ĐẠI HỌC HUẾ
nh
tê
́H
NGUYỄN VIỆT THIÊN
uê
́
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ
Ki
NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG
LUẬN ÁN TIẾN SĨ
KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
Tr
ươ
̀ng
Đ
ại
ho
̣c
SÂM NGỌC LINH Ở TỈNH QUẢNG NAM
HUẾ - 2017
ĐẠI HỌC HUẾ
tê
́H
NGUYỄN VIỆT THIÊN
uê
́
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ
nh
NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG
̣c
Ki
SÂM NGỌC LINH Ở TỈNH QUẢNG NAM
ại
ho
Mã số: 62 62 01 15
ươ
̀ng
Đ
LUẬN ÁN TIẾN SĨ
KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
Tr
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học 1: PGS.TS. NGUYỄN TÀI PHÚC
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học 2: PGS.TS. PHAN VĂN HOÀ
HUẾ - 2017
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ với đề tài: “Nghiên cứu phát triển bền vững
sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam‖ là công trình do chính tôi nghiên cứu và thực
hiện. Các thông tin, số liệu được sử dụng trong luận án này hoàn toàn trung thực và
tê
́H
các thông tin trích dẫn trong luận án đã được ghi rõ nguồn gốc.
uê
́
chính xác. Tất cả những sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn và
nh
Tác giả
Tr
ươ
̀ng
Đ
ại
ho
̣c
Ki
Nguyễn Việt Thiên
i
LỜI CẢM ƠN
Lời đầu tiên cho phép tôi xin được bày tỏ lòng cảm ơn chân thành đến tất cả
các cơ quan, đơn vị và cá nhân đã trực tiếp giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên
cứu luận án này.
Tôi xin cảm ơn Lãnh đạo Nhà trường, Lãnh đạo Khoa kinh tế và Phát triển, Bộ
uê
́
môn Kinh tế Nông nghiệp –TN&MT, Phòng Đào tạo Sau Đại học và tập thể các nhà
tê
́H
khoa học kinh tế của Trường Đại học Kinh tế Huế đã giúp đỡ, đóng góp nhiều ý kiến
khoa học quý giá trong quá trình hoàn thiện luận án tiến sĩ. Đặc biệt xin bày tỏ lòng
biết ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Nguyễn Tài Phúc, Phó hiệu trưởng; PGS.TS. Phan
nh
Văn Hòa, Phó trưởng Phòng Đào tạo Sau Đại học Trường Đại học Kinh tế - Đại học
Huế đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu luận án.
Ki
Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ, động viên của người thân,
ho
̣c
gia đình và đồng nghiệp trong suốt thời gian qua.
Đ
ại
Tác giả
Tr
ươ
̀ng
Nguyễn Việt Thiên
ii
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................................... i
LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................................... ii
MỤC LỤC.................................................................................................................................iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT..................................................................................vii
DANH MỤC BẢNG .............................................................................................................viii
uê
́
DANH MỤC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ, HÌNH ................................................................................. x
tê
́H
PHẦN 1: MỞ ĐẦU................................................................................................................... 1
1.Tính cấp thiết của đề tài................................................................................................... 1
2. Mục tiêu nghiên cứu ....................................................................................................... 3
nh
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................................. 3
4. Những đóng góp mới của luận án ................................................................................. 4
Ki
PHẦN 2: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU.................................................................................. 6
CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CHO PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG
ho
̣c
SÂM NGỌC LINH .................................................................................................................. 6
1.1. Cơ sở lý luận về phát triển bền vững ......................................................................... 6
ại
1.2. Phát triển bền vững nông nghiệp................................................................................ 9
Đ
1.2.1. Khái niệm ............................................................................................. 9
1.2.2. Mục tiêu phát triển bền vững nông nghiệp ........................................ 12
̀ng
1.2.3. Nội dung phát triển bền vững nông nghiệp ....................................... 12
ươ
1.2.4. Sự cần thiết phát triển bền vững trong nông nghiệp .......................... 17
1.3. Phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ....................................................................... 18
Tr
1.3.1. Đặc điểm kinh tế, kỹ thuật của cây sâm Ngọc Linh ......................... 18
1.3.2. Quan niệm về phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ........................... 22
1.3.3. Nội dung phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ................................... 25
1.3.4. Những yếu tố tác động tới phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ........ 29
1.4. Tổng qua nghiên cứu và cơ sở thực tiễn về phát triển bền vững sâm Ngọc Linh.. 33
1.4.1. Tình hình phát triển cây sâm trên thế giới ......................................... 33
1.4.2. Các công trình nghiên cứu sâm trên thế giới ..................................... 38
iii
1.4.3. Kinh nghiệm phát triển bền vững sâm ở một số Quốc gia trên thế giới42
1.5. Phát triển sản xuất sâm Ngọc Linh ở Việt Nam ..................................................... 43
1.5.1. Tình hình phát triển sâm ở Việt Nam ................................................ 43
1.5.2. Các công trình nghiên cứu về sâm và dược liệu ở Việt Nam ............ 46
1.5.3. Bài học kinh nghiệm rút ra cho phát triển sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng
Nam .............................................................................................................. 48
uê
́
CHƢƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................ 51
2.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế xã hội tỉnh Quảng Nam............................................... 51
tê
́H
2.1.1. Đặc điểm tự nhiên, tài nguyên và môi trường tỉnh Quảng Nam ........ 51
2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội tỉnh Quảng Nam ....................................... 57
2.1.3. Những thuận lợi và khó khăn về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội
nh
ảnh hưởng đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ..... 66
Ki
2.1.4. Đánh giá tiềm năng phát triển sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ... 68
2.2. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 68
ho
̣c
2.2.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích ......................................... 68
2.2.2. Chọn điểm nghiên cứu ....................................................................... 71
ại
2.2.3. Thu thập thông tin tài liệu, số liệu thứ cấp, sơ cấp ............................ 72
2.2.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ............................................................. 73
Đ
2.2.5. Phương pháp xử lý số liệu ................................................................. 77
̀ng
2.2.6. Phương pháp tổng hợp và phân tích .................................................. 77
ươ
CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH Ở
TỈNH QUẢNG NAM ............................................................................................................. 81
Tr
3.1. Thực trạng phát triển sâm Ngọc Linh ...................................................................... 81
3.1.1. Diện tích, sản lượng và giá trị sản xuất .............................................. 81
3.1.2. Các hình thức tổ chức sản xuất sâm Ngọc Linh ................................ 84
3.1.3. Kết quả và hiệu quả sản xuất sâm NL ở huyện Nam Trà My tỉnh Quảng
Nam .............................................................................................................. 85
3.1.4. Sinh kế và phát triển cộng đồng vùng trồng sâm Ngọc Linh .......... 101
3.1.5. Môi trường sinh thái vùng trồng sâm Ngọc Linh ............................ 106
iv
3.1.6. Thực trạng Bảo tồn và phát triển nguồn dược liệu sâm Ngọc Linh. 109
3.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng
Nam ..................................................................................................................................111
3.2.1. Điều kiện tự nhiên và môi trường sinh thái ..................................... 111
3.2.2. Điều kiện kinh tế- xã hội .................................................................. 112
3.2.3. Chính sách Nhà nước và chính quyền địa phương .......................... 113
uê
́
3.2.4. Áp dụng các tiến bộ khoa học công nghệ vào sản xuất, chế biến sâm Ngọc
Linh............................................................................................................. 115
tê
́H
3.2.5. Yếu tố thị trường và cạnh tranh ....................................................... 116
3.3. Những thành công, tồn tại trong phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh
Quảng Nam .............................................................................................................................117
nh
3.3.1. Những thành công trong quá trình phát triển bền vững sâm Ngọc Linh
Ki
ở tỉnh Quảng Nam ...................................................................................... 117
3.3.2. Những mặt tồn tại trong quá trình phát triển bền vững sâm Ngọc Linh
̣c
ở tỉnh Quảng Nam ...................................................................................... 118
ho
CHƢƠNG 4: GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH Ở TỈNH
QUẢNG NAM.......................................................................................................................120
ại
4.1. Quan điểm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam..................120
Đ
4.1.1. Bối cảnh phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam .. 120
̀ng
4.1.2. Phân tích SWOT về phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng
Nam ............................................................................................................ 121
ươ
4.1.3. Quan điểm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam 123
Tr
4.2. Định hướng, mục tiêu phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ................................124
4.2.1. Định hướng ...................................................................................... 124
4.2.2. Mục tiêu ........................................................................................... 126
4.3. Một số giải pháp nhằm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam127
4.3.1. Nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả kinh tế trồng và chế biến
sâm Ngọc Linh ........................................................................................... 127
4.3.2. Mở rộng thị trường, xây dựng và phát triển thương hiệu sâm Ngọc
v
Linh, nâng cao khả năng cạnh tranh .......................................................... 131
4.3.3. Đầu tư, áp dụng tiến bộ khoa học công nghệ sản xuất, chế biến sâm Ngọc
Linh............................................................................................................. 133
4.3.4. Quy hoạch vùng nguyên liệu, sử dụng hợp lý và bảo vệ tài nguyên
cho phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ................................................................ 137
4.3.5. Chính sách tín dụng dài hạn cho phát triển bền vững sâm Ngọc Linh139
uê
́
PHẦN III: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ........................................................................141
tê
́H
1. Kết luận ........................................................................................................................141
2. Kiến nghị .....................................................................................................................142
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ..............................144
nh
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................145
PHỤ LỤC ...............................................................................................................................152
Ki
QUYẾT ĐỊNH HỘI ĐỒNG
NHẬN XÉT PHẢN BIỆN
ho
̣c
BIÊN BẢN HỘI ĐỒNG
NGHỊ QUYẾT HỘI ĐỒNG
Tr
ươ
̀ng
Đ
ại
BẢN GIẢI TRÌNH CHỈNH SỬA
vi
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Chữ viết tắt Ý nghĩa
TT
BVR
Bảo vệ rừng
2
DRC
Chi phí nội nguồn (Domestic Resource Cost)
3
DT
Diện tích
4
FAO
Tổ chức lương thực và nông nghiệp (Food Agriculture
uê
́
1
tê
́H
Organization)
GDP
Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Production)
6
GO
Tổng giá trị sản xuất(Gross Output)
7
IRR
Tỷ suất nội hoàn (Internal Rate of Return)
8
LN
Lợi nhuận
9
MI
Thu nhập hỗn hợp
10
NPV
Hiện giá thuần thu nhập (Net Present Value
11
NS
Năng suất
12
PTBVSNL
13
SNL
14
SWOT
Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức
15
TC
Tổng chi phí (Total Cost)
Ki
̣c
ho
Phát triển bền vững Sâm Ngọc Linh
̀ng
Đ
ại
Sâm Ngọc Linh
VSATTP
Vệ sinh an toàn thực phẩm
Tr
ươ
16
nh
5
vii
DANH MỤC BẢNG
Số hiệu
Tên bảng
Trang
Bảng 2.1.
Tình hình đất đai của huyện Nam Trà My giai đoạn 2010-2014................ 60
Bảng 2.2.
Kết quả phát triển nông –lâm – thủy sản huyện Nam Trà My năm 2010–
2014................................................................................................................. 63
Diện tích, năng suất và sản lượng các sản phẩm sâm NL ở huyện Nam Trà
uê
́
Bảng 3.1.
My, tỉnh Quảng Nam giai đoạn 2010-2014 ................................................. 82
Giá trị sản xuất sâm Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam
tê
́H
Bảng 3.2.
giai đoạn 2010-2014 ...................................................................................... 83
Bảng 3.3
Các hình thức tổ chức sản xuất sâm Ngọc Linh huyện Nam Trà My giai
nh
đoạn 2010-2014 ............................................................................................. 84
Đặc điểm cơ bản của các đối tượng điều tra ................................................ 86
Bảng 3.5.
Chi phí đầu tư trồng sâm Ngọc Linh thời kỳ kiến thiết cơ bản.................. 87
Bảng 3.6.
Chi phí sản xuất sâm Ngọc Linh thời kỳ kinh doanh .................................. 88
Bảng 3.7.
Kết quả và hiệu quả kinh tế trồng sâm Ngọc Linh ở các xã điều tra .......... 90
Bảng 3.8:
Kết quả ước lượng hàm sản xuất Cobb- Douglas của các hộ trồng sâm
ho
̣c
Ki
Bảng 3.4.
Hiệu quả kinh tế sản xuất sâm Ngọc Linh với diễn biến của giá cả với các
Đ
Bảng 3.9.
ại
Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam ................................... 92
̀ng
mức chiết khấu khác nhau ............................................................................. 96
ươ
Bảng 3.10.
Tr
Bảng 3.11.
Bảng 3.12.
Sản lượng chế biến và tiêu thụ các sản phẩm sâm Ngọc Linh giai đoạn
2010-2014 ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam ................................... 97
Chi phí sản xuất và giá trị gia tăng của sâm Ngọc Linh củ tươi trên thị
trường năm 2014 ............................................................................................ 99
Chi phí sản xuất và giá trị gia tăng của sâm Ngọc Linh củ tươi chế biến
trên thị trường năm 2014 .............................................................................100
Bảng 3.13:
Biến động lao động trong sản xuất nông lâm nghiệp, ngành trồng sâm
Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My giai đoạn 2010 2014........................102
Bảng 3.14.
Tình hình giảm nghèo ở huyện Nam Trà My giai đoạn 2010 -2014........103
viii
Bảng 3.15:
Tình hình thu nhập và cơ cấu thu nhập từ hộ trồng sâm Ngọc Linh được
điều tra năm 2014.........................................................................................104
Bảng 3.16.
Kết quả điều tra tình hình vay vốn của hộ trồng sâm Ngọc Linh năm 2014106
Bảng 3.17.
Tình hình khoanh nuôi bảo vệ rừng từ năm 2010 – 2014 ở huyện Nam Trà
My, tỉnh Quảng Nam ...................................................................................107
Tình hình khoanh nuôi, bảo vệ rừng...........................................................108
Bảng 3.19
Số chốt, số cây sâm Ngọc Linh, diện tích đang được bảo tồn và phát triển ở
uê
́
Bảng 3.18.
các xã ở huyện Nam Trà My ....................................................................... 110
Đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố điều kiện tự nhiên đến
tê
́H
Bảng 3.20.
PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam................................. 112
Bảng 3.21.
Đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố điều kiện kinh tế xã hội đến
Đánh giá mức độ ảnh hưởng của chính sách Nhà nước và chính quyền địa
Ki
Bảng 3.22.
nh
PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam................................. 113
phương đến PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam............ 114
Đánh giá mức độ ảnh hưởng của áp dụng các tiến bộ khoa học công nghệ
̣c
Bảng 3.23.
Bảng 3.25.
ho
vào sản xuất, chế biến sâm Ngọc Linh đến PTBVSNL ............................ 115
Đánh giá mức độ ảnh hưởng của yếu tố thị trường và cạnh tranh đến
Các chỉ tiêu chủ yếu nhằm PTBV sâm Ngọc Linh phân theo giai đoạn đầu
Đ
Bảng 4.1
ại
PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam................................. 116
Tr
ươ
̀ng
tư....................................................................................................................126
ix
DANH MỤC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ, HÌNH
Tên sơ đồ, đồ thị, hình
Số hiệu
Trang
Tính bền vững là giao điểm của hiệu quả 3 trụ cột........................................ 9
Hình 2.1.
Bản đồ địa lý tỉnh Quảng Nam ..................................................................... 51
Đồ thị 2.1.
Tình hình sử dụng đất tại huyện Nam Trà My năm 2014 ........................... 59
Sơ đồ 2.1.
Khung phân tích phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ................................ 70
Hình 2.2.
Vị trí các xã được điều tra, khảo sát vùng sâm Ngọc Linh ......................... 71
Tr
ươ
̀ng
Đ
ại
ho
̣c
Ki
nh
tê
́H
uê
́
Sơ đồ. 1.1.
x
PHẦN 1
MỞ ĐẦU
1.Tính cấp thiết của đề tài
Cây sâm Ngọc Linh (danh pháp khoa học: Panax vietnamensis) là một loài
cây thuộc họ Cam tùng (Araliaceae), còn gọi là sâm Việt Nam, sâm Khu Năm (sâm
K5), sinh trưởng và phát triển ở khu vực Núi Ngọc Linh thuộc xã Trà Linh - huyện
uê
́
Nam Trà My tỉnh Quảng Nam, trên độ cao 1.200 đến 2.100m. Sâm Ngọc Linh là
tê
́H
loài cây hoang dã, có hàm lượng saponin (có tác dụng chống lão hóa, chữa bệnh
tiểu đường, bảo vệ tim mạch, chống stress, ngừa ung thư...) cao hơn nhiều lần so
với các loại sâm khác trên thế giới. Trên thị trường hiện nay giá 1kg sâm Ngọc Linh
nh
cao gấp từ 5 đến 6 lần giá sâm Hàn Quốc và 7 đến 8 lần giá sâm Mỹ [11] [31].
Cây sâm Ngọc Linh là cây dược liệu rất có giá trị trong việc phòng và điều trị
Ki
bệnh cho con người. Với sự phân bố tự nhiên của cây sâm Ngọc Linh trong điều
kiện môi trường sinh thái đặc biệt đã tạo ra sự quý hiếm và đặc hữu; cung hiện tại
ho
̣c
luôn thấp hơn cầu nên giá cả thị trường tăng cao, giá sâm củ bình quân 20 triệu
đồng/kg, có lúc lên đến 45 triệu đồng/kg. Trong một thời gian dài chưa có sự quản
ại
lý chặt chẽ và khai thác tự do quá mức, không đi đôi với công tác bảo tồn và phát
Đ
triển, đã làm cho cây sâm Ngọc Linh hoang dã giảm mạnh về số lượng trong rừng
tự nhiên, dẫn đến nguy cơ tuyệt chủng. Hiện tại cây sâm Ngọc Linh chủ yếu là sâm
̀ng
trồng theo phương thức truyền thống ở quy mô hộ gia đình, giống do Trạm Dược
ươ
liệu Trà Linh và một số vườn sâm lưu giữ của dân xã Trà Linh cung cấp.
Nhận thức được tầm quan trọng của cây sâm Ngọc Linh, trong những năm qua
Tr
Chính phủ đã có những nỗ lực cứu loài cây này ra khỏi nguy cơ tuyệt chủng bằng
biện pháp thành lập vùng cấm quốc gia khu vực có sâm Ngọc Linh trong tự nhiên
tại hai tỉnh Quảng Nam và Kon Tum, đưa sâm Ngọc Linh vào trong sách đỏ Việt
Nam với mức độ đe dọa ở bậc E, là loài thực vật có giá trị đặc biệt về khoa học và
kinh tế, nghiêm cấm khai thác, sử dụng [18] [22].
Tỉnh Quảng Nam đã có nhiều nỗ lực trong việc thực hiện các chính sách của
Chính phủ về bảo tồn và phát triển cây dược liệu nói chung và sâm Ngọc Linh nói
1
riêng, cụ thể hóa bằng những chính sách đầu tư và hỗ trợ nguồn lực trực tiếp, như
dự án xây dựng Trạm Dược liệu Trà Linh từ năm 2004, thành lập Trung tâm Phát
triển sâm Ngọc Linh và dược liệu Quảng Nam, xây dựng cơ chế khuyến khích, quy
hoạch bảo tồn và phát triển sâm Ngọc Linh giai đoạn 2014 -2020 vv... UBND
huyện Nam Trà My cũng đã xây dựng ―Đề án bảo tồn và phát triển cây sâm Ngọc
Linh trên địa bàn huyện giai đoạn 2013-2020‖ và phê duyệt phương án thành lập
uê
́
Trại sâm giống Tắc Ngo, hỗ trợ giống cho nhân dân để phát triển bảo tồn nguồn
gen,.v.v.. Bên cạnh đó tăng cường công tác quản lý bảo vệ và phát triển rừng, thực
tê
́H
hiện các giải pháp lâm sinh như: khoanh nuôi, làm giàu rừng, khoán nông dân quản
lý và bảo vệ rừng, tăng cường công tác khuyến nông, khuyến lâm.
Mặc dù trong những năm qua, Chính phủ và các cấp chính quyền địa phương
nh
đã có nhiều biện pháp nhằm bảo tồn và phát triển sâm Ngọc Linh, nhưng thực tế
Ki
vùng trồng sâm Ngọc Linh chưa có những bước phát triển bền vững như mong đợi.
Với nguồn kinh phí hạn chế, núi rừng hiểm trở, đi lại rất khó khăn, công nghệ - kỹ
̣c
thuật bảo tồn nguồn gen còn hạn chế, hiệu quả thấp. Chính vì thế, mô hình tổ chức
ho
quản lý bảo tồn sâm Ngọc Linh ở đây đã qua nhiều lần thay đổi, đến nay vẫn chưa
ổn định. Việc phát triển sản xuất sâm Ngọc Linh hiện tại vẫn chủ yếu dựa vào hộ
ại
nông dân nhưng hoàn toàn tự phát, do chạy theo lợi nhuận, nên khai thác và sử dụng
Đ
rừng và đất rừng vào trồng sâm không tuân theo quy hoạch. Quy mô sản xuất manh
̀ng
mun, trình độ quản lý và thâm canh còn hạn chế làm suy giảm các nguồn lực phục
vụ cho sản xuất. Hơn thế nữa, sâm Ngọc Linh là cây có giá trị lớn nhưng là cây dài
ươ
ngày, công nghệ chế biến ở Quảng Nam còn lạc hậu, thị trường đầu ra thiếu ổn
định. Người trồng sâm phần lớn là hộ có thu nhập trung bình và nghèo, họ thiếu
Tr
nhiều nguồn lực đầu tư dài hạn… chính những lý do này làm cho nhiều hộ không
mặn mà với cây sâm Ngọc Linh. Hộ trồng sâm xem như là sản xuất phụ, hy vọng
thu nhập trong tương lai. Điều đó cho thấy sâm Ngọc Linh hiện nay phát triển còn
mang tính tạm thời, phát triển còn nhiều bất cập trên nhiều khía cạnh: sản xuất, chế
biến, thị trường, hình thức tổ chức quản lý và sản xuất… Bên cạnh đó, cây sâm
Ngọc Linh sinh trưởng và phát triển yêu cầu môi trường tự nhiên khá nghiêm ngặt.
2
Vấn đề đó đặt ra cho chúng ta cần phải đảm bảo sinh kế cho người dân trồng sâm
Ngọc Linh, vừa phải đảm bảo thực hiện chính sách bảo tồn trên cả phương thức
khoanh nuôi bảo vệ rừng vùng sâm Ngọc Linh và phương thức trồng dưới tán rừng
tự nhiên.
Xuất phát từ thực tế trên, tôi chọn đề tài “Nghiên cứu phát triển bền vững
sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam‖ làm luận án tiến sĩ kinh tế.
uê
́
2. Mục tiêu nghiên cứu
2.1. Mục tiêu chung
tê
́H
Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, phân tích thực trạng phát triển sâm Ngọc
Linh ở tỉnh Quảng Nam và đề xuất hệ thống giải pháp nhằm phát triển bền vững
sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam đến năm 2035.
nh
2.2. Mục tiêu cụ thể
Ki
- Hệ thống hóa và góp phần bổ sung cơ sở lý luận và thực tiễn cho phát triển bền
vững sâm Ngọc Linh;
ho
giai đoạn 2010 - 2014;
̣c
- Phân tích thực trạng phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam
tỉnh Quảng Nam;
ại
- Phân tích được các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở
Đ
- Đề xuất định hướng, giải pháp nhằm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh
̀ng
Quảng Nam đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2035.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
ươ
3.1. Đối tƣợng nghiên cứu
Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề về lý luận, thực tiễn và những nhân
Tr
tố ảnh hưởng đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở Quảng Nam.
3.2. Phạm vị nghiên cứu
Về nội dung: Để đạt được mục tiêu như đã đề ra, luận án tập trung phân tích
phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam. Về kinh
tế, luận án tập trung phân tích tình hình sản xuất, tiêu thụ, kết quả và hiệu quả kinh
tế sản xuất sâm Ngọc Linh trong những năm qua trên cơ sở đó làm tăng thu nhập
3
của hộ nông dân trong vùng, giải quyết việc làm và phát triển cộng đồng. Để cây
sâm Ngọc Linh sinh trưởng và phát triển, việc bảo vệ rừng và môi trường sinh thái
phải được người dân và cộng đồng địa phương đặt ra và thực hiện. Luận án không
tập trung nghiên cứu về mặt kỹ thuật trồng, chế biến sâm Ngọc Linh và kỹ thuật
ngành y dược.
Về không gian: Luận án nghiên cứu trên phạm vi tỉnh Quảng Nam. Tuy nhiên,
uê
́
do cây sâm Ngọc Linh là một loài sâm mới chỉ phát triển tốt nhất ở núi Ngọc Linh
của huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam, các nội dung nghiên cứu của đề tài hoàn
tê
́H
toàn mới và chưa triển khai. Vì thế, để đánh giá sâu và đưa ra được những kết luận
hợp lý, luận án tập trung nghiên cứu tại huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam, trong
đó các xã Trà Linh, Trà Nam, Trà Cang, Trạm sâm Ngọc Linh Tắc Ngo và Trạm
nh
dược liệu Trà Linh trên địa bàn xã Trà Linh, huyện Nam Trà My là vùng sinh thái
Ki
lý tưởng nhất để cây sâm Ngọc Linh tự nhiên sinh trưởng và phát triển.
Về thời gian: Phân tích thực trạng giai đoạn 2010 – 2014; đề xuất giải pháp
̣c
đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2035.
ho
4. Những đóng góp mới của luận án
Luận án đã góp phần hệ thống hóa và bổ sung những vấn đề lý luận và thực
ại
tiễn về phát triển bền vững sâm Ngọc Linh. Phát triển bền vững sâm Ngọc Linh là
Đ
sự gia tăng về số lượng và chất lượng sản phẩm sâm Ngọc Linh trên cơ sở bảo tồn
̀ng
nguồn gen, nâng cao năng suất, khả năng cạnh tranh, hiệu quả kinh tế; đảm bảo tăng
thu nhập và phát triển cộng đồng địa phương, bảo vệ môi trường sinh thái rừng.
ươ
Nội dung phân tích phát triển bền vững sâm Ngọc Linh tập trung các vấn đề
cốt lõi của 3 trụ cột trong phát triển bền vững đồng thời về kinh tế, xã hội và môi
Tr
trường như sau: i) Nâng cao hiệu quả kinh tế sản xuất, chế biến, tiêu thụ sâm
Ngọc Linh; ii) Phát triển cộng đồng, phát triển địa phương; iii) Bảo vệ môi
trường sinh thái đảm bảo phát triển ở vùng sâm Ngọc Linh; iv) Bảo tồn và phát
triển nguồn dược liệu sâm Ngọc Linh.
Phân tích phát triển bền vững sâm Ngọc Linh, không chỉ dừng lại ở việc phân
tích các nội dung và các đặc điểm của phát triển bền vững mà luận án đã làm rõ các
4
nhân tố tác động đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh bao gồm các nhóm nhân
tố: Điều kiện tự nhiên, hình thức tổ chức sản xuất và điều kiện kinh tế- xã hội, tiến
bộ khoa học công nghệ, yếu tố thị trường và cạnh tranh; tác động của chính sách.
Về phương diện thực tiễn, luận án đã chỉ ra đặc điểm sinh trưởng, đặc điểm
kinh tế kỹ thuật của sản xuất, tiêu thụ và chế biến sâm Ngọc Linh. Luận án nghiên
cứu những kinh nghiệm thực hiện phát triển bền vững cây sâm ở các quốc gia trên
uê
́
thế giới như: Trung Quốc, Hàn Quốc và Hoa Kỳ. Từ đó rút ra bài học kinh nghiệm
cho Việt Nam và cho địa phương Quảng Nam.
tê
́H
Luận án đã phân tích thực trạng phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở Quảng
Nam trên các khía cạnh kinh tế: diện tích, năng suất, sản lượng, hiệu quả sản xuất.
Đặc biệt luận án sử dụng phương pháp tương quan hồi quy bằng hàm sản xuất
nh
Cobb- Douglas phân tích mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đầu vào đến giá trị sản
Ki
xuất sâm Ngọc Linh, và phương pháp hạch toán dài hạn để xác định giá trị NPV,
IRR, BCR, trong đó xây dựng các kịch bản khi lãi suất, giá cả các yếu tố đầu vào và
̣c
đầu ra thay đổi ảnh hưởng đến kết quả và hiệu của của sản xuất, tác động đến
ho
PTBVSNL. Về khía cạnh xã hội: Đánh giá tình hình giải quyết việc làm, thu nhập,
xóa đói giảm nghèo, tình hình vay nợ của người trồng sâm…Về môi trường: Đánh
ại
giá tác động của phát triển sâm Ngọc Linh đến môi trường sinh thái, công tác quản
Đ
lý và bảo vệ rừng có sâm hoang dã. Bên cạnh đó luận án cũng đã tập trung đánh giá
̀ng
thực trạng bảo tồn và phát triển nguồn dược liệu sâm Ngọc Linh và sử dụng phương
pháp chuyên gia đánh giá được mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến quá trình
ươ
PTBVSNL trên địa bàn huyện Nam Trà My.
Luận án đề xuất hệ thống giải pháp phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở
Tr
huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam. Các giải pháp là cơ sở khoa học để các cấp
chính quyền địa phương điều chính chiến lược, quy hoạch bảo tồn và phát triển bền
vững sâm Ngọc Linh trong thời gian đến.
5
PHẦN 2
NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
CHƢƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CHO PHÁT TRIỂN
BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH
uê
́
1.1. Cơ sở lý luận về phát triển bền vững
tê
́H
Phát triển vừa là động lực, vừa là mục tiêu phấn đấu của xã hội loài người ở
bất kỳ thời đại nào. Nó là một quá trình xã hội đạt đến mức thỏa mãn các nhu cầu
mà xã hội ấy coi là thiết yếu. Theo Liên hiệp quốc: ―Mục tiêu của phát triển là tạo
nh
ra một môi trường thuận lợi cho phép con người được hưởng cuộc sống lâu dài,
mạnh khỏe và sáng tạo. Chân lý đơn giản nhưng đầy sức mạnh này rất bị người ta
Ki
quên mất trong lúc theo đuổi của cải vật chất và tài chính‖. Nói cách khác, phát
triển là tạo điều kiện tốt nhất cho con người được thỏa mãn các nhu cầu sống, được
ho
̣c
hưởng những thành tựu về văn hóa và tinh thần, có đủ tài nguyên cho một cuộc
sống sung túc, được sống trong một môi trường trong lành, được hưởng các quyền
ại
cơ bản của con người và được bảo đảm an ninh, an toàn, không bạo lực [3] [16].
Đ
Tác giả Amartya Sen (2002) cho rằng nội dung cốt lõi của vấn đề phát triển là
tăng trưởng kinh tế, tiến bộ công nghệ và thay đổi chính trị cần được xem xét, hoặc
̀ng
cần được làm rõ sự đóng góp của chúng cho việc mở rộng các quyền tự do của con
ươ
người, nhất là quyền tự do thoát khỏi nạn đói và suy dinh dưỡng. Thị trường là động
cơ của tăng trưởng kinh tế, phát triển lành mạnh các thị trường cũng chính là một
Tr
trong những mục tiêu của phát triển, bởi vì chúng hàm chứa những quyền tự do quan
trọng, trong đó là có quyền tự do trao đổi và giao dịch [32], [33]. Cách tiếp cận về
phát triển của Amartya Sen mở rộng hơn về cách tiếp cận coi ―con người là trung tâm
của phát triển‖ được nhiều nhà kinh tế học thừa nhận. Dudley (1969) cho rằng ít nhất
phải bổ sung thêm ba đòi hỏi bắt buộc vào khái niệm phát triển, đó là giảm đói nghèo
và suy dinh dưỡng, giảm bất bình đẳng thu nhập và cải thiện điều kiện việc làm [46].
Nhà kinh tế học Gunnar Myrdal lại cho rằng có một số nhóm các nhân tố ―giá trị phát
6
triển‖ như tăng trưởng kinh tế, tăng mức sống, giảm bất bình đẳng xã hội và kinh tế,
độc lập, đoàn kết dân tộc, dân chủ hóa chính trị, những thay đổi tích cực về cấu trúc
gia đình, văn hóa của các xã hội nông nghiệp, công nghiệp hóa và bảo vệ môi trường
tác động đến phát triển [30]. Điều này có nghĩa là khi nhận thức về phát triển không
chỉ nhận thức những nội dụng cốt lõi của phát triển mà còn phải nhận thức cả những
nhóm nhân tố tác động đến quá trình phát triển.
uê
́
Mục tiêu của mỗi quốc gia là tạo ra sự tiến bộ toàn diện, mà tăng trưởng kinh
tế chỉ là một điều kiện quan trọng. Sự tiến bộ của quốc gia trong một giai đoạn nhất
tê
́H
định được xem xét trên hai mặt: sự gia tăng về kinh tế và sự tiến bộ về xã hội. Sự
gia tăng về kinh tế được thay bằng thuật ngữ tăng trưởng kinh tế. Tăng trưởng kinh
tế tác động thúc đẩy sự tiến bộ về mọi mặt xã hội, hình thành cơ cấu kinh tế hợp lý
nh
là nội dung của phát triển kinh tế [13].
Ki
Phát triển kinh tế bao hàm ý nghĩa rộng hơn, nó không chỉ bao gồm những thay
đổi về số lượng như tăng trưởng kinh tế, mà còn bao gồm cả những thay đổi về chất
̣c
lượng cuộc sống. Như vậy, phát triển kinh tế có thể hiểu là một quá trình hoàn thiện,
ho
nâng cao về mọi mặt của nền kinh tế trong một thời kỳ nhất định. Trong đó bao gồm cả
sự tăng thêm về quy mô số lượng và chất lượng về cơ cấu kinh tế xã hội. Đó là sự tiến
ại
bộ, thịnh vượng nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống tốt đẹp hơn [39].
Đ
Từ lâu con người đã chú ý đến các mối quan hệ giữa phát triển kinh tế với
̀ng
các vấn đề xã hội và môi trường; giữa chúng có mối quan hệ biện chứng, tác động
lẫn nhau. Môi trường là địa bàn và đối tượng của sự phát triển kinh tế, ngược lại
ươ
phát triển kinh tế là nguyên nhân gây nên những biến đổi về môi trường và những
sự bất bình đẳng trong xã hội. Thực tiễn đã chứng minh, có giai đoạn phát triển kinh
Tr
tế được đặt lên hàng đầu, chú trọng đến tốc độ tăng trưởng, coi nhẹ các yếu tố khác
như: xã hội, văn hóa, môi trường, quyền con người, đã để lại những hậu quả nặng
nề cho môi trường, văn hóa và xã hội. Đối lập với quan điểm trên là quan điểm
―tăng trưởng bằng không hoặc âm‖ để bảo vệ nguồn tài nguyên, bảo vệ môi trường
văn hóa và xã hội. Để giải quyết những mâu thuẫn này, các nhà khoa học đề xuất
một con đường phát triển theo hướng bền vững [30].
7
Xuất phát từ những góc độ khác nhau các nhà kinh tế đã đưa ra những quan
điểm khác nhau về bền vững. Theo WECD (1987), phát triển bền vững là việc đáp ứng
các nhu cầu của hiện tại không ảnh hưởng đến khả năng của các thế hệ tương lai để đáp
ứng nhu cầu riêng của họ. Starik và Rands (1995) định nghĩa tính bền vững như là khả
năng của một hoặc nhiều thực thể, để tồn tại và phát triển (hoặc không thay đổi hoặc
trong điều kiện phát triển) cho khoảng thời gian dài giữa các cấp độ liên quan trong các
uê
́
hệ thống liên quan [76]. Shrivastava (1995) mô tả sự bền vững như hạn chế các khả
năng suy giảm lâu dài, như nguy cơ gắn liền với sự cạn kiệt tài nguyên, biến động
tê
́H
trong chi phí năng lượng, trách nhiệm sản phẩm, và quản lý ô nhiễm [75].
Từ định nghĩa được cung cấp bởi OECD, tính bền vững cũng có liên quan
rộng rãi việc thực hiện hoặc thực hiện trong ba trụ cột của phát triển bền vững
nh
hay còn gọi là ba yếu tố cơ bản với sự nhấn mạnh vào hiệu quả của môi trường,
Ki
xã hội và kinh tế để cải thiện chất lượng cuộc sống của con người. Elkington
(1998, 2004) chỉ ra các khái niệm về tính bền vững như là giao điểm của ba
̣c
thành phần (Sơ đồ 1.1). Mặc dù nghiên cứu đề cập đến các khái niệm về 3 trụ
ho
cột, nhưng sự tích hợp giữa ba chiều không hoàn toàn đầy đủ. Các nghiên cứu
cho thấy việc thiếu sự đánh giá, phân tích tính tương tác giữa ba yếu tố sẽ không
ại
làm rõ được tính bền vững của sự phát triển, đặc biệt là sự chi phối bởi các vấn
Đ
đề môi trường đến kinh tế, văn hóa xã hội [50] [75].
̀ng
Hầu hết các học giả đồng ý về khái niệm của ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi
trường. Nhưng quan điểm về bền vững vẫn là chủ đề gây tranh cãi và cần phát triển
ươ
hơn nữa. Trước đó, Costanza và Patten (1995) đã giải thích sự bền vững như là các dự
đoán dựa trên hiện tại của hành động để thực hiện trong tương lai và hy vọng sẽ đạt
Tr
được sự bền vững, tức là phải giữ được tỷ lệ thu hoạch ở mức độ hợp lý theo sự thay
đổi tự nhiên, từ đó dẫn đến hệ thống được khai thác bền vững [43]. Tác giả Sutton
(2000) lại cho rằng: phát triển bền vững không phải là việc lồng ghép các vấn đề xã
hội, sinh thái và kinh tế, cũng không phải là về tham vấn rộng rãi, cũng không phải
là về việc cải thiện chất lượng cuộc sống nhưng nó là một cái gì đó phải được duy
trì, để đảm bảo đạt được một mức độ mong muốn của sự bền vững đồng thời của cả
ba hình thái kinh tế, xã hội và môi trường [10] [81].
8
- Xem thêm -