1. Më ®Çu
1.1. §Æt vÊn ®Ò
Khoai t©y (Solanum tuberosum L.) lµ mét c©y l−¬ng thùc, thùc phÈm
chiÕm vÞ trÝ quan träng trong nÒn kinh tÕ quèc d©n cña nhiÒu n−íc trªn thÕ
giíi. HiÖn nay, c©y khoai t©y ®· ®−îc trång phæ biÕn ë 140 n−íc trªn thÕ giíi
(Fuglie K.O., 2000) [58]. Trong nh÷ng c©y l−¬ng thùc chÝnh cña thÕ giíi,
khoai t©y ®−îc xÕp thø t− sau lóa m×, ng« vµ lóa n−íc.
ë ViÖt Nam tõ nh÷ng n¨m cuèi cña thËp kû 70 do cuéc c¸ch m¹ng xanh ë
miÒn B¾c, lóa xu©n thay lóa chiªm nªn diÖn tÝch trång khoai t©y ®−îc më réng
nhanh chãng (Tr−¬ng V¨n Hé, 1990) [18]. N¨m 1987, c©y khoai t©y chÝnh thøc
®−îc Bé N«ng nghiÖp ®¸nh gi¸ lµ 1 c©y l−¬ng thùc quan träng thø 2 sau lóa, cã
vai trß võa lµ c©y l−¬ng thùc võa lµ c©y thùc phÈm, ®ång thêi lµ c©y xuÊt khÈu cã
gi¸ trÞ kinh tÕ cao. Víi ®iÒu kiÖn thêi tiÕt khÝ hËu trong vô ®«ng - xu©n ë ®ång
b»ng B¾c bé, c©y khoai t©y lµ c©y trång lý t−ëng, ®em l¹i gi¸ trÞ kinh tÕ cao.
HiÖn nay, khoai t©y ®−îc x¸c ®Þnh lµ mét trong nh÷ng c©y trång chñ
yÕu n»m trong ch−¬ng tr×nh t¹o c«ng ¨n viÖc lµm, n©ng cao thu nhËp, ®¶m b¶o
an toµn l−¬ng thùc vµ c¶i thiÖn chÕ ®é dinh d−ìng cho ng−êi d©n vïng ®ång
b»ng còng nh− miÒn nói phÝa B¾c (NguyÔn TiÕn H−ng, 2003) [27].
Tuy nhiªn, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y t×nh h×nh s¶n xuÊt khoai t©y ë n−íc
ta cã chiÒu h−íng gi¶m sót nghiªm träng c¶ vÒ n¨ng suÊt lÉn s¶n l−îng. Cã nhiÒu
nguyªn nh©n dÉn ®Õn t×nh tr¹ng trªn, trong ®ã nguyªn nh©n quan träng lµ thiÕu
cñ gièng cã chÊt l−îng vµ gi¸ thµnh h¹ cung cÊp cho s¶n xuÊt, cñ gièng sö dông
trong s¶n xuÊt hiÖn nay hÇu hÕt ®· bÞ tho¸i ho¸ nghiªm träng dÉn ®Õn gi¶m n¨ng
suÊt lµm cho hiÖu qu¶ kinh tÕ cña s¶n xuÊt khoai t©y thÊp.
VËy lµm thÕ nµo ®Ó c©y khoai t©y trë l¹i víi thêi hoµng kim cña nã?
C©u hái nµy thËt kh«ng ®¬n gi¶n, ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy cÇn cã sù hîp t¸c
1
nghiªn cøu cña nhiÒu c¬ quan ®Ó thiÕt lËp vµ hoµn thiÖn hÖ thèng s¶n xuÊt
khoai t©y gièng cã chÊt l−îng vµ ®−a hÖ thèng nµy vµo ho¹t ®éng mét c¸ch cã
hiÖu qu¶, trong hÖ thèng ®ã th× kh©u rÊt quan träng lµ ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc
nh÷ng vïng c¸ch ly, cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu vµ ®Êt ®ai thÝch hîp ®Ó duy tr× cÊp ®é
vµ chÊt l−îng cña khoai t©y gièng b¾t nguån tõ nhËp néi còng nh− tõ nu«i cÊy
invitro trong n−íc ®Ó gi¶m gi¸ thµnh vµ chñ ®éng gièng cho s¶n xuÊt.
§©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò hÕt søc cÊp b¸ch mµ thùc tÕ ®ang ®ßi hái. V× vËy,
®Ó sím gãp phÇn vµo viÖc gi¶i quyÕt vÊn nh÷ng ®Ò võa nªu trªn chóng t«i tiÕn
hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi:
“Nghiªn cøu mét sè gi¶i ph¸p s¶n xuÊt khoai t©y gièng chÊt l−îng cao
gãp phÇn hoµn thiÖn hÖ thèng s¶n xuÊt gièng khoai t©y cho c¸c tØnh phÝa B¾c”
1.2. Môc ®Ých vµ yªu cÇu cña ®Ò tµi
1.2.1. Môc ®Ých nghiªn cøu
Nghiªn cøu mét sè gi¶i ph¸p nh»m kh¾c phôc mét sè mÆt h¹n chÕ trong
s¶n xuÊt khoai t©y gièng chÊt l−îng cao gãp phÇn hoµn thiÖn hÖ thèng s¶n
xuÊt khoai t©y gièng cho c¸c tØnh phÝa B¾c
1.2.2. Yªu cÇu
- X¸c ®Þnh ®−îc vïng c¸ch ly tèt ®Ó s¶n xuÊt khoai t©y gièng cÊp siªu
nguyªn chñng mµ kh«ng ph¶i sö dông nhµ mµn c¸ch ly ®ång thêi ®Ó duy tr×
cÊp ®é còng nh− chÊt l−îng khoai t©y gièng.
- §¸nh gi¸ ®−îc sù sinh tr−ëng ph¸t triÓn, n¨ng suÊt vµ ®é nhiÔm bÖnh
cña khoai t©y gièng trång t¹i miÒn nói, h¶i ®¶o vµ ®ång b»ng.
- §¸nh gi¸ ®−îc sù sinh tr−ëng ph¸t triÓn, n¨ng suÊt vµ ®é nhiÔm bÖnh cña
3 nguån gièng: nhËp néi, x¸c nhËn ®êi 1 vµ x¸c nhËn ®êi 2 s¶n xuÊt t¹i miÒn nói.
- §¸nh gi¸ ®−îc n¨ng suÊt, chÊt l−îng còng nh− hiÖu qu¶ kinh tÕ cña khoai
t©y trång tõ cñ gièng nhËp néi vµ s¶n xuÊt trong n−íc b¾t nguån tõ nu«i cÊy in vitro.
2
2. Tæng quan tµi liÖu
2.1 Giíi thiÖu chung vÒ c©y khoai t©y
C©y khoai t©y thuéc gennus Solanum, sectio Potato gåm 180 loµi cã kh¶
n¨ng cho cñ (Hawkes, 1978) [60]. Cã kho¶ng 20 lo¹i khoai t©y th−¬ng phÈm.
C©y khoai t©y thuéc nhãm c©y th©n th¶o, hä cµ (Solanaceae), thuéc loµi
Solanum tuberosum L., ë thÓ tø béi (tetraploid 2n=4x=48) (Vâ V¨n Chi,1969
[3]; Mc. Collum, 1992 [68]).
Smith (1968) [70] ®· x¸c ®Þnh c©y khoai t©y cã nguån gèc tõ vïng nói
cao Andes thuéc Nam Mü. Theo Harris (1978) [61] c©y khoai t©y ®−îc ph¸t
hiÖn lÇn ®Çu ë Peru vµ Bolovia kho¶ng 8000 n¨m tr−íc ®©y. Vµo thÕ kû XVI,
ng−êi T©y Ban Nha ®Õn Nam Mü vµ ®· t×m thÊy c©y khoai t©y ë thung lòng
cña vïng nói Andes, sau ®ã c©y khoai t©y ®−îc ®−a tõ Peru vÒ ch©u ¢u vµ vµi
thÕ kû sau ®ã nã trë thµnh mét phÇn thøc ¨n hµng ngµy cña ng−êi ch©u ¢u.
HiÖn nay, khoai t©y lµ mét trong nh÷ng nguån l−¬ng thùc quan träng
cña loµi ng−êi. C©y khoai t©y ®−îc xÕp vµo c©y l−¬ng thùc ®øng hµng thø t−
trªn thÕ giíi sau lóa m×, lóa g¹o vµ ng«. Theo FAO, s¶n l−îng khoai t©y thÕ
giíi hµng n¨m ®¹t kho¶ng 300 triÖu tÊn, chiÕm 60 - 70% tæng s¶n l−îng lóa
hoÆc lóa m× vµ chiÕm 50% s¶n l−îng c©y cã cñ (FAO, 1995) [56]. Cuèi thÕ kû
XX, cã h¬n 1 tû ng−êi trªn toµn cÇu ¨n khoai t©y, trong ®ã kho¶ng nöa tû
ng−êi ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn.
Khoai t©y võa lµ c©y l−¬ng thùc, võa lµ c©y thùc phÈm cã gi¸ trÞ dinh
d−ìng cao. Cñ khoai t©y chøa trung b×nh kho¶ng 25% chÊt kh«, trong ®ã cã
80 - 85% tinh bét, 3% protein, cã nhiÒu vitamin: A, B, B1, B2, B6, P, PP,... vµ
nhiÒu nhÊt lµ vitamin C (20 - 50mg%). Ngoµi ra cßn cã c¸c chÊt kho¸ng quan
träng, chñ yÕu lµ K, thø ®Õn lµ Ca, P, Mg (T¹ Thu Cóc, 2000) [5]. Theo
3
Beukema, Vander Zaag (1979) [49] th× cø 1kg khoai t©y cho 840 calo. NÕu
tÝnh theo sù c©n b»ng protein/calo, sù ph©n bè vµ tû lÖ axit amin quan träng
trong c¸c lo¹i thøc ¨n chÝnh th× khoai t©y chØ kÐm trøng (Ng« §øc ThiÖu,
1978) [43]. Trong mét ngµy, nÕu chØ sö dông 100g khoai t©y cã thÓ ®¶m b¶o Ýt
nhÊt 8% nhu cÇu protein, 3% nhu cÇu n¨ng l−îng, 10% nhu cÇu s¾t, 10% nhu
cÇu vitamin B1, 20-25% nhu cÇu vitamin C cho ng−êi/ngµy (Burton, 1974)
[50]. V× vËy, theo ®¸nh gi¸ tæng kÕt cña Beukema, Vander Zaag (1979) [49]
th× trong sè c¸c c©y trång cña vïng nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi nh− lóa, ng«,
®Ëu,... th× khoai t©y lµ c©y cho n¨ng suÊt n¨ng l−îng, n¨ng suÊt protein vµ sinh
lîi cao nhÊt.
B¶ng 2.1. Gi¸ trÞ dinh d−ìng cña mét sè s¶n phÈm
(Beukema, Vander Zaag, 1979) [49]
Tû lÖ protein sö dông
S¶n phÈm
(% so víi trøng)
Trøng
100
Khoai t©y
71
Ng«
55
§Ëu t−¬ng
56
Bét m×
52
§Ëu Hµ lan
44
NÕu so s¸nh vÒ n¨ng suÊt chÊt kh« trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch trång trät
th× khoai t©y lµ cao nhÊt, h¬n lóa m× 3,04 lÇn, lóa n−íc 1,33 lÇn vµ ng« 2,2 lÇn
(FAO, 1991) [54].
ë c¸c n−íc cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn, khoai t©y cßn sö dông lµm thøc ¨n
gia sóc. Vander Zaag vµ Horton (1983) ®· tæng kÕt viÖc sö dông khoai t©y trªn
thÕ giíi nh− sau: Sö dông lµm l−¬ng thùc, thùc phÈm cho ng−êi 45%, cho gia
4
sóc 31%, lµm gièng 14%, chÕ biÕn tinh bét 2% vµ c¸c môc ®Ých kh¸c lµ 8%.
Theo sè liÖu thèng kª cña FAO (1991) [54], l−îng khoai t©y lµm thøc ¨n gia
sóc ë Ph¸p lµ 3,06 triÖu tÊn Hµ Lan 1,93 triÖu tÊn,... NÕu n¨ng suÊt khoai t©y
cñ lµ 150 t¹/ha vµ 80 t¹/ha th©n l¸ th× cã thÓ ®¶m b¶o 5500 ®¬n vÞ thøc ¨n gia
sóc (Ng« §øc ThiÖu,1978) [43].
Bªn c¹nh gi¸ trÞ lµm l−¬ng thùc, thùc phÈm vµ thøc ¨n gia sóc, khoai t©y
cßn lµ nguån nguyªn liÖu cho nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn. Tinh bét cña
khoai t©y ®−îc sö dông trong c«ng nghiÖp dÖt, sîi, gç Ðp, giÊy vµ ®Æc biÖt lµ
trong c«ng nghiÖp chÕ biÕn axit h÷u c¬ (Lactic, Citric), dung m«i h÷u c¬
(Etanol, Butanol). ¦íc tÝnh 1 tÊn khoai t©y cñ cã hµm l−îng tinh bét 17,6%
chÊt t−¬i th× sÏ cho 112 lÝt r−îu, 55kg axit h÷u c¬ vµ mét sè s¶n phÈm kh¸c
(FAO,1991) [54]. ChÝnh v× vËy, khoai t©y lµ c©y trång cã gi¸ trÞ xuÊt khÈu, gi¸
trÞ mËu dÞch, n¨m 1994 gi¸ trÞ khoai t©y cñ dao ®éng tõ 140 - 170 USD/tÊn
(FAO,1995) [56], nh−ng ®Õn n¨m 2003 gi¸ trÞ nµy ®· lªn tíi 230 - 250
USD/tÊn (§ç Kim Chung, 2003) [6].
2.2. Vµi nÐt vÒ t×nh h×nh s¶n xuÊt khoai t©y trªn thÕ giíi vµ
ViÖt Nam
2.2.1. T×nh h×nh s¶n xuÊt khoai t©y trªn thÕ giíi
Nhê cã gi¸ trÞ vÒ nhiÒu mÆt nªn c©y khoai t©y ®−îc trång réng r·i ë h¬n
130 n−íc trªn thÕ giíi, tõ 700 vÜ tuyÕn B¾c ®Õn 400 vÜ tuyÕn Nam (T¹ Thu Cóc,
1979) [4], ®Õn n¨m 2000 sè n−íc trång khoai t©y trªn thÕ giíi ®· lªn tíi 140
n−íc (Fuglie K.O, 2000) [58]. Tuy nhiªn, do tr×nh ®é s¶n suÊt vµ tr×nh ®é
th©m canh rÊt kh¸c nhau gi÷a c¸c n−íc trång khoai t©y nªn n¨ng suÊt rÊt
chªnh lÖch. Theo thèng kª cña FAO, (1995) [56], tÝnh ®Õn n¨m 1990 n¨ng
suÊt cña c¸c n−íc trång khoai t©y ®¹t tõ 4 - 12 tÊn/ha. S¶n l−îng khoai t©y trªn
thÕ giíi hµng n¨m ®¹t kho¶ng 300 triÖu tÊn, chiÕm 60 - 70% s¶n l−îng lóa
hoÆc lóa m× vµ chiÕm kho¶ng 50% tæng s¶n l−îng c©y cã cñ (FAO, 1995)[56].
5
VÒ diÖn tÝch trång khoai t©y, ®øng ®Çu lµ Céng hoµ liªn bang Nga (3,5
triÖu ha), Trung Quèc lµ n−íc cã diÖn tÝch ®øng thø 2 (3,4 triÖu ha), tiÕp ®Õn
lµ Ba Lan, Ukraina (1,5 triÖu ha), Ên §é lµ n−íc cã diÖn tÝch trång khoai t©y
lín thø 6 trªn thÕ giíi víi diÖn tÝch xung quanh 1 triÖu ha. C¸c quèc gia cßn
l¹i ®Òu cã diÖn tÝch trång khoai t©y d−íi 1 triÖu ha (FAO,1996) [57].
VÒ s¶n l−îng ®øng ®Çu lµ Trung Quèc (trªn 40 triÖu tÊn/n¨m), thø hai lµ
Ba Lan (24 triÖu tÊn/n¨m), Hoa Kú kho¶ng 20 triÖu tÊn/n¨m vµ Ên §é lµ 17
triÖu tÊn/n¨m (FAO,1996) [57].
§èi víi c¸c n−íc cã nÒn s¶n xuÊt khoai t©y ph¸t triÓn th× xu h−íng
chung lµ gi¶m diÖn tÝch trång khoai t©y vµ t¨ng s¶n l−îng b»ng c¸ch sö dông
c¸c gièng khoai t©y míi cã n¨ng suÊt cao, chèng chÞu tèt céng víi viÖc ¸p
dông c¸c biÖn ph¸p kü thuËt hiÖn ®¹i. Trong thÕ kû XX n¨ng suÊt khoai t©y ®·
t¨ng gÊp ®«i (tõ 14 tÊn lªn 29 tÊn/ha) ë Australia, thËm chÝ cã n−íc n¨ng suÊt
khoai t©y t¨ng tíi 80% nh− NhËt B¶n. §èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, do
møc ®é vÒ gia t¨ng d©n sè, nhu cÇu l−¬ng thùc, thùc phÈm ngµy cµng t¨ng lªn,
cïng víi lóa, lóa m× vµ ng«, khoai t©y gãp phÇn quan träng ®Ó ®¶m b¶o an
toµn l−¬ng thùc cho con ng−êi. Xu h−íng chung cña c¸c n−íc nµy lµ t¨ng s¶n
l−îng b»ng c¶ t¨ng diÖn tÝch vµ n¨ng suÊt. Trong 30 n¨m qua tæng diÖn tÝch
khoai t©y ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn t¨ng tõ 3.562 ngµn ha lªn 84.957 ngµn
ha víi n¨ng suÊt b×nh qu©n t¨ng tõ 8 tÊn lªn 13 tÊn/ha.
Tuy nhiªn, n¨ng suÊt nªu trªn cßn cã mét kho¶ng c¸ch qu¸ xa so víi
n¨ng suÊt khoai t©y ë c¸c n−íc tiªn tiÕn vµ ngay c¶ tiÒm n¨ng n¨ng suÊt ë c¸c
vïng nµy. C¸c nghiªn cøu cña Trung t©m khoai t©y Quèc tÕ (CIP) chØ ra r»ng:
kh«ng cã lý do nµo ®Æc biÖt g©y ra giíi h¹n n¨ng suÊt ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi vµ
¸ nhiÖt ®íi. C¸c thÝ nghiÖm ë Senegal víi gièng vµ ®iÒu kiÖn canh t¸c thÝch
hîp ®· cho n¨ng suÊt tíi 36 tÊn/ha (FAO, 1994) [55].
Nguyªn nh©n lµm h¹n chÕ n¨ng suÊt khoai t©y ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn
6
lµ sù h¹n hÑp vÒ tµi chÝnh. Ng−êi trång khoai t©y ë c¸c n−íc nµy hÇu hÕt lµ nghÌo
kh«ng ®ñ tiÒn mua ph©n ho¸ häc, thuèc b¶o vÖ thùc vËt vµ ®Æc biÖt lµ hä kh«ng ®ñ
kh¶ n¨ng mua cñ gièng cã chÊt l−îng tèt v× chi phÝ cho cñ gièng lµ lín nhÊt trong
tæng chi phÝ tiÒn mÆt mµ ng−êi trång khoai t©y ph¶i ®Çu t− (FAO, 1994) [55].
C¸c nghiªn cøu ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn trång khoai t©y (trong ®ã cã
ViÖt Nam) ®Òu rót ra kÕt luËn r»ng: HiÖn nay, cñ gièng chÊt l−îng cao lµ vÊn
®Ò hµng ®Çu ¶nh h−ëng ®Õn s¶n suÊt khoai t©y. Sù tiÕp cËn víi gièng míi vµ
cñ gièng cã chÊt l−îng cao ®· cã vai trß quan träng trong viÖc n©ng cao n¨ng
suÊt vµ s¶n l−îng khoai t©y ë Argentina, Brazil, Colombia (FAO,1994) [55].
T¹i Philipin cã ph−¬ng h−íng n©ng cao s¶n l−îng b»ng viÖc n©ng cao n¨ng
suÊt th«ng qua viÖc thay thÕ c¸c cñ gièng kÐm chÊt l−îng b»ng c¸c cñ gièng chÊt
l−îng tèt. Thùc hiÖn ®iÒu nµy, tõ 1977 - 1987 ChÝnh phñ liªn kÕt víi mét sè tæ
chøc quèc tÕ ®Ó ph¸t triÓn hÖ thèng gièng hoµn chØnh vµ vµo n¨m 1987 ®· cã 10%
diÖn tÝch khoai t©y ®−îc trång b»ng gièng quèc gia (Crissman, 1989) [51].
Sù thiÕu cñ gièng chÊt l−îng tèt lµ yÕu tè h¹n chÕ n¨ng suÊt vµ hiÖu qu¶
s¶n suÊt khoai t©y ë Ethiopia (dÉn theo §Æng ThÞ V©n, 1997) [46].
ë Ecuado: Do khÝ hËu nhiÖt ®íi h¹n chÕ mét phÇn n¨ng suÊt nh−ng h¹n
chÕ lín nhÊt lµ do h¹n chÕ vÒ gièng . §Ó cã gièng chÊt l−îng cung cÊp cho s¶n
xuÊt n−íc nµy ®· ¸p dông c¶ kü thuËt truyÒn thèng vµ kü thuËt nh©n nhanh
b»ng nu«i cÊy m« thùc vËt (Estrella D., 1986) [53].
ë Hµn Quèc: ViÖc thay thÕ gièng cã chÊt l−îng cao ®· lµm t¨ng n¨ng suÊt
khoai t©y trong nh÷ng n¨m 1970 tõ 11 tÊn lªn 20 tÊn/ha (Horton, 1988) [65].
ë Ruwanda: Nhê hÖ thèng gièng quèc gia mµ n¨ng suÊt t¨ng lªn 40%
so víi gièng s¶n suÊt b»ng con ®−êng truyÒn thèng (FAO Report, 1994) [55].
Trung Quèc, mét n−íc cã diÖn tÝch trång khoai t©y thø 2 trªn thÕ giíi,
thêi gian qua ®· øng dông rÊt thµnh c«ng kü thuËt nu«i cÊy m« thùc vËt vµo
7
viÖc s¶n xuÊt gièng khoai t©y cña n−íc nµy vµ ®· lµm cho diÖn tÝch trång
khoai t©y cña n−íc nµy t¨ng gÊp ®«i so víi thêi kú 1960, s¶n l−îng t¨ng 2,5
lÇn (Wang - Jun, Bofu S., Qunbao H., 1994) [72].
Nh×n chung, ë hÇu hÕt c¸c n−íc thuéc ch©u ¸ , ch©u Phi vµ ch©u Mü La
Tinh n«ng d©n sö dông mét phÇn s¶n phÈm thu ®−îc ®Ó lµm gièng. §ã chÝnh
lµ con ®−êng lµm gi¶m nghiªm träng chÊt l−îng cñ gièng khoai t©y ë c¸c
quèc gia nµy. ChÝnh v× vËy, sù t¨ng s¶n l−îng trong thêi gian qua chñ yÕu lµ
do t¨ng diÖn tÝch trång trät, møc ®é t¨ng n¨ng suÊt ë c¸c khu vùc nµy lµ cßn qu¸
thÊp. C¸c quèc gia nµy b»ng c¸c con ®−êng kh¸c nhau ®Òu cÇn ph¶i t×m c¸ch
kh¾c phôc t×nh tr¹ng thiÕu cñ gièng chÊt l−îng ®Ó t¨ng n¨ng suÊt (NguyÔn ThÞ
Kim Thanh, 1998) [41].
ë mçi quèc gia kh¸c nhau cã c¸c nguyªn nh©n g©y tho¸i ho¸ lµm gi¶m
chÊt l−îng cñ gièng kh¸c nhau nh−ng nguyªn nh©n chÝnh ë c¸c quèc gia trång
khoai t©y gÆp ph¶i lµ t×nh tr¹ng tho¸i ho¸ do nhiÔm virus.
2.2.2. T×nh h×nh s¶n suÊt khoai t©y ë ViÖt Nam
C©y khoai t©y ®−îc du nhËp vµo ViÖt Nam tõ n¨m 1890 do nh÷ng nhµ
truyÒn gi¸o ng−êi Ph¸p ®em ®Õn vµ chñ yÕu ®−îc trång ë vïng ®ång b»ng s«ng
Hång (Ho T. V., Tuyet L. T., Tung P. X., Zaag P. Vander, 1987) [62]. Tr−íc n¨m
1970, diÖn tÝch trång khoai t©y ë ViÖt Nam cßn rÊt thÊp, chØ kho¶ng 2000 ha vµ
khoai t©y chØ ®−îc xem nh− mét lo¹i rau. Nhê cã cuéc c¸ch m¹ng xanh vÒ gièng
lóa, vô ®«ng ë ®ång b»ng s«ng Hång trë thµnh vô chÝnh, c©y khoai t©y ®−îc coi
lµ mét c©y trång vô ®«ng lý t−ëng cho vïng ®ång b»ng s«ng Hång vµ trë thµnh
mét c©y l−¬ng thùc quan träng. N¨m 1987, c©y khoai t©y chÝnh thøc ®−îc Bé
N«ng nghiÖp ®¸nh gi¸ lµ mét c©y l−¬ng thùc quan träng thø hai sau lóa. Ch−¬ng
tr×nh khoai t©y quèc gia ®−îc thµnh lËp ®· thu hót hµng lo¹t c¸c c¬ quan nghiªn
cøu vµ ph¸t triÓn khoai t©y rÊt m¹nh (NguyÔn Quang Th¹ch, 1993) [40].
8
HiÖn nay, khoai t©y vÉn lµ mét trong nh÷ng lo¹i c©y trång chñ yÕu n»m
trong ch−¬ng tr×nh t¹o c«ng ¨n viÖc lµm, n©ng cao thu nhËp, ®¶m b¶o an toµn
l−¬ng thùc vµ c¶i thiÖn chÕ ®é dinh d−ìng cho ng−êi d©n vïng ®ång b»ng
s«ng Hång còng nh− miÒn nói (NguyÔn TiÕn H−ng, 2003) [27]. B¸o c¸o
(5/2002) cña dù ¸n khoai t©y ViÖt - §øc (Côc KhuyÕn n«ng vµ KhuyÕn l©m Bé NN&PTNT) [8] cho biÕt: thu nhËp tõ khoai t©y chiÕm kho¶ng 42 - 87%
thu nhËp tõ vô ®«ng, 4,5 - 34,5% thu nhËp tõ trång trät vµ 4,5 - 22,5% trong
tæng thu nhËp cña n«ng hé. Víi diÖn tÝch nh− hiÖn nay th× ngµnh s¶n xuÊt nµy
®· t¹o ra viÖc lµm cho kho¶ng 150.000 ®Õn 184.000 lao ®éng n«ng nghiÖp
trong thêi gian n«ng nhµn gi÷a hai vô lóa, ®ãng gãp vµo GDP n«ng nghiÖp
kho¶ng 800 tû ®ång [10]. Tiªu thô khoai t©y trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y cã xu
h−íng t¨ng nhanh, ®Æc biÖt lµ ë mét sè thµnh phè lín, do thu nhËp cña ng−êi
d©n ®−îc c¶i thiÖn, c¸c dÞch vô ¨n uèng c«ng céng ph¸t triÓn vµ do ngµy cµng
nhiÒu ng−êi tiªu dïng hiÓu ®−îc gi¸ trÞ dinh d−ìng cña khoai t©y vµ coi khoai
t©y lµ lo¹i thùc phÈm s¹ch v× Ýt bÞ nhiÔm c¸c lo¹i thuèc b¶o vÖ thùc vËt ®éc h¹i
nh− c¸c lo¹i rau xanh kh¸c. Theo ®iÒu tra cña §ç Kim Chung (2003) [6], møc
tiªu thô khoai t©y ¨n t−¬i hiÖn t¹i cña ViÖt Nam ®· lªn tíi 480.040 tÊn/n¨m.
Theo dù b¸o nÕu d©n sè tiÕp tôc t¨ng ë møc 1,2%/n¨m, tû lÖ sè ng−êi tiªu dïng
vÉn ë møc 88,4% th× tæng nhu cÇu khoai t©y cho ¨n t−¬i sÏ lªn tíi 555.827 tÊn
vµo n¨m 2005 vµ 671.100 tÊn vµo n¨m 2010. §iÒu tra còng cho thÊy cã tíi
20,5% sè hé ®−îc pháng vÊn coi khoai t©y lµ mãn ¨n cao cÊp, ®Æc biÖt mét sè
ng−êi tiªu dïng ë miÒn Nam cho biÕt khoai t©y chØ ®−îc dïng cho ng−êi giµ,
ng−êi èm, trÎ em vµ nh÷ng dÞp ®Æc biÖt nh− ®¸m c−íi, tiÖc, lÔ tÕt.
Bªn c¹nh nhu cÇu khoai t©y ¨n t−¬i t¨ng th× nhu cÇu vÒ nguyªn liÖu cho
mét sè nhµ m¸y chÕ biÕn khoai t©y trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y còng t¨ng lªn
cïng víi sù ra ®êi cña mét sè nhµ m¸y míi nh− C«ng ty Liwayway ë B×nh
D−¬ng, C«ng ty Duyªn H¶i, Vitafood ë Thµnh phè Hå ChÝ Minh, C«ng ty An
L¹c ë Hµ Néi,...L−îng khoai t©y ®−îc dïng cho chÕ biÕn hµng n¨m lµ 12.200
9
tÊn. Víi tèc ®é cao vÒ ®« thÞ ho¸, sù ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp kh¸ch s¹n vµ
du lÞch, nhu cÇu vÒ khoai t©y cho chÕ biÕn sÏ t¨ng lªn tíi 20.000 tÊn vµo n¨m
2005 vµ 40.000 tÊn vµo n¨m 2010 (§ç Kim Chung, 2003) [6].
Víi ®iÒu kiÖn thêi tiÕt khÝ hËu trong vô ®«ng ë miÒn B¾c ViÖt Nam th×
c©y khoai t©y ®−îc xem lµ c©y trång lý t−ëng:
- Thêi vô trång khoai t©y kh«ng kh¾t khe nh− ng«, l¹c, ®Ëu t−¬ng,... Cã
thÓ trång c©y khoai t©y tõ th−îng tuÇn th¸ng 10 ®Õn h¹ tuÇn th¸ng 12 vÉn cho
n¨ng suÊt kh¸. Khoai t©y lµ c©y hoµn toµn phï hîp víi c«ng thøc lu©n canh:
Lóa mïa - khoai t©y ®«ng - lóa xu©n
Lu©n canh khoai t©y víi lóa cßn cã t¸c dông t¨ng c−êng ®é ph× cho ®Êt
c¶ vÒ lý tÝnh vµ ho¸ tÝnh ®ång thêi gian ng¨n c¶n ®−îc sù lan truyÒn mét sè
s©u bÖnh. Ngoµi ra trång khoai t©y Ýt ph¶i sö dông thuèc b¶o vÖ thùc vËt, cÇn
mét l−îng n−íc Ýt nªn cßn gãp phÇn vµo viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng vµ tiÕt kiÖm
nguån tµi nguyªn n−íc, nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc ®ang ®−îc quan t©m hiÖn nay.
- Trong c¸c c©y vô ®«ng, kh«ng cã c©y nµo chØ trong thêi gian ng¾n
(trªn d−íi 3 th¸ng) trång trät l¹i cho thu ho¹ch mét s¶n phÈm lín, cã ý nghÜa
vµ gi¸ trÞ nhiÒu mÆt nh− khoai t©y. N¨ng suÊt khoai t©y hiÖn nay ®¹t 12 tÊn/ha,
nhiÒu hîp t¸c x· ®¹t n¨ng suÊt 25 - 30 tÊn/ha, víi n¨ng suÊt nh− hiÖn nay 1
sµo khoai t©y t¹o thu nhËp cho hé n«ng d©n tõ 300.000 ®Õn 1.000.000 ®ång
[10]. Theo Ng« §øc ThiÖu (1990) [45], trong ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai khÝ hËu vïng
®ång b»ng sö dông gièng khoai t©y s¹ch bÖnh, ¸p dông ®Çy ®ñ biÖn ph¸p kü
thuËt th©m canh, tiÒm n¨ng n¨ng suÊt khoai t©y cã thÓ ®¹t 32 - 39 tÊn/ha.
- S¶n phÈm khoai t©y dÔ tiªu thô, lµm l−¬ng thùc, thùc phÈm cho ng−êi
vµ gia sóc, lµm nguyªn liÖu chÕ biÕn c«ng nghiÖp,... Ngoµi ra, khoai t©y cßn
cã kh¶ n¨ng xuÊt khÈu thuËn lîi v× nhiÒu n−íc trong khu vùc kh«ng trång
®−îc khoai t©y nh−ng l¹i cã nhu cÇu cao, theo ®iÒu tra cña §ç Kim Chung
(2003) [6], hiÖn t¹i cã kho¶ng 1% s¶n l−îng khoai t©y s¶n xuÊt trong n−íc
10
(4.210 tÊn) ®−îc xuÊt khÈu hµng n¨m sang c¸c n−íc nh−: Th¸i Lan, Singapo,
Malaysia,...Theo dù b¸o, l−îng khoai t©y xuÊt khÈu sÏ chiÕm tíi 3% s¶n l−îng
trong n−íc vµo n¨m 2005 vµ 5% vµo n¨m 2010.
MÆc dï cã nhiÒu −u thÕ nh− vËy nh−ng t×nh h×nh s¶n suÊt khoai t©y ë
ViÖt Nam lu«n biÕn ®éng. Theo sè liÖu thèng kª cña Vô Trång trät - Bé N«ng
nghiÖp: n¨ng suÊt khoai t©y cña chóng ta biÕn ®éng kh«ng nhiÒu, th−êng dao
®éng trong kho¶ng 8 - 10 tÊn/ha. Trong khi ®ã diÖn tÝch trång khoai t©y chóng
ta biÕn ®éng rÊt lín, diÖn tÝch trång khoai t©y t¨ng nhanh vµo n¨m 1979, sau
®ã lµ qu¸ tr×nh gi¶m liªn tôc. Trong nh÷ng n¨m 1990 diÖn tÝch trång khoai t©y
n−íc ta dao ®éng trong kho¶ng 30 - 40 ngh×n ha, thÕ nh−ng tõ n¨m 1991 ®Õn 1995
diÖn tÝch trång khoai t©y cña chóng ta chØ cßn kho¶ng 25 - 30 ngh×n ha. Theo ®iÒu
tra cña §ç Kim Chung (2003) [6], mét sè n¨m gÇn ®©y diÖn tÝch khoai t©y ë n−íc
ta cã t¨ng nh−ng còng chØ dao ®éng trong kho¶ng 30 - 35 ngh×n ha, víi møc t¨ng
diÖn tÝch chËm nh− hiÖn nay th× ®Ó c©y khoai t©y trë l¹i nh− thêi hoµng kim cña nã
(trªn 100 ngh×n ha nh− n¨m 1979) lµ rÊt khã kh¨n nÕu chóng ta kh«ng cã nh÷ng
gi¶i ph¸p còng nh− nh÷ng b−íc ®ét ph¸ ®èi víi ngµnh s¶n xuÊt nµy.
S¶n suÊt khoai t©y chØ cã l·i khi n¨ng suÊt ®¹t trªn 10 tÊn/ha d−íi 8 tÊn/ha sÏ bÞ
thua lç. Víi n¨ng suÊt chØ ®¹t 10 tÊn/ha so víi møc ®Çu t− chi phÝ cao cña trång trät
khoai t©y nh− hiÖn nay, th× hiÖu qu¶ kinh tÕ cña s¶n suÊt khoai t©y thÊp h¬n so víi
nhiÒu c©y trång vô ®«ng kh¸c nh− ng«, l¹c, ®Ëu t−¬ng,... V× thÕ, ng−êi n«ng d©n sÏ
thu hÑp hoÆc kh«ng t¨ng diÖn tÝch trång khoai t©y (Ng« V¨n H¶i, 1997) [13].
YÕu tè quan träng ¶nh h−ëng ®Õn n¨ng suÊt khoai t©y ë ViÖt Nam lµ chÊt
l−îng cñ gièng. Cñ gièng kÐm chÊt l−îng kh«ng cã kh¶ n¨ng cho n¨ng suÊt
cao ®ång thêi l¹i bÞ hao hôt lín trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n, gi¸ thµnh cñ gièng
t¨ng lµm t¨ng chi phÝ ®Çu t− lín rÊt nhiÒu v× ®Çu t− gièng chiÕm tû lÖ cao nhÊt
trong tæng chi phÝ tiÒn mÆt cho viÖc s¶n suÊt khoai t©y (ë ViÖt Nam th−êng
®Çu t− vÒ gièng chiÕm tíi 40 - 60%) [13], [44].
Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra cña Bé m«n C«n trïng - Tr−êng §¹i häc N«ng
11
nghiÖp I - Hµ Néi cho thÊy: nguyªn nh©n chÝnh lµm cho ng−êi n«ng d©n thu
hÑp diÖn tÝch trång khoai t©y thËm chÝ cã n¬i ngõng h¼n lµ do viÖc trång cñ
gièng cã chÊt l−îng kÐm lµm n¨ng suÊt khoai t©y qu¸ thÊp. Xu h−íng chung
t¹i c¸c ®iÓm ®iÒu tra cho thÊy nÕu cã cñ gièng khoai t©y míi cho n¨ng suÊt
cao th× ng−êi n«ng d©n sÏ trång trät trë l¹i (b¸o c¸o kÕt qu¶ ®iÒu tra thùc tr¹ng
s¶n suÊt khoai t©y vïng ®ång b»ng s«ng Hång,1997) [2].
Gièng khoai t©y ng−êi n«ng d©n sö dông hÇu hÕt lµ do ng−êi n«ng d©n
tù s¶n suÊt vµ duy tr× tõ vô nµy sang vô kh¸c, nªn c¸c lo¹i gièng ®ang trång
phæ biÕn trong s¶n suÊt giê ®©y ®· bÞ tho¸i ho¸. KÕt qu¶ ®iÒu tra c¬ cÊu gièng
ë mét sè vïng thuéc ®ång b»ng s«ng Hång cho thÊy:
* HÇu hÕt c¸c n¬i cßn duy tr× gièng Th−êng TÝn, lµ gièng ®· bÞ tho¸i ho¸ nghiªm
träng, n¨ng suÊt thÊp 8 - 9 tÊn/ha. Ngay c¶ n¬i cã tr×nh ®é th©m canh cao, cã truyÒn thèng
trång khoai t©y l©u ®êi nh− H¹ Håi (Th−êng TÝn) n¨ng suÊt còng chØ ®¹t 12 - 13 tÊn/ha
(NguyÔn TiÕn M¹nh, NguyÔn ThÞ Xuyªn,1997)[30]. Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra cña §ç Kim
Chung (2003) [6], cho tíi niªn vô 2002 - 2003, gièng Th−êng TÝn vÉn ®−îc trång kho¶ng
8,5% tæng diÖn tÝch khoai t©y cña c¶ n−íc nhÊt lµ ë c¸c tØnh Th¸i B×nh, H¶i D−¬ng, Nam
§Þnh, Ninh B×nh (chiÕm 5 - 30% diÖn tÝch khoai t©y cña c¸c tØnh).
* Gièng khoai t©y trång trong s¶n xuÊt hiÖn nay chñ yÕu lµ gièng Trung
Quèc do bµ con n«ng d©n tù nhËp vÒ trång trät, lµ nguån gièng kh«ng ®−îc kiÓm
tra, kiÓm dÞch thËm chÝ cßn lµ khoai t©y th−¬ng phÈm nªn chØ trång ®−îc mét vô,
muèn trång ph¶i nhËp gièng liªn tôc. Qua ®iÒu tra cho thÊy: hiÖn nay, kho¶ng 66%
diÖn tÝch khoai t©y cña c¶ n−íc lµ gièng khoai t©y Trung Quèc. Trõ tØnh Th¸i B×nh
n¬i chØ cã 20% diÖn tÝch khoai Trung Quèc (§ç Kim Chung, 2003) [6].
* C¸c gièng khoai t©y nhËp tõ ch©u ¢u cã n¨ng suÊt chÊt l−îng cao nh−:
Diamant, Mariella, Liseta, Nicola,...nh−ng gi¸ thµnh cao, gi¸ gièng nhËp khÈu trªn
10.000 ®ång/kg, sau khi s¶n xuÊt mét vô ë ViÖt Nam gi¸ thµnh còng lªn tíi 5.000 6.000 ®ång/kg. HiÖn nay, c¸c gièng nµy chØ chiÕm 15,19% diÖn tÝch, dao ®éng
trong kho¶ng 3 ®Õn 27% tuú theo tõng n¬i (§ç Kim Chung, 2003) [6].
12
Nicola
0.07
Th−êng TÝn
8.33
Mariella
1.13
Diamant
13.74
KT3
2.81
P3, 0.22
Diamant
KT2, 0.89
KT3
KT2
P3
TPS, 7.96
TPS
VT2
Th−êng TÝn
Mariella
Nicola
VT2
64.86
H×nh 2.1. PhÇn tr¨m diÖn tÝch cña c¸c gièng trång trong
niªn vô 2002 - 2003 ë §ång b»ng s«ng Hång
(§ç Kim Chung, 2003) [6]
Nh− vËy, nÕu so s¸nh c¸c −u thÕ cña c©y khoai t©y trong ®iÒu kiÖn
vô ®«ng ë n−íc ta th× cho tíi nay, c©y khoai t©y thùc sù vÉn lµ “nguån
tiÒm n¨ng sinh häc ch−a ®−îc khai th¸c ë n−íc ta” (Tr−¬ng §Ých,1997)
[12]. §Ó kh¾c phôc hiÖn tr¹ng nµy, cÇn cã sù hîp t¸c nghiªn cøu cña nhiÒu
c¬ quan nghiªn cøu trong n−íc, ®Ó t×m ra h−íng ®i ®óng ®¾n rong sù ph¸t
triÓn bÒn v÷ng cña c©y khoai t©y. Trong ®ã, gi¶i ph¸p ®Çu tiªn nhÊt thiÕt
ph¶i lµm lµ thay thÕ nh÷ng gièng khoai t©y ®· bÞ tho¸i ho¸ b»ng nh÷ng
gièng khoai t©y míi cã n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng cao. MÆt kh¸c, ph¶i
nghiªn cøu ®Ó hoµn thiÖn hÖ thèng s¶n xuÊt khoai t©y gièng cã chÊt l−îng
cao víi gi¸ thµnh phï hîp vµ ®−a hÖ thèng nµy vµo ho¹t ®éng mét c¸ch
hiÖu qu¶ cã nh− vËy chóng ta míi khuyÕn khÝch më réng diÖn tÝch trång
khoai t©y, ®−a c©y khoai t©y thùc sù mét trong nh÷ng c©y trång lý t−ëng
cña vô ®«ng ë miÒn B¾c n−íc ta vµ xøng ®¸ng lµ c©y l−¬ng thùc - thùc
phÈm hµng hãa quan träng.
13
B¶ng 2.2. §iÒu tra vÒ diÖn tÝch, n¨ng suÊt vµ s¶n l−îng khoai t©y
ViÖt Nam tõ n¨m 1971 - 1995
(Sè liÖu thèng kª cña Vô Trång trät - Bé N«ng nghiÖp)
N¨m
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
DiÖn tÝch
N¨ng suÊt
S¶n l−îng
(1000ha)
(TÊn/ha)
(1000 tÊn)
5,4
8,5
10,1
12,2
14,5
25,2
39,8
67,2
103,0
71,9
45,0
45,1
32,1
31,1
23,5
33,1
39,9
37,8
36,3
35,2
30,6
24,8
27,2
26,2
28,0
8,3
8,3
8,9
10,7
9,1
10,2
9,3
9,3
7,6
8,0
9,3
9,2
8,1
9,3
8,0
9,0
12,5
9,2
10,0
10,1
9,1
10,4
9,5
9,3
9,0
45,1
72,3
90,2
131,4
133,0
260,1
370,5
629,8
721,1
576,0
418,3
418,7
261,5
290,0
188,9
301,0
498,3
346,8
361,1
353,7
277,3
257,3
260,0
245,8
245,3
14
B¶ng 2.3. §iÒu tra vÒ diÖn tÝch, n¨ng suÊt vµ s¶n l−îng khoai t©y
ViÖt Nam tõ n¨m 1996 - 2002
(Sè liÖu ®iÒu tra cña §ç Kim Chung, 2003 [6])
N¨m
DiÖn tÝch
N¨ng suÊt
S¶n l−îng
(1000ha)
(TÊn/ha)
(1000 tÊn)
1996
32,69
10,36
338,78
1997
31,97
10,96
350,26
1998
37,67
10,15
382,29
1999
30,12
10,58
348,82
2000
28,02
11,57
342,12
2001
33,32
11,94
397,68
2002
34,97
12,04
421,03
2.3. HiÖn t−îng tho¸i ho¸ gièng khoai t©y vµ biÖn ph¸p
kh¾c phôc
2.3.1. HiÖn t−îng tho¸i ho¸ gièng khoai t©y
HiÖn t−îng tho¸i ho¸ gièng khoai t©y lµ mét hiÖn chung t−îng x¶y ra ë
tÊt c¶ c¸c n−íc trång khoai t©y trªn thÕ giíi. Khi gièng khoai t©y ®−îc sö dông
t¹i chç vµ trång liªn tiÕp th× c©y sÏ cã biÓu hiÖn sinh tr−ëng ph¸t triÓn th©n l¸
kÐm, c©y thÊp, l¸ xo¨n, th©n l¸ cã vÕt loang læ, dÞ d¹ng, cñ nhá dÉn ®Õn gi¶m
n¨ng suÊt. §ã lµ sù tho¸i ho¸ gièng (Vò TriÖu M©n,1986) [32].
Cã hai nguyªn nh©n g©y ra hiÖn t−îng g©y ra tho¸i ho¸ cñ gièng khoai
t©y ®ã lµ tho¸i ho¸ do bÖnh lý (nhiÔm virus) vµ tho¸i ho¸ do sinh lý (cñ gièng
bÞ giµ sinh lý do b¶o qu¶n l©u trong ®iÒu kiÖn nãng Èm) (NguyÔn Quang
Th¹ch, Hoµng Minh TÊn, Mai ThÞ T©n, Frei U, Wenzel G, 1993) [39].
15
2.3.1.1. Tho¸i ho¸ khoai t©y do bÖnh lý (nhiÔm virus)
HiÖn t−îng tho¸i hãa khoai t©y do nhiÔm virus ®· ®−îc Parmentier
(Ph¸p) ph¸t hiÖn tõ n¨m 1788 (Vò TriÖu M©n, 1986) [32]. Sau ®ã kho¶ng mét
thÕ kû ng−êi ta míi x¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng ®Æc tÝnh cña virus vµ kh¼ng ®Þnh
chóng lµ nguyªn nh©n g©y tho¸i ho¸ khoai t©y. §Õn n¨m 1913 th× kh¸i niÖm
vÒ bÖnh tho¸i ho¸
khoai t©y ®· ®−îc Quanjer - ViÖn b¶o vÖ thùc vËt
Wageningen (Hµ Lan) chÝnh thøc ®Ò xuÊt (NguyÔn Quang Th¹ch, 1993) [40]
vµ hµng lo¹t c¸c nghiªn cøu vÒ virus thùc vËt sau ®ã cho thÊy c©y khoai t©y
cã thÓ lµ ký chñ cña 60 lo¹i virus g©y bÖnh cho c©y trång (Ross, 1964) [69],
trong ®ã cã 33 lo¹i virus h¹i khoai t©y, trong sè ®ã cã 6 lo¹i virus h¹i khoai
t©y ®iÓn h×nh (Vò TriÖu M©n, 1986) [32] ®ã lµ:
1. PLRV (Potato Leaf Roll Virus): G©y cuèn l¸, lµm gi¶m n¨ng suÊt
40-90% (Bode, 1969).
2. PVY (Potato Virus Y): G©y xo¾n l¸, kh¶m hoa, kh¶m l¸, lµm gi¶m
n¨ng suÊt 50 - 90% (Resstanan, Weidmamn, 1970).
3. PVA (Potato Virus A): G©y kh¶m l¸, kh¶m hoa, lµm gi¶m n¨ng suÊt 50%.
4. PVX (Potato Virus X): g©y kh¶m l¸, kh¶m hoa nh−ng kh«ng biÕn
d¹ng, lµm gi¶m n¨ng suÊt 10 - 15%.
5. PVS (Potato Virus S): TriÖu chøng Èn cã thÓ lµm gi¶m diÖn tÝch l¸,
g©y ®æ c©y, lµm gi¶m n¨ng suÊt 10 - 15%.
6. PMV (Potato Virus M): G©y cuèn l¸ nhÑ ë ngän, kh¶m g©n l¸, lµm
gi¶m n¨ng suÊt 60 - 70%.
BÖnh virus lµ bÖnh rÊt nguy hiÓm, khi x©m nhËp vµo c©y, virus sÏ tÊn
c«ng c¸c tÕ bµo, c¸c c¬ quan, lµm thay ®æi qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña c©y, qua
®ã lµm ¶nh h−ëng ®Õn n¨ng suÊt, phÈm chÊt cña c©y trång. Virus x©m nhËp
vµo c©y sÏ lµm hÖ thèng ADN cña tÕ bµo thay ®æi theo h−íng nhiÖm vô nh©n
16
nhanh virus, chÝnh v× vËy bÖnh virus rÊt nguy hiÓm ®èi víi c¸c lo¹i c©y nh©n
gièng v« tÝnh b»ng cñ, gi©m cµnh, chiÕt cµnh,...bëi v× virus tån t¹i ë c¸c m«
sèng vµ tiÕp tôc nh©n lªn c¸c thÕ hÖ sau.
Ngoµi ra bÖnh virus cßn ®−îc lan truyÒn nhê c«n trïng vµ tiÕp xóc c¬
giíi. C¸c lo¹i rÖp chÝch hót c©y khoai t©y mang theo virus råi l¹i truyÒn cho
c©y khoÎ, hoÆc cã thÓ cä x¸t nhê giã hay do sù v« ý cña ng−êi ch¨m sãc c©y.
Theo Merlet (1979) nÕu mËt ®é rÖp cao th× cã thÓ chØ sau mét n¨m, tõ vô nµy
sang vô sau, tû lÖ nhiÔm bÖnh sÏ lªn tíi 80 - 100%. ChÝnh v× nh÷ng ®Æc tÝnh
nguy hiÓm nh− vËy mµ cho ®Õn nay dï cã nhiÒu t¸c nh©n g©y bÖnh h¹i khoai
t©y nh−ng virus vÉn lµ nguyªn nh©n chñ yÕu nhÊt lµm n¨ng suÊt khoai t©y
gi¶m ®i nghiªm träng. Theo Vò TriÖu M©n, 1986 [32] virus M cã thÓ g©y h¹i
n¨ng suÊt khoai t©y ë Liªn X« cò kho¶ng 60 - 70%.
Tuú theo tõng ®iÒu kiÖn thêi tiÕt khÝ hËu, tuú theo tõng ®iÒu kiÖn trång
trät vµ th©m canh mµ triÖu chøng biÓu hiÖn vµ møc ®é h¹i lµ kh¸c nhau. Nh×n
chung, trong thùc tÕ s¶n suÊt khi sö dông cñ gièng khoai t©y cã tû lÖ nhiÔm
10% trë lªn th× b¾t ®Çu thÊy râ ¶nh h−ëng xÊu ®Õn n¨ng suÊt, lóc ®ã cÇn ph¶i
thay gièng s¹ch virus. §Æc ®iÓm cña bÖnh virus lµ kh«ng thÓ ch÷a ®−îc, t¸c
h¹i cña bÖnh virus chØ cã thÓ phßng chèng b»ng con ®−êng liªn tôc cung cÊp
nguån gièng s¹ch bÖnh cho s¶n suÊt.
2.3.1.2. Tho¸i ho¸ khoai t©y do giµ ho¸ cñ gièng
Bªn c¹nh nguyªn nh©n g©y tho¸i ho¸ khoai t©y do nhiÔm virus, cã
kh«ng Ýt c¸c nhµ nghiªn cøu gi¶i thÝch hiÖn t−îng tho¸i ho¸ khoai t©y theo c¸c
h−íng kh¸c nhau. Cho tíi nh÷ng n¨m cña thËp kû 70, víi nh÷ng nghiªn cøu
næi tiÕng cña c¸c nhµ nghiªn cøu sinh lý khoai t©y mµ ®Æc biÖt lµ Madec vµ
Perenec ë Trung t©m c¶i l−¬ng gièng khoai t©y Landerneau (Ph¸p) th× vÊn ®Ò
dÇn dÇn ®−îc s¸ng tá. C¸c «ng ®· ®−a ra kh¸i niÖm vÒ tuæi sinh lý giµ ho¸ cñ
gièng vµ kh¼ng ®Þnh r»ng tuæi sinh lý cña cñ gièng cã tÇm quan träng nh− t×nh
17
tr¹ng s¹ch bÖnh cña cñ gièng v× nã ¶nh h−ëng tíi søc sinh tr−ëng vµ sù h×nh
thµnh n¨ng suÊt cña c©y (NguyÔn Quang Th¹ch,1993)[40].
Khoai t©y lµ c©y nh©n gièng b»ng cñ. Cñ khoai t©y lµ mét tói ®ùng n−íc
vµ chÊt dinh d−ìng, trong ®ã lu«n cã c¸c qu¸ tr×nh sinh lý, sinh ho¸ diÔn ra
liªn tôc kÓ tõ lóc cñ ®−îc h×nh thµnh, c¶ thêi gian ngñ nghØ lÉn cÊt gi÷. Trong
qu¸ tr×nh ®ã, ho¹t ®éng sèng cña chóng diÔn biÕn theo chiÒu h−íng giµ hãa cñ
gièng. Nh− vËy, mçi cñ khoai t©y ®−îc b¶o qu¶n hoÆc ®em trång ®Òu cã mét
tÝnh tr¹ng sinh lý cña cñ gièng (NguyÔn Quang Th¹ch, 1993)[40].
T¹i mét thêi ®iÓm bÊt kú cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tuæi sinh lý cña cñ. Mét
cñ gäi lµ cµng giµ nÕu thêi gian tÝnh tõ ngµy h×nh thµnh trªn c©y mÑ ®Õn lóc
theo dâi cµng l©u vµ nhiÖt ®é trong qóa tr×nh h×nh thµnh cñ còng nh− b¶o qu¶n
cñ cµng cao. Kh¸i niÖm nµy ®−îc thõa nhËn réng r·i. C¸c t¸c gi¶ Bekeuma,
Vander Zaag (1979) [49] ®Òu cho r»ng t×nh tr¹ng sinh lý cña cñ gièng ¶nh
h−ëng bëi ®iÒu kiÖn trång, thêi gian b¶o qu¶n vµ ®iÒu kiÖn b¶o qu¶n. NÕu cñ
gièng ®−îc trång trong ®iÒu kiÖn Èm, b¶o qu¶n ë nhiÖt ®é cao sÏ cho cñ
gièng giµ h¬n ë cñ gièng mäc ë vïng l¹nh vµ b¶o qu¶n ë nhiÖt ®é thÊp.
Gièng cã thêi gian ngñ nghØ ng¾n sÏ b−íc vµo giai ®o¹n giµ sím h¬n gièng
cã thêi gian ngñ nghØ dµi.
Nh− vËy, hiÖn t−îng giµ ho¸ cñ gièng lµ qu¸ tr×nh tÊt yÕu x¶y ra vµ x¶y
ra mét c¸ch liªn tôc tõ lóc cñ míi ®−îc h×nh thµnh. Qu¸ tr×nh giµ ho¸ chÞu ¶nh
h−ëng lín cña ®iÒu kiÖn m«i tr−êng, ®Æc biÖt lµ ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é. NhiÖt ®é
b¶o qu¶n còng nh− thêi gian b¶o qu¶n còng quyÕt ®Þnh ®Õn ®é giµ ho¸ cñ
gièng, chÝnh v× vËy, c¸c t¸c gi¶ nghiªn cøu hiÖn t−îng giµ hãa cñ gièng khoai
t©y ®Òu thèng nhÊt ®Ò nghÞ: cñ gièng khoai t©y cÇn cã thêi gian b¶o qu¶n ng¾n
vµ ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp. Cã thÓ s¶n suÊt vµ b¶o qu¶n cñ gièng trªn c¸c cao
nguyªn ®Ó sö dông lµm gièng cho vïng ®ång b»ng hoÆc sö dông biÖn ph¸p
b¶o qu¶n l¹nh ®Ó lµm chËm qu¸ tr×nh giµ ho¸ cñ gièng.
18
2.3.2. BiÖn ph¸p kh¾c phôc hiÖn t−îng tho¸i hãa gièng khoai t©y
2.3.2.1. BiÖn ph¸p kh¾c phôc hiÖn t−îng tho¸i ho¸ gièng khoai t©y trªn thÕ giíi
* C¸c biÖn ph¸p kh¾c phôc hiÖn t−îng tho¸i hãa gièng khoai t©y do virus
ViÖc lµm s¹ch virus cho gièng khoai t©y b»ng nu«i cÊy meristem sau ®ã
nh©n lªn gièng s¹ch bÖnh trong ®iÒu kiÖn c¸ch ly nguån bÖnh vµ m«i giíi truyÒn
bÖnh, kÕt hîp víi viÖc liªn tôc thanh läc trªn ®ång ruéng ®Ó t¹o cñ gièng s¹ch
virus lµ biÖn ph¸p cã hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó kh¾c phôc bÖnh virus nh− hiÖn nay.
ë c¸c n−íc tiªn tiÕn, hä ®· ¸p dông kü thuËt nu«i cÊy meristem kÕt hîp
c¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n virus hiÖn ®¹i nh− test ELISA, lai ADN... ®Ó x©y
dùng hÖ thèng s¶n suÊt gièng khoai t©y chèng virus mét c¸ch hoµn chØnh. Do
®ã, c¸c cñ gièng khoai t©y ë ®©y ®−îc s¶n suÊt t¹i c¸c tr¹m nh©n gièng ®Çu
dßng vµ sau ®ã qua kiÓm tra ®é s¹ch virus rÊt nghiªm ngÆt míi cung cÊp cho
s¶n suÊt. Nhê vËy, ng−êi trång trät ë ®©y lu«n ®−îc ®¸p øng ®Çy ®ñ cñ gièng
s¹ch virus. Tõ nh÷ng n¨m 1970, §an M¹ch ®· ¸p dông ph−¬ng ph¸p nu«i cÊy
meristem ®Ó t¹o ®−îc c©y hoµn toµn s¹ch virus cho 50 gièng khoai t©y vµ n¨m
1986 §an M¹ch dù ®Þnh tÊt c¶ c¸c gièng khoai t©y trång trong n−íc ®Òu ®−îc
b¾t nguån tõ nu«i cÊy meristem. Vµi n¨m sau ®ã viÖc nghiªn cøu khoai t©y ë
c¸c n−íc ph¸t triÓn ®· ë møc tÕ bµo, trong nh÷ng n¨m 90, khoai t©y lµ ®èi
t−îng nghiªn cøu øng dông c«ng nghÖ sinh häc ®øng thø 2, sau c©y thuèc l¸,
c¸c kü thuËt sau ®©y trë nªn phæ biÕn ë c¸c n−íc nµy:
+ Nu«i cÊy tói phÊn t¹o c¸c dßng 2x.
+ Nu«i cÊy protoplast, lai xa b»ng dung hîp protoplast gi÷a c¸c dßng hoang d¹i.
+ T¸i sinh c©y hoµn chØnh tõ protoplast, tÕ bµo ®¬n.
+ ChuyÓn gen trùc tiÕp b»ng sóng b¾n gen, hoÆc th«ng qua vi khuÈn
Agrobacterium.
19
Nh÷ng nghiªn cøu c¬ b¶n trong ngµnh chän t¹o gièng khoai t©y ®−îc
Khoa chän gièng c©y trång cña Tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp Wageningen
(Hµ Lan) tËp trung nghiªn cøu lµ:
+ Sö dông kü thuËt hiÖn ®¹i trong chän t¹o gièng khoai t©y.
+ Nghiªn cøu chän gièng khoai t©y ë møc nhÞ béi thÓ ®Ó chän ra c¸c
gièng chèng s©u bÖnh.
+ øng dông ph−¬ng ph¸p ®¸nh dÊu ph©n tö trong chän gièng c©y trång
vµ ph©n tÝch gen.
+ ChuyÓn gen kh¸ng bÖnh mèc s−¬ng tõ loµi hoang d¹i
Solaniumnigium vµo khoai t©y trång trät.
§èi víi nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn, mµ chñ yÕu nh÷ng n−íc thuéc
ch©u ¸, ch©u Phi, ch©u Mü La Tinh, ch−a cã hÖ thèng s¶n suÊt gièng hoµn
chØnh, th× viÖc kh¾c phôc sù tho¸i hãa gièng khoai t©y do virus ®−îc tiÕn hµnh
theo nhiÒu biÖn ph¸p kh¸c nhau:
• T¹o gièng s¹ch virus
• T¹o gièng chèng chÞu virus
• Gi¶i ph¸p nhËp néi cñ gièng s¹ch bÖnh
• Gi¶i ph¸p s¶n xuÊt khoai t©y b»ng h¹t
Tuú theo mçi quèc gia cã c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c nhau mµ biÖn ph¸p nµo
®−îc ®Æt lªn hµng ®Çu. VÝ dô ë Th¸i Lan c¸c gièng khoai t©y trång phæ biÕn
trong s¶n xuÊt ®Òu ®−îc nhËp néi tõ Hµ Lan, Canada, Mü,... Trong khi ®ã ë
Hµn Quèc c¸c gièng khoai t©y trång trong s¶n xuÊt chñ yÕu ®−îc s¶n xuÊt
b»ng con ®−êng nu«i cÊy m«, hoÆc ë ViÖt Nam th× hiÖn t¹i ®ang ¸p dông c¶ 2
gi¶i ph¸p: nhËp néi vµ s¶n xuÊt cñ gièng s¹ch bÖnh trong n−íc.
20
- Xem thêm -
.PDF 
97 
448 
109 
