Tài liệu Nghiên cứu tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình đô thị hóa ở thành phố vinh, tỉnh nghệ an

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM VIỆN ĐỊA LÝ ----- *** ----- TRẦN THỊ NGÂN HÀ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG ĐẾN MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở THÀNH PHỐ VINH, TỈNH NGHỆ AN LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÝ Hà Nội - 2013 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM VIỆN ĐỊA LÝ ----- *** ----- TRẦN THỊ NGÂN HÀ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG ĐẾN MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở THÀNH PHỐ VINH, TỈNH NGHỆ AN Chuyên ngành: Địa lý tài nguyên và môi trường Mã số: 62 44 02 19 LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÝ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Mai Trọng Thông 2. GS.TS. Đồ Thị Minh Đức Hà Nội - 2013 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi và chưa được công bố dưới bất kỳ hình thức nào. Các số liệu được sử dụng trong công trình là trung thực, những vấn đề trích dẫn liên quan đến công trình đều được sự đồng ý của các tác giả. Nghiên cứu sinh Trần Thị Ngân Hà ii LỜI CẢM ƠN Luận án này được hoàn thành tại Viện Địa lý, Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam, dưới sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của PGS.TS. Mai Trọng Thông và GS.TS. Đỗ Thị Minh Đức. NCS xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất tới thầy, cô hướng dẫn. Trong quá trình thực hiện luận án, NCS luôn nhận được sự quan tâm, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi của Ban lãnh đạo Viện Địa lý, cơ sở đào tạo, các phòng chuyên môn thuộc Viện Địa lý, Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam, của Trường Đại học Vinh, các Sở, Ban, Ngành của thành phố Vinh và tỉnh Nghệ An. NCS cũng nhận được sự động viên, giúp đỡ và nhiều ý kiến đóng góp quá báu của các nhà khoa học và các thầy, cô giáo: TS. Nguyễn Đình Kỳ, PGS.TS. Phạm Hoàng Hải, TS. Lại Vĩnh Cẩm, TS. Vũ Thị Thu Lan, TS. Nguyễn Lập Dân, PGS.TS. Nguyễn Khanh Vân, TS. Phạm Quang Vinh, GS.TS. Trương Quang Hải, TS. Phạm Quang Anh, PGS.TS. Trần Anh Tuấn, PGS.TS. Trần Đức Thanh, PGS.TS. Nguyễn Thục Nhu, PGS.TS. Nguyễn Thị Sơn… Nhân dịp này NCS xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và chân thành tới các cơ quan, các tập thể, các nhà khoa học, các thầy cô giáo cùng bạn bè đồng nghiệp và gia đình đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tác giả hoàn thành bản luận án này. Nghiên cứu sinh Trần Thị Ngân Hà iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ……………………………………………………………………………...…i LỜI CẢM ƠN…………………………………………………………………...…………….....ii CHỮ VIẾT TẮT ………………………………………………………..……………..………..vi DANH MỤC BẢNG.……………………………………………………………………….......vii DANH MỤC BIỂU ĐỒ …………………………………………...…………………………..viii DANH MỤC CÁC BẢN ĐỒ ……………………………………………...………………........ix MỞ ĐẦU ...................................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của luận án........................................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu................................................................................................................ 2 3. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................................................. 2 4. Quan điểm, cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu............................................................. 2 4.1. Quan điểm nghiên cứu .........................................................................................................2 4.2. Cách tiếp cận nghiên cứu .....................................................................................................4 4.3. Các phương pháp nghiên cứu...............................................................................................4 5. Giới hạn phạm vi nghiên cứu của luận án ................................................................................ 6 5.1. Giới hạn phạm vi không gian và thời gian ............................................................................6 5.2. Giới hạn nội dung nghiên cứu ..............................................................................................6 6. Các luận điểm bảo vệ .............................................................................................................. 7 7. Những điểm mới của luận án................................................................................................... 7 8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án............................................................................... 7 9. Nguồn tài liệu ......................................................................................................................... 8 9.1. Tài liệu tham khảo có nội dung liên quan đến luận án ..........................................................8 9.2. Các công trình khoa học tác giả tham gia thực hiện có liên quan đến luận án ......................8 9.3. Nguồn tài liệu, số liệu sử dụng cho luận án. .........................................................................8 10. Cấu trúc của luận án.............................................................................................................. 9 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG ĐẾN MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA ..........................................10 1.1. MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN ĐÔ THỊ .............................................................................10 1.1.1. Môi trường ...................................................................................................................... 10 1.1.2. Môi trường tự nhiên ........................................................................................................ 11 1.1.3. Môi trường tự nhiên đô thị............................................................................................... 19 1.2. QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA VÀ TÁC ĐỘNG ĐẾN MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA...................................................................................................21 1.2.1. Bản chất của quá trình đô thị hóa..................................................................................... 21 1.2.1.1. Khái niệm đô thị, đô thị hóa.......................................................................................... 21 iv 1.2.1.2. Đặc điểm của quá trình đô thị hóa................................................................................ 26 1.2.2. Tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình đô thị hóa.............................................. 27 1.2.3. Những tác nhân tác động đến môi trường tự nhiên từ quá trình đô thị hóa........................ 31 1.2.4. Các tiêu chí đánh giá mức độ tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình đô thị hóa. 33 1.3. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ TÁC ĐỘNG ĐẾN MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA. ........................................................................................35 1.3.1. Tình hình nghiên cứu ngoài nước .................................................................................... 35 1.3.2. Tình hình nghiên cứu trong nước..................................................................................... 39 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 .........................................................................................................43 CHƯƠNG 2. HIỆN TRẠNG VÀ NHỮNG BIẾN ĐỔI CỦA MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN Ở THÀNH PHỐ VINH GIAI ĐOẠN 2000 - 2011 .....................................................................44 2.1. HIỆN TRẠNG MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN Ở THÀNH PHỐ VINH ...........................44 2.1.1. Hiện trạng môi trường không khí..................................................................................... 44 2.1.2. Hiện trạng môi trường nước ............................................................................................ 49 2.1.2.1. Hiện trạng môi trường nước mặt .................................................................................. 49 2.1.2.2. Hiện trạng môi trường nước dưới đất ...........................................................................58 2.1.3. Hiện trạng môi trường đất ............................................................................................... 62 2.2. NHỮNG BIẾN ĐỔI CỦA MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN Ở THÀNH PHỐ VINH...................64 2.2.1. Những biến đổi của môi trường không khí ở thành phố Vinh........................................... 64 2.2.2. Những biến đổi của môi trường nước ở thành phố Vinh .................................................. 66 2.2.2.1. Những biến đổi của môi trường nước mặt ở thành phố Vinh .........................................66 2.2.2.2. Những biến đổi của môi trường nước dưới đất ở thành phố Vinh..................................70 2.2.3. Những biến đổi của môi trường đất ở thành phố Vinh...................................................... 72 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 .........................................................................................................74 CHƯƠNG 3. ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG ĐẾN MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở THÀNH PHỐ VINH.....................................................................76 3.1. ĐẶC ĐIỂM QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở THÀNH PHỐ VINH................................76 3.1.1. Sự mở rộng về diện tích, không gian ............................................................................... 76 3.1.2. Sự gia tăng về quy mô dân số .......................................................................................... 78 3.1.3. Sự gia tăng lao động phi nông nghiệp ..............................................................................82 3.1.4. Sự phát triển các ngành công nghiệp và dịch vụ............................................................... 83 3.1.5. Sự phát triển cơ sở hạ tầng kỹ thuật đô thị .......................................................................87 3.2. ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG ĐẾN MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở THÀNH PHỐ VINH .........................................................................................92 3.2.1. Các nguồn gây tác động đến môi trường tự nhiên từ quá trình đô thị hóa ở thành phố Vinh ………………………………………………………………………………………...……92 v 3.2.1.1. Tác động của sự phát triển các hoạt động kinh tế đến môi trường tự nhiên ở thành phố Vinh. ........................................................................................................................... 92 3.2.1.2. Tác động của sự gia tăng dân số đô thị đến môi trường tự nhiên ở thành phố Vinh..... 102 3.2.1.3. Tác động của các chính sách phát triển và quản lý đô thị đến môi trường tự nhiên ở thành phố Vinh. ......................................................................................................... 106 3.2.2. Đánh giá mức độ tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình đô thị hóa ở thành phố Vinh.........................................................................................................................................112 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 .......................................................................................................119 CHƯƠNG 4. ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP NHẰM BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN, ĐẢM BẢO SỰ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG TRONG QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA Ở TP.VINH ............................................................................................................................... 120 4.1. CÁC CĂN CỨ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP.........................................................................120 4.1.1. Thực trạng của quá trình phát triển đô thị và tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh. ..............................................................................................................120 4.1.2. Mục tiêu, phương huớng phát triển KT-XH, bảo vệ môi trường, định hướng phát triển không gian đô thị của TP.Vinh đến năm 2020. .........................................................................122 4.1.3. Quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về phát triển đô thị và bảo vệ môi trường ...............................................................................................................................124 4.2. CÁC GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ VÀ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN Ở THÀNH PHỐ VINH .............................................................................................................125 4.2.1. Các giải pháp phát triển đô thị, quản lý quá trình đô thị hóa ở thành phố Vinh................125 4.2.2. Các giải pháp bảo vệ môi trường tự nhiên đô thị.............................................................129 4.2.2.1. Các giải pháp chung................................................................................................... 129 4.2.2.2. Các giải pháp bảo vệ môi trường không khí................................................................ 135 4.2.2.3. Các giải pháp bảo vệ môi trường nước....................................................................... 137 4.2.2.4. Các giải pháp quản lý rác thải.................................................................................... 139 4.2.2.5. Các giải pháp sử dụng hợp lý và bảo vệ tài nguyên đất............................................... 140 TIỂU KẾT CHƯƠNG 4 .......................................................................................................145 KẾT LUẬN ........................................................................................................................... 146 NHỮNG CÔNG TRÌNH ĐÃ ĐƯỢC CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN..........................................................................................................................................148 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................................149 PHỤ LỤC .............................................................................................................................. 159 vi CHỮ VIẾT TẮT Bảo vệ môi trường BVMT Bảo vệ thực vật BVTV Bắc Trung Bộ BTB Công nghiệp hóa CNH Cụm công nghiệp CCN Công ty cổ phần Công ty CP Chất thải rắn CTR Đô thị hóa ĐTH Điều kiện tự nhiên ĐKTN Giao thông vận tải GTVT Khoa học kỹ thuật KHKT Khu công nghiệp KCN Kinh tế - xã hội KT-XH Liên hợp quốc LHQ Nghiên cứu khoa học NCKH Nghiên cứu sinh NCS Phát triển bền vững PTBV Quy hoạch môi trường QHMT Quy chuẩn cho phép QCCP Quy chuẩn Việt Nam QCVN Xã hội chủ nghĩa XHCN Tài nguyên thiên thiên TNTN Tài nguyên và môi trường TN&MT Thành phố TP Thành phố Vinh TP.Vinh Tiêu chuẩn cho phép TCCP Ủy ban nhân dân UBND vii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Tiêu chuẩn chất lượng không khí xung quanh............................................................ 17 Bảng 1.2. Giá trị giới hạn cho phép của các thông số chất lượng nước mặt................................ 17 Bảng 1.3. Giá trị giới hạn cho phép của các thông số chất lượng nước dưới đất......................... 18 Bảng 1.4. Giá trị giới hạn cho phép của một số kim loại nặng trong đất.....................................19 Bảng 2.1. Chất lượng môi trường không khí ở TP.Vinh năm 2011 ............................................45 Bảng 2.2. Phân cấp đánh giá mức độ ô nhiễm môi trường không khí ở TP.Vinh........................ 48 Bảng 2.3. Chất lượng nước mặt của các sông ở TP.Vinh năm 2011 ...........................................49 Bảng 2.4. Chất lượng nước mặt của các hồ ở TP.Vinh năm 2011 ..............................................50 Bảng 2.5. Phân cấp đánh giá mức độ ô nhiễm môi trường nước sông ở TP.Vinh ....................... 50 Bảng 2.6. Phân cấp đánh giá mức độ ô nhiễm môi trường nước hồ ở TP.Vinh........................... 51 Bảng 2.7. Chất lượng nước tại các kênh, mương ở TP.Vinh năm 2011 ......................................52 Bảng 2.8. Phân cấp đánh giá mức độ ô nhiễm môi trường nước các kênh mương ở TP.Vinh .....53 Bảng 2.9. Chất lượng nước thải tại một số khu vực dân cư tập trung ở TP.Vinh năm 2011 ........55 Bảng 2.10. Chất lượng nước thải tại các cụm công nghiệp TP.Vinh năm 2011 .......................... 56 Bảng 2.11. Chất lượng nước dưới đất tại một số khu vực ở TP.Vinh năm 2011 ......................... 59 Bảng 2.12. Phân cấp đánh giá mức độ ô nhiễm môi trường nước dưới đất ở TP.Vinh................ 61 Bảng 2.13. Một số chỉ tiêu môi trường đất ở TP.Vinh năm 2011 ............................................... 63 Bảng 2.14. Chất lượng không khí tại KCN Bắc Vinh giai đoạn 2000 - 2011.............................. 65 Bảng 2.15. Chất lượng môi trường không khí tại Ngã tư chợ Vinh giai đoạn 2000 - 2011 .........65 Bảng 2.16. Chất lượng nước mặt sông Lam tại cầu Bến Thủy giai đoạn 2000 - 2011................. 66 Bảng 2.17. Chất lượng nước mặt của sông Đào (tại cầu Cửa Tiền) giai đoạn 2000 - 2011 .........68 Bảng 2.18. Chất lượng nước mặt tại kênh N3 ở TP.Vinh giai đoạn 2000 - 2011 ........................ 69 Bảng 2.19. Chất lượng nước dưới đất của khu dân cư xã Hưng Hòa, TP.Vinh giai đoạn 2000 2011..........................................................................................................................................71 Bảng 2.20. Chất lượng nước dưới đất của khu dân cư phường Quang Trung, TP.Vinh giai đoạn 2000 - 2011............................................................................................................................... 71 Bảng 2.21. Biến động các loại đất chính ở TP.Vinh giai đoạn 2000 - 2020 (ha)......................... 73 Bảng 3.1. Một số chỉ tiêu về dân số và lao động TP.Vinh giai đoạn 2000 - 2020 ....................... 78 Bảng 3.2. Số người nhập cư từ các vùng vào Nghệ An và TP.Vinh năm 2009 ........................... 79 Bảng 3.3. Phân bố dân cư vùng đô thị Vinh giai đoạn 2010 - 2020............................................80 Bảng 3.4. Sự gia tăng giá trị sản xuất và lao động phi nông nghiệp ở TP.Vinh giai đoạn 2000 2010..........................................................................................................................................82 Bảng 3.5. Giá trị sản xuất công nghiệp phân theo ngành giai đoạn 2000 - 2010 ......................... 84 Bảng 3.6. Một số chỉ tiêu kinh tế - xã hội của các thành phố lớn nhất Việt Nam và TP.Vinh năm 2010..........................................................................................................................................89 Bảng 3.7. Chất lượng nước dưới đất tại một số điểm du lịch ở TP.Vinh năm 2010 ................... 97 Bảng 3.8. Khối lượng chất thải rắn y tế nguy hại của một số bệnh viện lớn ở TP.Vinh giai đoạn 2000 - 2010............................................................................................................................... 99 Bảng 3.9. Tổng lượng phân bón đầu tư cho cây lúa ở TP.Vinh giai đoạn 2000 - 2010 ............. 101 Bảng 3.10. Biến động đất chuyên dùng ở TP.Vinh giai đoạn 2000 - 2010 (ha) ........................ 117 Bảng 3.11. Bảng tổng hợp các tiêu chí đánh giá mức độ tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh........................................................................................................ 118 viii DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Chất lượng nước thải bệnh viện Đa khoa Nghệ An năm 2011 ................................ 58 Biểu đồ 2.2. Hàm lượng BOD5 của sông Đào giai đoạn 2000 - 2011 .........................................67 Biểu đồ 2.3. Nồng độ NH4+ tại các kênh mương TP.Vinh giai đoạn 2008 - 2011 ....................... 69 Biểu đồ 2.4. Tỷ lệ hộ dân dùng nước sạch ở TP.Vinh giai đoạn 2000 - 2010 ............................. 72 Biểu đồ 3.1. Sự gia tăng khối lượng chất thải rắn ở KCN Bắc Vinh giai đoạn 2001 - 2010 ........93 Biểu đồ 3.2. Sự gia tăng dân số và sản lượng điện ở TP.Vinh giai đoạn 2000 - 2010 ............... 103 Biểu đồ 3.3. Sự gia tăng số lượng ôtô đăng ký hàng năm và khí CO phát thải từ lượng ôtô đăng ký hàng năm ở TP.Vinh giai đoạn 2001 - 2010........................................................................ 104 ix DANH MỤC CÁC BẢN ĐỒ TT Tên các bản đồ Sau trang 1 Hình 2.1: Bản đồ hành chính thành phố Vinh, tỷ lệ 1:65.000 43 2 Hình 2.2: Bản đồ hiện trạng môi trường không khí thành phố Vinh năm 2011, tỷ lệ 1:65.000 48 3 Hình 2.3: Bản đồ hiện trạng môi trường nước mặt thành phố Vinh năm 2011, tỷ lệ 1:65.000 53 4 Hình 2.4: Bản đồ hiện trạng môi trường nước dưới đất thành phố Vinh năm 2011, tỷ lệ 1:65.000 61 5 Hình 2.5: Bản đồ hiện trạng môi trường đất thành phố Vinh năm 2011, tỷ lệ 1:65.000 63 6 Hình 3.1: Bản đồ quá trình mở rộng không gian đô thị thành phố Vinh, tỷ lệ 1:65.000 75 7 Hình 3.2: Bản đồ phân bố các khu công nghiệp, cụm công nghiệp, cơ sở sản xuất công nghiệp, dịch vụ, các khu đô thị mới ở thành phố Vinh năm 2011, tỷ lệ 1:65.000 96 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của luận án Đô thị hóa (ĐTH) là một quá trình tất yếu trong lịch sử phát triển của nền văn minh nhân loại. Cùng với sự phát triển của xã hội, quá trình ĐTH đã và đang diễn ra ngày càng mạnh mẽ và sâu rộng ở khắp mọi nơi trên thế giới. Quá trình ĐTH không chỉ là sự biểu hiện sinh động của nền văn minh nhân loại mà còn là nhân tố cực kỳ quan trọng đối với sự phát triển KT-XH ở mọi quốc gia trên thế giới. Quá trình ĐTH càng đựợc đẩy mạnh, sự tác động của nó tới môi trường tự nhiên càng tăng, đặc biệt là những tác động gây ra những biến đổi của môi trường tự nhiên theo chiều hướng tiêu cực, đe dọa sự phát triển lâu bền của xã hội loài người. Cùng với sự phát triển KT-XH của đất nước, vấn đề ĐTH không còn là việc tạo ra cái bề thế, cái hoành tráng của các quần thể đô thị, thoả mãn nhu cầu không những của nhà nước, của cả cộng đồng và của cá nhân, mà còn phải giải quyết các tranh chấp và mâu thuẫn trong sử dụng đất, sức ép lên sử dụng tài nguyên, ô nhiễm môi trường tự nhiên, vấn đề giải quyết việc làm, nảy sinh nhiều tệ nạn xã hội… Vinh là một địa danh có từ lâu đời, được hình thành và phát triển từ cuối thế kỷ XIX. Suốt quá trình phát triển của mình, Vinh đã, đang và sẽ là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của tỉnh Nghệ An và cả vùng Bắc Trung Bộ. Trong thời kỳ đổi mới, nền kinh tế của thành phố được phát triển khá nhanh, quá trình ĐTH được đẩy mạnh, đặc biệt khi Vinh trở thành đô thị loại I trực thuộc tỉnh Nghệ An. Tuy nhiên, môi trường tự nhiên đang bị ô nhiễm đã gây ra những ảnh hưởng không nhỏ đối với sự phát triển của thành phố và chất lượng cuộc sống dân cư. Để đảm bảo cho TP.Vinh khi được mở rộng hơn về quy mô không gian, dân số, cơ sở kinh tế - kỹ thuật, hạ tầng xã hội đạt được sự phát triển bền vững, cần thiết phải nghiên cứu tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh. Điều khiển tối ưu quá trình ĐTH nhằm giữ vững và nâng cao chất lượng môi trường sống, bảo đảm sự PTBV là một nhiệm vụ quan trọng và cấp bách trong chiến lược phát triển của TP.Vinh. Cho đến nay chưa có một nghiên cứu có hệ thống về tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh. Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn và kế thừa thành tựu nghiên cứu của các nhà khoa học đi trước trong lĩnh vực môi trường đô thị, NCS đã chọn đề tài: “Tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình đô thị hóa ở thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An” cho luận án của mình. 2 Kết quả nghiên cứu về những tác động của quá trình ĐTH đến môi trường tự nhiên và những đề xuất về các giải pháp kiểm soát quá trình ĐTH nhằm mục đích phát triển đô thị Vinh theo quan điểm bền vững sẽ là những thông tin hữu ích đối với các cơ quan quản lý đô thị, nhất là các nhà quản lý môi trường đô thị của TP.Vinh trong giai đoạn hiện nay. 2. Mục tiêu nghiên cứu Phân tích những tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH làm căn cứ để đề xuất các giải pháp phát triển đô thị, BVMT ở TP.Vinh. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan những vấn đề lý luận và thực tiễn về tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH. - Phân tích hiện trạng và những biến đổi của môi trường tự nhiên ở TP.Vinh. - Phân tích tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh. - Đề xuất các giải pháp quản lý, giám sát quá trình ĐTH và giảm thiểu ô nhiễm, BVMT tự nhiên ở TP.Vinh. 4. Quan điểm, cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh được dựa trên các quan điểm của địa lý học hiện đại và kết hợp các phương pháp truyền thống với các phương pháp mới nghiên cứu địa lý. 4.1. Quan điểm nghiên cứu - Quan điểm hệ thống Đây là quan điểm quan trọng nhất được sử dụng trong nghiên cứu, đánh giá và đề ra những giải pháp phát triển đô thị, BVMT ở TP.Vinh. ĐTH là quá trình vận động, chuyển hóa và biến đổi không ngừng. Quá trình ĐTH luôn dẫn tới những thay đổi sâu sắc tới các lĩnh vực KT-XH và môi trường. Quá trình ĐTH càng được đẩy mạnh, sự tác động của nó tới môi trường ngày càng tăng lên. Trên quan điểm hệ thống, hiểu rõ được bản chất của quá trình ĐTH và nắm vững được những biến đổi của môi trường do tác động của quá trình ĐTH sẽ là cơ sở để đưa ra định hướng phát triển đô thị đúng đắn và đưa ra các giải pháp hợp lý về BVMT. 3 - Quan điểm lãnh thổ Đây là quan điểm truyền thống của khoa học địa lý bởi tư duy địa lý luôn gắn liền với lãnh thổ. Bất kỳ một đối tượng, hiện tượng địa lý nào cũng đều tồn tại trên một không gian lãnh thổ nhất định mà ở đó có sự phân hóa và thống nhất nội tại, nhưng đồng thời cũng có mối quan hệ về mặt lãnh thổ với các vùng xung quanh (cả về ĐKTN lẫn KT-XH). Việc nghiên cứu tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH không thể tách rời với yếu tố lãnh thổ. Nó cho phép tác giả có cách nhìn nhận và đánh giá một cách toàn diện và sâu sắc các đối tượng nghiên cứu, nắm được sự vận động và biến đổi của chúng về mặt không gian, đồng thời đánh giá một cách khách quan, chỉ ra các mối quan hệ đa dạng, đa chiều trong quá trình ĐTH và tác động của nó đến môi trường tự nhiên. - Quan điểm tổng hợp Tổng hợp có nghĩa là nghiên cứu đồng bộ, toàn diện về ĐKTN và TNTN, quy luật phân bố và biến động của chúng cũng như những mối quan hệ tương tác, chế ngự lẫn nhau giữa các yếu tố hợp phần của các tổng thể địa lý - lãnh thổ nghiên cứu. Sự tác động của con người vào một hợp phần hay bộ phận tự nhiên nào đó có thể gây ra những biến đổi lớn trong hoạt động của cả tổng thể. Đồng thời do tính chất mở của hệ địa lý và tính chất liên tục của tự nhiên mà những tác động có thể truyền theo những kênh khác nhau và hiệu quả tích luỹ của chúng không chỉ giới hạn trong phạm vi mà hoạt động đó xảy ra. Việc vận dụng quan điểm tổng hợp có ý nghĩa quan trọng. Tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH là những vấn đề rộng và hết sức phức tạp. Vì vậy khi đánh giá mối quan hệ này cần phải phân tích và nhận định trên quan điểm tổng hợp, đa ngành. - Quan điểm lịch sử Mỗi sự vật, hiện tượng đều gắn với một hoàn cảnh lịch sử cụ thể. Để có những đánh giá khách quan về đối tượng nghiên cứu cần phải xem xét đối tượng tại một thời điểm nhất định. Bên cạnh đó, đối tượng này cũng không ngừng vận động, phát triển theo thời gian, trong nghiên cứu phải xác định được sự biến đổi của nó trong một chuỗi thời gian cụ thể. Khi đánh giá tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH cần thiết phải xem xét lịch sử của quá trình này trong quá khứ cho đến thời điểm hiện tại. Ta biết rằng, môi trường đô thị là một chỉnh thể thống nhất và tổng hòa các mối quan hệ 4 tương tác, trong đó đặc biệt quan trọng là sự tương tác giữa con người và tự nhiên. Trải qua hàng ngàn năm khai thác và sử dụng lãnh thổ tự nhiên, cùng với sự phát triển KT-XH, quá trình ĐTH được đẩy mạnh, con người đã có những tác động không nhỏ đến môi trường tự nhiên trên cả hai phương diện tích cực và tiêu cực. Việc khai thác, sử dụng tài nguyên không hợp lý đã làm suy kiệt nguồn tài nguyên, phá vỡ cân bằng sinh thái tự nhiên, làm suy thóai môi trường sống của chính con người. Từ thực tế này trong nghiên cứu địa lý, việc vận dụng quan điểm lịch sử để đánh giá đối tượng là không thể thiếu được. - Quan điểm phát triển bền vững Quan điểm PTBV được áp dụng rộng rãi trong tất cả các hoạt động phát triển KT-XH, đặc biệt là trong khai thác, sử dụng tài nguyên và trong công tác BVMT. Quan điểm này nghiên cứu vấn đề không nhìn nhận bằng logic mục đích cần hướng đến mà tôn trọng quy luật phát triển của tự nhiên, chia sẻ quyền lợi và nghĩa vụ trong vấn đề sử dụng tài nguyên. Luận án nghiên cứu tác động đến môi trường tư nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh, từ đó đề xuất một số giải pháp khắc phục, sao cho hoạt động phát triển KTXH không làm phương hại và gây những hệ lụy đáng tiếc đến môi trường tự nhiên, đảm bảo cho sự phát triển của các thế hệ tương lai, đó là sự phát triển đô thị mang tính bền vững. 4.2. Cách tiếp cận nghiên cứu Trên cơ sở thu thập và tổng hợp các tài liệu, các số liệu về thực trạng của quá trình ĐTH, thực trạng về các yếu tố thành phần của môi trường tự nhiên để từ đó đi sâu vào phân tích và lựa chọn những vấn đề trọng yếu trong đánh giá tổng thể về tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh. Khi đánh giá mối quan hệ này cần phải phân tích và nhận định trên quan điểm tổng hợp, đa ngành để xem xét, lựa chọn và giải quyết các vấn đề cần nghiên cứu một cách toàn diện, tập trung phân tích những vấn đề cốt lõi của quá trình ĐTH để từ đó rút ra những kết luận đúng đắn, tạo cơ sở khoa học cho việc đề xuất những giải pháp phù hợp, đảm bảo cho quá trình ĐTH ở TP.Vinh theo hướng PTBV. 4.3. Các phương pháp nghiên cứu - Phương pháp điều tra khảo sát thực tế. Việc điều tra và khảo sát thực tế là một đòi hỏi khách quan của công tác nghiên cứu. Tùy theo mục đích và yêu cầu cụ thể của từng nội dung, từng vấn đề cần nghiên cứu để tiến hành điều tra và khảo sát trên thực tế tại TP.Vinh. NCS đã lập các 5 phiếu điều tra và tiến hành điều tra, phỏng vấn một số cán bộ các ban ngành liên quan và một số người dân địa phương sinh sống trên địa bàn nghiên cứu của luận án. Trên cơ sở các tài liệu, số liệu điều tra về quá trình ĐTH và những biến đổi của môi trường tự nhiên ở TP.Vinh, NCS đã tập hợp được hệ thống các tài liệu, số liệu cần thiết phục vụ cho việc thực hiện đề tài. Các số liệu được kiểm chứng, chuẩn hóa và đảm bảo những yêu cầu về độ tin cậy cho các kết quả phân tích. - Phương pháp thu thập số liệu, xử lý thống kê. Phương pháp thu thập, tổng hợp tài liệu được tiến hành cho các hoạt động tìm kiếm thu thập thông tin, nguồn tư liệu có liên quan, phục vụ cho công tác điều tra khảo sát thực địa và tính toán tiếp theo. Từ các tài liệu thu được, thống kê lại một cách có hệ thống và trở thành cơ sở dữ liệu quan trọng phục vụ quá trình phân tích, đánh giá một cách khách quan các đối tượng nghiên cứu. Đây là một việc làm rất quan trọng và được thực hiện ngay từ đầu nhằm xây dựng một cơ sở dữ liệu phù hợp, có độ tin cậy cao trên cơ sở kế thừa các nguồn số liệu, tài liệu đã có. Cơ sở dữ liệu phục vụ nghiên cứu được hệ thống hóa, sắp xếp và cập nhật theo các nội dung nghiên cứu của đề tài và được xác định đầy đủ, chính xác các nguồn trích dẫn. NCS đã trực tiếp tham gia khảo sát, thực địa, thu thập số liệu và thực hiện nhiều đề tài của Trường Đại học Vinh, của UBND TP.Vinh, UBND tỉnh Nghệ An về quy hoạch đô thị, sử dụng đất, quy hoạch BVMT TP.Vinh. Đây là một sự thuận lợi rất lớn đối với NCS, tạo nên sự hiểu biết đầy đủ hơn về địa bàn nghiên cứu, cũng như tạo cơ hội tốt trong việc thu thập tài liệu, số liệu và thực hiện các nội dung nghiên cứu của đề tài luận án nhằm đạt được chất lượng tốt hơn và có độ tin cậy cao hơn. - Phương pháp phân tích, đánh giá tổng hợp. Đây là một trong những phương pháp cơ bản được tác giả sử dụng trong toàn bộ quá trình thực hiện luận án. Trên cơ sở thu thập và tổng hợp các tài liệu, các số liệu về thực trạng của quá trình ĐTH, thực trạng về các yếu tố thành phần của môi trường để từ đó đi sâu vào phân tích những vấn đề trọng yếu, đánh giá tổng thể về tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh. - Phương pháp phân tích hóa lý Trên cơ sở kế thừa các số liệu đã thu thập được, trong quá trình thực hiện đề tài, NCS và các cộng sự đã tiến hành đo một số mẫu đất, nước mặt, nước thải, nước dưới đất để có các số liệu xác thực phục vụ cho quá trình nghiên cứu [30]. Các mẫu 6 được xử lý gia công và phân tích tại phòng thí nghiệm của trung tâm Kiểm định chất lượng môi trường của Trường Đại học Vinh. - Phương pháp bản đồ và Hệ thông tin địa lý GIS. Phương pháp bản đồ, biểu đồ, đồ thị là phương pháp đặc trưng của khoa học địa lý nói riêng và trong nghiên cứu nói chung. Bản đồ không những chỉ cụ thể hóa các đối tượng mà còn cho phép thấy rõ quy luật phân bố của hiện tượng địa lý trong không gian. Các biểu đồ và đồ thị thể hiện nội dung nghiên cứu, sự tương quan giữa các hiện tượng, bản chất, động lực và các mối quan hệ qua lại giữa các hiện tượng với nhau. Trong luận án, NCS đã sử dụng bản đồ để thể hiện hiện trạng môi trường ở TP.Vinh. Các biểu đồ được sử dụng như một công cụ trợ giúp cho quá trình nghiên cứu, đặc biệt chúng được sử dụng để minh họa cho các vấn đề cụ thể cần nghiên cứu. Công cụ GIS được NCS sử dụng chủ yếu thông qua sử dụng phần mềm Mapinfo để thành lập các cơ sở dữ liệu địa lý và xây dựng các bản đồ hành chính TP.Vinh, bản đồ quá trình mở rộng không gian đô thị TP.Vinh, bản đồ hiện trạng môi trường nước mặt, nước dưới đất và đất TP.Vinh. 5. Giới hạn phạm vi nghiên cứu của luận án 5.1. Giới hạn phạm vi không gian và thời gian 5.1.1. Phạm vi không gian Luận án được thực hiện nghiên cứu trong giới hạn lãnh thổ nằm trong ranh giới hành chính của TP.Vinh. 5.1.2. Phạm vi thời gian Luận án chủ yếu tập trung nghiên cứu trong khoảng thời gian 2000 - 2011. 5.2. Giới hạn nội dung nghiên cứu - Đề tài luận án tập trung vào nghiên cứu đánh giá tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH, bao gồm: + Môi trường không khí. + Môi trường nước. + Môi trường đất. - Trên cơ sở kết quả nghiên cứu đạt được, đề xuất định hướng phát triển đô thị và các giải pháp BVMT ở TP.Vinh. 7 - Luận án không nghiên cứu tác động của quá trình ĐTH đến môi trường KTXH và không đặt mục đích là nghiên cứu lập quy hoạch BVMT TP.Vinh. 6. Các luận điểm bảo vệ - Quá trình ĐTH ở TP.Vinh trong thời gian qua diễn ra khá chậm do tốc độ CNH chưa cao, chủ yếu là từ việc mở rộng không gian đô thị. Quá trình này đã làm biến đổi MT tự nhiên, tuy mức độ chưa lớn nhưng đã tạo sức ép đối với sự phát triển KT-XH và BVMT đô thị. - Đánh giá những tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh là căn cứ khoa học để đề xuất các giải pháp BVMT tự nhiên, phát triển đô thị theo hướng bền vững. 7. Những điểm mới của luận án - Luận án đã vận dụng các phương pháp địa lý để nghiên cứu tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh. Đây là cơ sở để phân tích hiện trạng và biến đổi của môi trường tự nhiên, tìm ra các tác nhân ảnh hưởng đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh. - Luận án đã xây dựng các tiêu chí để đánh giá định lượng mức độ tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh. - Luận án đã đề xuất các giải pháp phát triển đô thị, BVMT tự nhiên nhằm giải quyết các vấn đề thực tiễn đang đặt ra trong quá trình ĐTH ở TP.Vinh theo hướng PTBV. 8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án - Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ làm sáng tỏ được những đặc điểm của quá trình ĐTH, hiện trạng và những biến đổi của môi trường tự nhiên. Từ đó góp phần hoàn thiện về phương pháp luận cũng như phương pháp nghiên cứu về quá trình ĐTH trong xu thế PTBV. - Luận án đánh giá được những tác động tiêu cực đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh và đề xuất các giải pháp kiểm soát quá trình ĐTH, BVMT nhằm mục đích phát triển đô thị Vinh theo hướng bền vững. Đây sẽ là những thông tin hữu ích đối với các nhà hoạch định chính sách, các nhà quản lý đô thị nhằm kiểm soát và có những giải pháp giảm thiểu ô nhiễm môi trường tự nhiên, phát triển đô thị Vinh theo hướng bền vững. 8 9. Nguồn tài liệu 9.1. Tài liệu tham khảo có nội dung liên quan đến luận án + Số liệu quan trắc định kỳ và bổ sung về chất lượng môi trường hàng năm của tỉnh Nghệ An do Trung tâm Quan trắc và Kỹ thuật môi trường thực hiện từ năm 2000 - 2011. + 53 tài liệu nghiên cứu về lý luận ĐTH và môi trường tự nhiên đô thị, 48 tài liệu quá trình ĐTH và hiện trạng môi trường tự nhiên ở TP.Vinh, 46 tài liệu về tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh. 9.2. Các công trình khoa học tác giả tham gia thực hiện có liên quan đến luận án - Chủ nhiệm đề tài NCKH “Tác động của cách mạng KHKT đến bức tranh phân bố dân cư thế giới” (2006) - Trường Đại học Vinh. - Chủ nhiệm đề tài NCKH “Đô thị Vinh trong tiến trình phát triển và những tác động của nó đến môi trường đô thị” (2007) - Trường Đại học Vinh. - Chủ nhiệm đề tài NCKH “Ảnh hưởng của quá trình ĐTH đến môi trường không khí ở TP.Vinh thời gian gần đây” (2008) - Trường Đại học Vinh. - Chủ nhiệm đề tài NCKH “Ảnh hưởng của quá trình ĐTH đến nguồn lao động và việc làm ở TP.Vinh thời gian gần đây” (2009) - Trường Đại học Vinh. - Chủ nhiệm đề tài NCKH "Nghiên cứu thực trạng phát triển kinh tế TP.Vinh trong quá trình ĐTH và đề xuất các giải pháp đến năm 2020" (2010) - Trường Đại học Vinh. - Chủ nhiệm đề tài NCKH "Điều tra, đánh giá các yếu tố tác động đến tài nguyên, môi trường đất và nước trong quá trình ĐTH ở TP.Vinh" (2010 - 2012), UBND TP.Vinh. - Thành viên tham gia đề tài NCKH "Khai thác có hiệu quả quỹ đất đầu tư cho cơ sở hạ tầng và chỉnh trang đô thị trên địa bàn tỉnh Nghệ An, nghiên cứu trường hợp TP.Vinh" (2012 - 2013), UBND tỉnh Nghệ An. 9.3. Nguồn tài liệu, số liệu sử dụng cho luận án. - Luận án đã cập nhật các số liệu về ĐKTN, KT-XH và môi trường tự nhiên ở TP.Vinh đến năm 2010, 2011. - Tiến hành lấy mẫu, phân tích mẫu đất, nước ở TP.Vinh để bổ sung, hoàn thiện luận án. Trên cơ sở các số liệu xác thực để phân tích tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình ĐTH ở TP.Vinh. 9 10. Cấu trúc của luận án Mở đầu Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn về nghiên cứu tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình đô thị hóa. Chương 2. Hiện trạng và những biến đổi của môi trường tự nhiên ở TP.Vinh giai đoạn 2000 – 2011. Chương 3. Đánh giá tác động đến môi trường tự nhiên của quá trình đô thị hóa ở TP.Vinh. Chương 4. Đề xuất các giải pháp nhằm bảo vệ môi trường tự nhiên, đảm bảo sự phát triển bền vững trong quá trình đô thị hóa ở TP.Vinh. Kết luận Tài liệu tham khảo và phụ lục Luận án được trình bày ở dạng văn bản với 147 trang đánh máy khổ A4, 36 bảng số liệu, 07 biểu đồ, 07 bản đồ và 139 danh mục các tài liệu tham khảo bằng tiếng Việt và tiếng nước ngoài.