố c hạ ng gia/lãnh thổ Số ngư ờ i 1 Trung Quố c 48.6 triệ u 1 Trung Quố c 59.9 triệ u 2 Mỹ 36.8 triệ u 2 Mỹ 43.2 triệ u 3 Indonesia 27.7 triệ u 3 Ấ n độ 41.0 triệ u 4 Ấ n độ 24.0 triệ u 4 Indonesia 35.6 triệ u 5 Braxin 14.6 triệ u 5 Braxin 20.7 triệ u 6 Mexico 12.1 triệ u 6 Mexico 20.6 triệ u 7 Nhậ t Bả n 12.0 triệ u 7 Nigiria 17.9 triệ u 8 Pakistan 8.3 triệ u 8 Pakistan 16.7 triệ u 9 Thái Lan 8.2 triệ u 9 Ethipia 14.1 triệ u 10 Nigiria 7.7 triệ u 10 Nhậ t Bả n 10.3 triệ u Trong khi ở các nư ớ c chậ m phát triể n (Châu Phi, Nam Mỹ ), tỷ lệ ĐTĐ typ 2 và tiề n ĐTĐ ở mứ c thấ p thì mộ t số nư ớ c đang phát triể n ở châu Á, tỷ lệ này lạ i cao hơ n nhiề u. Xu hư ớ ng hiệ n nay chỉ ra rằ ng > 60% số ngư ờ i ĐTĐ trên thế giớ i sẽ ở các nư ớ c châu Á. Trong đó, Trung Quố c đư ợ c xem như mộ t trong nhữ ng nư ớ c có số ngư ờ i mắ c ĐTĐ tăng nhanh nhấ t thế giớ i. Ư ớ c tính tỷ lệ ĐTĐ và RLDNG tạ i tấ t cả các nư ớ c châu Á là rấ t cao và dự đoán sẽ tiế p tụ c tăng nữ a trong 2 thậ p kỷ tớ i. 8 Bả ng 1.4: Tỷ lệ Tiề n ĐTĐ ở mộ t số nư ớ c Châu Á Nư ớ c Tỷ lệ Năm Nguồ n (%) Singapor 9,1 2011 Diabetologia 2011;54:767 – 75 [21] Thái lan 13 2012 Int J Gen Med 2012;5:219-25 [22] Cam pu chia 13 2005 Lancet 2005;366:1633-9 [23] Bang la des 22.4 2014 Bull World Health Org 2014;92:204-213[24] Nhậ t 14,1 2014 Diabetes Res Clin Pract 2014;106:118-27 [25] Trung quố c 50,1 2013 JAMA 2013;310: 948 – 59 [26] Indonesia 10 2011 Med J Indones 2011; 20:283-94 [27] 1.1.3.2. Tạ i Việ t Nam Việ t Nam trong nhữ ng năm qua đã nhậ n thứ c đư ợ c vai trò quan trọ ng củ a công tác phòng chố ng bệ nh ĐTĐ nên đã có nhiề u nghiên cứ u điề u tra tỷ lệ mắ c tiề n ĐTĐ ở nhiề u đị a phư ơ ng trong cả nư ớ c. Có thể nhậ n thấ y rằ ng, theo dòng thờ i gian các nghiên cứ u, tỷ lệ tiề n ĐTĐ tăng dầ n. Năm 2001, theo kế t quả nghiên cứ u củ a Nguyễ n Kim Hư ng và cộ ng sự trên 2.932 đố i tư ợ ng tạ i thành phố Hồ Chí Minh, tỷ lệ RLDNG là 2,4%, RLGMLĐ là 6,9% [28]. Năm 2002, bệ nh việ n Nộ i tiế t trung ư ơ ng tiế n hành điề u tra dị ch tễ ĐTĐ trên phạ m vi toàn quố c cho thấ y, tỷ lệ RLDNG và RLGMLĐ toàn quố c tư ơ ng ứ ng là 7,3% và 1,9%; tỷ lệ tư ơ ng ứ ng tạ i khu vự c miề n núi là 7,1% và 2,2%; khu vự c đồ ng bằ ng: 7,0% và 1,4%, khu vự c trung du và ven biể n: 8,3% và 2,4% và khu vự c thành phố là 6,5% và 1,8% [29]. 9 Năm 2004, Hoàng Kim Ư ớ c và cộ ng sự nghiên cứ u trên 2700 ngư ờ i tuổ i từ 30-64 tuổ i tạ i tỉ nh Kiên Giang, kế t quả cho thấ y tỷ lệ RLGMLĐ là 4,1% và RLDNG là 10,7% [30]. Nghiên cứ u củ a Đỗ Thị Ngọ c Diệ p và cộ ng sự tiế n hành năm 2008, trên 1456 ngư ờ i dân 30-69 tuổ i số ng tạ i thành phố Hồ Chí Minh, tỷ lệ RLGMLĐ, RLDNG lầ n lư ợ t là 16,4% và 10,8% [31]. Năm 2011, nghiên cứ u củ a Phạ m N.Minh và cộ ng sự trên 16.282 ngư ờ i độ tuổ i 30 – 69 trong khoả ng thờ i gian từ 2011 – 2013 tạ i tỉ nh Thái Nguyên cho thấ y tỷ lệ ĐTĐ và tiề n ĐTĐ: 6.0% và 13,3% tư ơ ng ứ ng. [32]. Năm 2012, Trầ n Quang Bình và cộ ng sự nghiên cứ u 2710 ngư ờ i từ 40 – 64 tuổ i tạ i tỉ nh Hà Nam, kế t quả cho thấ y, tỷ lệ RLGMLĐ đơ n thuầ n: 8,7% (7 – 10.5); tỷ lệ RLDNG đơ n thuầ n: 4,3% (3,2 – 5,4); tỷ lệ kế t hợ p RLGMLĐ và RLDNG: 1,6% (2,7 – 4,7) [33]. Năm 2012, Cao Mỹ Phư ợ ng, và cộ ng sự điề u tra 775 đố i tư ợ ng ≥45 tuổ i tạ i huyệ n Cầ u Ngang, tỉ nh Trà Vinh, kế t quả tỷ lệ hiệ n mắ c tiề n đái tháo đư ờ ng là 19,3% (17,1% - 21,7%) [34]. Năm 2012, điề u tra toàn quố c củ a Bệ nh việ n Nộ i tiế t trung ư ơ ng cho thấ y tỷ lệ RLDNG: 13,7%. Tỷ lệ RLDNG tạ i các khu vự c như sau: miề n núi phía Bắ c: 10,7%, đồ ng bằ ng sông Hồ ng: 11,2%, duyên hả i miề n Trung: 13%, Tây Nguyên: 10,7%, miề n Đông Nam Bộ : 17,5% và đồ ng bằ ng sông Cử u Long: 13,6% [4]. Tỷ lệ RLDNG cũng gia tăng mạ nh mẽ từ 7,7% năm 2002 lên 12,8% năm 2012[4]. Năm 2015, Đỗ Trung Quân báo cáo kế t quả nghiên cứ u trên 1054 ngư ờ i,độ tuổ i trung bình 48.6, đế n khám tạ i khoa KCBTYC bệ nh việ n Bạ ch Mai: tỷ lệ tiề n ĐTĐ: 38%, trong đó, tỷ lệ tiề n ĐTĐ đư ợ c chẩ n đoán bằ ng glucose máu lúc đói: 30%, chẩ n đoán bằ ng NPDNG: 29,5%. [35]