Tài liệu Nghiên cứu hoàn thiện các chỉ tiêu sinh học để đánh giá chất lượng và phân vùng phân loại môi trường nước các thủy vực tp hcm

Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________ ĐỀ TÀI : Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ________________________________________________________________ i Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________ DANH S¸AÙCH CAÙN BOÄ THÖÏC HIEÄN ÑEÀ TAØI Phaïm Vaên Mieân NCVC Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng Leâ Trình PGS.TS Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng Hoaøng Vaên Tuøng CN Sinh Hoïc Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng Voõ Thaønh Hieån CN Sinh Hoïc Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng Nguyeãn Vuõ Khaûi CN Sinh Hoïc Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng Hoaøng Dieäu Thuùy KS Moâi tröôøng Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng Nguyeãn Vaên Tuyeân TS Sinh hoïc Ñaïi hoïc Sö phaïm TP.HCM Hoaøng Khaùnh Hoøa ThS Phaân Vieän Nhieät ñôùi &ø Moâi tröôøng Quaân söï Toân Thaát Phaùp PGS. TS Ñaïi hoïc Khoa hoïc Hueá. Löông Quang Ñoác ThS Ñaïi hoïc Khoa hoïc Hueá. Ñaøo Thanh Sôn CN Sinh Hoïc Vieän Sinh hoïc Nhieät ñôùi Nguyeãn Thò Mai Linh CN Sinh Hoïc Vieän Sinh hoïc Nhieät ñôùi Phaïm Anh Ñöùc ThS Vieän Sinh hoïc Nhieät ñôùi Nguyeãn Thò Thôm CN Ñòa Lyù Phaân Vieän Nhieät ñôùi & Moâi tröôøng Quaân söï Phaïm Thò Minh Nguyeät ThS Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä TP.HCM ________________________________________________________________ ii Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________ MUÏC LUÏC MÔÛ ÑAÀU CHÖÔNG 1: TOÅNG QUAN VEÀ CHÆ THÒ SINH HOÏC 1.1 Tình hình phaùt trieån vaø öùng duïng chæ thò sinh hoïc treân theá giôùi vaø Vieät Nam 1-1 1.2 Caùc khaùi nieäm chung veà sinh vaät chæ thò vaø chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng nöôùc 1-5 1.2.1 Sinh vaät chæ thò 1-5 1.2.2 Caùc chæ soá ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc 1-7 CHÖÔNG 2: CÔ SÔÛ KHOA HOÏC XAÙC ÑÒNH CAÙC LOAØI SINH VAÄT CHÆ THÒ VAØ CAÙC CHÆ TIEÂU SINH HOÏC ÑEÅ PHAÂN VUØNG VAØ PHAÂN LOAÏI HEÄ THOÁNG SOÂNG RAÏCH TP. HOÀ CHÍ MINH VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU 2.1 Vuøng nghieân cöùu cuûa ñeà taøi 2-1 2.2 Caùc ñieàu kieän sinh thaùi 2-1 2.2.1 Cheá ñoä thuyû trieàu vaø thuyû vaên 2-1 2.2.2 Ñaëc ñieåm thuyû hoaù 2-2 2.2.3 Caáu truùc thaønh phaàn loaøi ñoäng thöïc vaät 2-5 2.3 Phöông phaùp nghieân cöùu 2-6 2.3.1 Phöông phaùp khaûo saùt treân thöïc ñòa 2-6 2.3.2 Phaân tích trong phoøng thí nghieäm 2-7 2.3.3 Nhöõng thuaän lôïi vaø khoù khaên 2-7 2.3.4 Phöông phaùp xaùc ñònh caùc chæ tieâu sinh hoïc 2-10 CHÖÔNG 3: KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU 3.1 Caáu truùc thaønh phaàn loaøi vaø phaân boá cuûa thuyû sinh vaät 3-1 3.2 Heä thoáng caùc loaøi chæ thò 3-3 3.2.1 OÂ nhieãm do axit 3-3 ________________________________________________________________ iii Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________ 3.2.2 OÂ nhieãm höõu cô nöôùc ngoït 3-7 3.2.3 OÂ nhieãm höõu cô nöôùc maën 3-9 3.3 Heä thoáng phaân vuøng vaø phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc soâng raïch ôû Tp. Hoà Chí Minh 3-15 3.3.1 Phaân vuøng moâi tröôøng nöôùc thuyû vöïc Tp. Hoà Chí Minh. 3-15 3.4 Caùc chæ soá sinh hoïc ñöôïc duøng ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc soâng raïch Tp. Hoà Chí Minh 2-20 3.4.1 Chæ soá oâ nhieãm Pantle – Buck, 1995 3-20 3.4.2 Chæ soá ña daïng Shannon – Wiener 3-24 3.4.3 Chæ soá caân baèng Pielou 3-26 3.4.4 Chæ soá öu theá Berger – Parker 3-30 3.4.5 Tyû leä % caùc loaøi giun ít tô 3-32 3.4.6 Tyû soá E/S vaø chæ soá P= E/S+E (Phaïm Vaên Mieân) 3-35 3.5 Löïa choïn vaø ñeà xuaát caùc chæ tieâu sinh hoïc coù theå duøng ñeå ñaùnh gía vaø phaân vuøng chaát löôïng nöôùc heä thoáng soâng raïch Tp. Hoà Chí Minh 3-38 KEÁT LUAÄN VAØ KIEÁN NGHÒ TAØI LIEÄU THAM KHAÛO PHUÏ LUÏC ________________________________________________________________ iv Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________ MÔÛ ÑAÀU Ngaøy nay, quan traéc sinh hoïc ñöôïc xaùc ñònh nhö moät phaàn thoáng nhaát cuûa quan traéc chaát löôïng nöôùc. Beân caïnh caùc chæ tieâu lyù hoaù, ngöôøi ta söû duïng moät heä thoáng sinh vaät chæ thò ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc. Quan traéc sinh hoïc coù caùc öu ñieåm sau : - Caùc quaàn xaõ sinh vaät coù chöùc naêng nhö ngöôøi giaùm saùt lieân tuïc chaát löôïng nöôùc, ñoái laäp vôùi thu maãu giaùn ñoaïn cuûa phaân tích lyù hoaù. - Söï phaûn öùng cuûa sinh vaät laø keát quaû cuûa söï thay ñoåi caùc ñieàu kieän moâi tröôøng hieän taïi vaø trong quaù khöù, trong khi phaân tích lyù hoaù chæ bieåu hieän tính chaát hieän taïi cuûa moâi tröôøng. - Caùc quaàn xaõ sinh vaät khoâng phaûn öùng vôùi moät yeáu toá rieâng leû maø phaûn öùng vôùi toaøn boä caùc taùc ñoäng moâi tröôøng. Vôùi caùc öu ñieåm treân, trong caùc chöông trình quan traéc lôùn chaát löôïng moâi tröôøng soâng raïch Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø caùc vuøng laân caän ñeàu coù noäi dung quan traéc sinh hoïc. Tuy nhieân, caùc quan traéc sinh hoïc thöïc hieän ôû soâng raïch Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø caùc khu vöïc laân caän môùi döøng ôû möùc thu thaäp daãn lieäu veà caáu truùc quaàn xaõ vaø loaøi öu theá ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng. Vì nhieàu nguyeân nhaân, caùc chæ tieâu sinh hoïc quan troïng nhö heä thoáng caùc loaøi chæ thò vaø caùc chæ soá sinh hoïc chöa ñöôïc xaùc ñònh ñaày ñuû roõ raøng vaø söû duïng ñuùng möùc trong giaùm saùt sinh hoïc chaát löôïng nöôùc. Nhaèm goùp phaàn naâng cao chaát löôïng quan traéc sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng nöôùc, chuùng toâi thöïc hieän ñeà taøi “Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù vaø phaân vuøng – phaân loaïi chaát löôïng nöôùc heä thoáng soâng raïch thaønh phoá Hoà Chí Minh”. Ñeà taøi thuoäc chöông trình “ nghieân cöùu moâi tröôøng” do Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thaønh phoá Hoà Chí Minh quaûn lyù vôùi caùc muïc tieâu cô baûn: ________________________________________________________________ v Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________ - Xaùc ñònh moät heä thoáng caùc sinh vaät chæ thò cho chaát löôïng nöôùc soâng raïch khu vöïc Thaønh phoá Hoà Chí Minh treân cô sôû phaân tích caáu truùc thaønh phaàn loaøi, soá löôïng cuûa khu heä thuyû sinh vaät. - Xaùc ñònh moái töông quan giöõa caùc yeáu toá thuyû vaên, thuyû hoaù vaø thuyû sinh trong caùc heä sinh thaùi nöôùc trong khu vöïc. - Xaùc ñònh caùc chæ tieâu sinh hoïc coù theå söû duïng ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc soâng raïch thuoäc caùc vuøng sinh thaùi khaùc nhau cuûa thaønh phoá moät caùch hieäu quaû. - ÖÙng duïng caùc keát quaû ñaït ñöôïc phaân loaïi chaát löôïng moâi tröôøng nöôùc heä thoáng soâng raïch trong thaønh phoá. Ñeå hoaøn thaønh ñeà taøi nghieân cöùu phöùc taïp vaø môùi meû naøy chuùng toâi ñaõ nhaän ñöôïc söï hoã trôï, giuùp ñôõ cuûa Sôû Khoa hoïc Coâng ngheä vaø Moâi tröôøng Tp. Hoà Chí Minh (nay laø Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä), ñaëc bieät laø phoøng Quaûn lyù khoa hoïc, Phoøng taøi vuï thuoäc Sôû, Chöông trình nghieân cöùu Baûo veä Moâi tröôøng Tp. Hoà Chí Minh, Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, Phaân vieän Coâng ngheä Môùi vaø Baûo veä Moâi tröôøng, Phaân Vieän Nhieät ñôùi – Moâi tröôøng Quaân söï, Vieän Sinh hoïc Nhieät ñôùi, Trung taâm khí töôïng – Thuyû vaên phía Nam, UBND caùc quaän, huyeän cuûa TP. Hoà Chí Minh... vaø caùc nhaø sinh hoïc: TS. Nguyeãn Vaên Tuyeân, TS. Buøi Lai, TS. Ñoaøn Caûnh, TS. Traàn Linh Thöôùc, TS. Traàn Trieát...Chuùng toâi xin chaân thaønh caûm ôn söï giuùp ñôõ chaân thaønh vaø hieäu quaû cuûa caùc cô quan vaø ñoàng nghieäp neâu treân. ________________________________________________________________ vi Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ CHÖÔNG I TOÅNG QUAN VEÀ CHÆ THÒ SINH HOÏC 1.1 TÌNH HÌNH PHAÙT TRIEÅN VAØ ÖÙNG DUÏNG CHÆ THÒ SINH HOÏC TREÂN THEÁ GIÔÙI VAØ VIEÄT NAM. Veà chaát löôïng vaø oâ nhieãm nöôùc, töø giöõa theá kyû XIX, Kolenati (1848), Colin (1853), Forbes (1877)... Khi quan saùt caùc nhoùm thuyû sinh vaät ôû caùc thuyû vöïc nöôùc saïch vaø nöôùc bò nhieãm baån ñaõ nhaän thaáy coù söï khaùc bieät raát lôùn. Ñeán naêm 1902, ôû Chaâu AÂu, Kolkwits vaø Marson ñaõ coâng boá caùc keát quaû quan traéc sinh hoïc soâng suoái baèng caùch ño möùc ñoä nhieãm baån do caùc chaát höõu cô gaây ra vaø thaáy noàng ñoä oxy hoaø tan giaûm. Töø ñoù xaùc ñònh caùc nhoùm loaøi chæ thò cho caùc ñieàu kieän moâi tröôøng khaùc nhau vaø ñeà xuaát moät heä thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån. Ñaàu tieân, heä thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån döïa vaøo caùc loaøi chæ thò ñöôïc tìm thaáy trong caùc quaàn xaõ phieâu sinh (plankton) vaø sinh vaät baùm (periphyton), sau ñoù môû roäng tôùi thöïc vaät lôùn (macrophyton), ñoäng vaät khoâng xöông soáng côõ lôùn (macroinvertebrates) vaø caù. Moãi nhoùm sinh vaät chæ thò gaén vôùi moät giai ñoaïn oxy hoaù töø ngheøo dinh döôõng – khoâng baån (Oligosaprobic), nhieãm baån vöøa möùc β (β-mesosaprobic), nhieãm baån vöøa möùc α (α-mesosaprobic), ñeán raát baån (Polysaprobic) vôùi haøm löôïng chaát höõu cô raát cao. Heä thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån tieáp tuïc ñöôïc Kolkwitzs (1950), Liebmann (1951, 1962), Fjerdingstad (1988) boå xung vaø phaùt trieån, ñöôïc Pantle vaø Buck (1955), Zelinka vaø Marvan (1961) öùng duïng ñeå xaây döïng chæ soá oâ nhieãm. Sladecek (1973) ñaõ toång keát vaø phaùt trieån caùc phöông phaùp sinh hoïc ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc vôùi moät danh muïc caùc nhoùm thuyû sinh vaät chæ thò oâ nhieãm. Hieän nay, heä thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån vaø caùc chæ soá sinh hoïc ñöôïc öùng duïng khoâng chæ giôùi haïn ôû caùc nöôùc Chaâu AÂu maø coøn môû roäng ra caùc luïc ñòa khaùc. Duø coøn nhöõng tranh luaän veà giaù trò cuûa moãi loaøi ñoái vôùi caùc möùc ñoä nhieãm baån, vieäc öùng duïng caùc chæ soá sinh hoïc coøn ñang tieáp dieãn (Courl, 1987; Foissner, 1988). Caùc heä thoáng quan traéc sinh hoïc ñaõ ñöôïc thöïc hieän nhö chuaån quoác gia cho quan traéc chaát löôïng nöôùc ôû moät soá nöôùc Chaâu AÂu. ÔÛ Anh: ______________________________________________________________________1-1 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ Naêm 1976 ñaõ ñöa ra heä thoáng ñieåm soá BMWP/ASPT, (Biological Monitoring Working Party/Average Score Per Taxon). Heä thoáng naøy coøn coù nhöõng haïn cheá neân naêm 1977, caùc nhaø sinh hoïc Anh ñaõ phaùt trieån, caûi tieán vaø xaây döïng chöông trình RIVPACS (River Invertebrate Prediction And Classification System) heä thoáng phaân loaïi vaø döï baùo chaát löôïng moâi tröôøng baèng ñoäng vaät khoâng xöông soáng ôû soâng vôùi möùc ñoä phaân loaïi tôùi hoï vaø chæ soá chaát löôïng moâi tröôøng EQI (Environmental Quality Index). ÔÛ Bæ: Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ keát hôïp caùc öu ñieåm cuûa chæ soá sinh hoïc Trent (TBI – Trent Biotic Index) vaø chæ soá sinh hoïc Phaùp (FBI – French Biotic Index) thaønh chæ soá sinh hoïc Bæ (BBI – Belgian Biotic Index). Hieän nay, Vanhooren ñaõ phaùt trieån chæ soá sinh hoïc toaøn caàu (IBG) vaø ñang ñöôïc söû duïng ôû Phaùp. ÔÛ YÙ: Quan traéc chaát löôïng nöôùc soâng chuû yeáu döïa vaøo khu heä ñoäng vaät khoâng xöông soáng côõ lôùn vaø thöôøng duøng chæ soá sinh hoïc Trent môû roäng (EBI). Tuy nhieân, caùc chæ soá naøy khoâng theå öùng duïng toaøn caàu, Guhl (1987) cho raèng haïn cheá cuûa caùc chæ soá cho ñieåm naøy laø do chæ ñònh loaïi ñeán hoï neân söùc choáng chòu cuûa caùc loaøi trong hoï ñoái vôùi caùc taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng raát khaùc nhau. Vì theá muoán söû duïng caùc heä thoáng naøy cho caùc vuøng khaùc phaûi coù söï ñieàu chænh cho phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän ñòa lyù vaø sinh thaùi töøng vuøng. ÔÛ Hoa Kyø: Khaùi nieäm sinh vaät chæ thò ñaõ phaùt trieån qua caùc nghieân cöùu coå ñieån cuûa A.Forbes treân soâng Illinois töø nhöõng naêm 1870, baèng caùc moâ taû giaù trò chæ thò cuûa ñoäng vaät ñaùy. Caùc quan traéc sinh hoïc ôû Baéc Myõ chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa Patrick (1948), Mac Arthur vaø Wilson (1967). Patrick taäp trung vaøo taûo silic vaø caùc daãn lieäu veà soá loaøi, soá löôïng caù theå cuûa caùc nhoùm loaøi chæ thò. Trong khi ñoù, Cairns vaø Pratt (1993) cho raèng quaàn xaõ laø keát quaû cuûa moät söï ñoåi môùi lieân tuïc qua söï di nhaäp vaø maát ñi cuûa moät soá loaøi do vaäy khaùi nieäm veà loaøi chæ thò chöa chaéc ñaõ coù giaù trò. Gaàn ñaây ôû Hoa Kyø ñöa ra 2 khaùi nieäm: - Vuøng ñòa lyù töï nhieân (Hughes vaø Larsen, 1987): Trong vuøng ñòa lyù töï nhieân caùc quaàn xaõ sinh vaät töông ñoàng vôùi nhau hôn so vôùi caùc quaàn xaõ ôû vuøng khaùc. ______________________________________________________________________1-2 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ - Vuøng ñoàng nhaát (Karr vaø CTV, 1986): Trong moät vuøng ñoàng nhaát coù theå xaùc ñònh ñöôïc caáu truùc töï nhieân vaø tính bieán ñoåi cuûa quaàn xaõ sinh vaät. Nhöõng khaùi nieäm naøy ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh caùc nhoùm loaøi chæ thò ôû vuøng Taây Baéc Hoa Kyø(Whittier vaø CTV, 1988), Askansas (Rolin vaø CTV, 1987), Ohio (Ohio EPA, 1987) vaø caùc vuøng khaùc. ÔÛ bang Ohio, chæ soá quaàn xaõ ñoäng vaät khoâng xöông soáng (Invertebrate Community Index – ICI) vaø chæ soá sinh hoïc toå hôïp (Index of Biotic Integrity – IBI (Karr et al, 1986) ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc heä thoáng soâng suoái. Hieän nay, chæ soá IBI ñöôïc söû duïng roäng raõi ôû Baéc Myõ. Ñaùng löu yù laø heä thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån ñöôïc chaáp nhaän ôû caùc nöôùc Chaâu AÂu nhöng ít ñöôïc söû duïng ôû Baéc Myõ vì caùc lyù do: - ÔÛ Baéc Myõ, ngöôøi ta quan taâm ñeán ñoä nhieãm ñoäc nhieàu hôn laø nhieãm baån höõu cô. - Caùc nhoùm loaøi sinh vaät chæ thò phaân boá ôû Chaâu AÂu thuoäc vuøng ñòa lyù Coå Baéc (Paleartic) coøn ôû Hoa Kyø thuoäc vuøng ñòa lyù Taân Baéc (Neoartic). - Caùc nhaø ñoäng vaät ñaùy ôû Baéc Myõ ít quan taâm tôùi khaùi nieäm sinh vaät chæ thò, maëc duø giaù trò chæ thò cuûa caùc loaøi ñöôïc xaùc ñònh ôû soâng suoái Baéc Myõ ñaõ xuaát baûn thaønh saùch (Lowe, 1974; Hilsenhoff, 1982). Noùi caùch khaùc, ôû Baéc Myõ ngöôøi ta loaïi boû phöông phaùp chæ thò sinh hoïc vôùi muïc ñích duy trì moät nieàm tin vaøo caùc phöông phaùp hoaù hoïc. ÔÛ Chaâu AÙ: - Qua quaù trình nghieân cöùu quaàn xaõ ñoäng vaät khoâng xöông soáng côõ lôùn taïi 23 traïm thu maãu treân soâng Mae Ping, Mustow (1997) thaáy raèng trong soá 85 hoï ñaõ bieát thì 71 hoï coù trong chæ soá goác vaø 65 hoï trong ñoù cuøng vôùi 33 hoï boå sung ñaõ tìm thaáy ôû soâng Mae Ping khoâng coù trong heä thoáng chæ thò cuûa Anh...Mustow hôïp nhaát 10 hoï boå sung vaøo heä thoáng cho ñieåm cuûa BMWP – Anh vaø söûa ñoåi cho phuø hôïp vôùi ñieàu kieän mieàn Baéc Thaùi Lan vaø goïi noù laø ñieåm soá BMWP – Thai. - ÔÛ AÁn Ñoä: ______________________________________________________________________1-3 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ Ñieåm soá BMWP – Anh ñöôïc De Zwart vaø Trivedi (1994) chuyeån ñoåi cho phuø hôïp vôùi ñieàu kieän nöôùc naøy baèng caùch loaïi ra nhöõng hoï khoâng coù vaø theâm vaøo caùc hoï khaùc coù ôû AÁn Ñoä. - ÔÛ Vieät Nam : Töø naêm 1988, Nguyeãn Vaên Tuyeân, ñaõ söû duïng vi taûo vaø ñoäng vaät ñaùy ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc soâng raïch Thaønh phoá Hoà Chí Minh (Chöông trình nghieân cöùu sinh thaùi caûnh quan caùc thuyû vöïc Thaønh phoá Hoà Chí Minh phuïc vuï cho phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi do Ñaëng Höõu Ngoïc laøm chuû nhieäm. Cuøng trong chöông trình neâu treân, töø naêm 1989 – 1990 Phaïm Vaên Mieân ñaõ söû duïng caáu truùc quaàn xaõ vaø loaøi öu theá cuûa caùc nhoùm thuyû sinh vaät ñeå phaân vuøng, phaân loaïi vaø ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc heä thoáng soâng raïch thaønh phoá. Ñaùng tieác, chöông trình naøy ñaõ khoâng ñöôïc toång keát. Trong chöông trình quan traéc chaát löôïng nöôùc soâng Saøi Goøn – Ñoàng Nai (1996 – 1997) do Sôû Khoa hoïc Coâng ngheä Vaø Moâi tröôøng Tp.Hoà Chí Minh chuû trì vaø chöông trình quan traéc chaát löôïng nöôùc soâng Ñoàng Nai, soâng Thò Vaûi do Sôû Khoa hoïc Coâng ngheä vaø Moâi tröôøng Tænh Ñoàng Nai chuû trì; chöông trình quan traéc heä sinh thaùi döôùi nöôùc tieåu döï aùn thuyû lôïi Hoùc Moân – Baéc Bình Chaùnh, quan traéc heä sinh thaùi thuyû sinh döï aùn thoaùt nöôùc vaø xöû lyù nöôùc thaûi Thaønh phoá Hoà Chí Minh, caùc ñeà taøi nghieân cöùu oâ nhieãm löu vöïc soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn do Laâm Minh Trieát chuû nhieäm (1994 – 2004), caùc ñeà taøi nghieân cöùu moâi tröôøng caùc tænh trong löu vöïc do Leâ Trình laøm chuû nhieäm (1994 – 2004) vaø nhieàu chöông trình khaùc, ngoaøi phaân tích caáu truùc quaàn xaõ, loaøi öu theá, loaøi chæ thò, Phaïm Vaên Mieân vaø CTV coøn xaùc laäp caùc chæ soá ña daïng, chæ soá töông ñoàng ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc. Trong ñeà taøi “Nghieân cöùu moâi tröôøng Bieån Hoà Pleiku (1999 – 2000) do Leâ Trình laøm chuû nhieäm, Phaïm Vaên Mieân ñaõ söû duïng chæ soá dinh döôõng cuûa Nygaard (1949) ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc, xeáp Bieån Hoà vaø hoà chöùa nöôùc thò xaõ Pleiku vaøo loaïi giaàu dinh döôõng (Eutrophic). Gaàn ñaây nhaát, khi thöïc hieän ñeà taøi “Nghieân cöùu ñeà xuaát caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå giaùm saùt heä sinh thaùi thuyû sinh thuoäc löu vöïc soâng Meâcoâng cuûa Vieät Nam ” 2003, (Phaïm Vaên Mieân vaø coäng söï ) ñaõ xaùc ñònh moät danh muïc caùc loaøi chæ thò cho caùc loaïi nöôùc ôû vuøng Ñieän Bieân, vuøng thöôïng löu soâng Xeâ Baêng Hieân (Taây Quaûng Trò, Thöøa Thieân Hueá), cao nguyeân Taây Nguyeân vaø Ñoàng baèng Soâng Cöûu Long, xaây döïng chæ soá oâ nhieãm Zelinka vaø Marvan vaø heä thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån höõu cô 4 baäc cho caùc thuyû vöïc. ______________________________________________________________________1-4 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ - Nguyeãn Xuaân Quyùnh (1995) döa vaøo söï coù maët vaø vaéng maët cuûa moät soá loaøi hay nhoùm loaøi ñoäng vaät khoâng xöông soáng ñöôïc coi laø sinh vaät chæ thò, söï phaùt trieån soá löôïng, khoái löôïng cuûa chuùng ôû möùc ñoä khaùc nhau ñeå xaây döïng heä thoáng phaân loaïi ñoä nhieãm baån caùc thuyû vöïc Haø Noäi. - Naêm 2001, Nguyeãn Xuaân Quyùnh döïa vaøo heä thoáng tính ñieåm BMWP/ASPT ñeå xaây döïng quy trình quan traéc vaø ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc baèng ñoäng vaät khoâng xöông soáng côõ lôùn. Naêm 1999, Steve Tilling vaø Clive Pinder ñaõ ñieàu chænh heä thoáng cho ñieåm BMWP cho phuø hôïp vôùi ñieàu kieän Vieät Nam ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc soâng suoái mieàn nuùi ôû Vieät Nam. - Traàn Tröôøng Löu et al, (1997) döïa vaøo thaønh phaàn loaøi maät ñoä cuûa vi taûo vaø ñoäng vaät ñaùy ñeå ñaùnh giaù hieän traïng oâ nhieãm soâng Thò Vaûi. 1.2 CAÙC KHAÙI NIEÄM CHUNG VEÀ SINH VAÄT CHÆ THÒ VAØ CHÆ TIEÂU SINH HOÏC ÑEÅ ÑAÙNH GIAÙ CHAÁT LÖÔÏNG MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC. 1.2.1 Sinh vaät chæ thò. • Söû duïng sinh vaät chæ thò ñeå xaùc ñònh tính chaát moâi tröôøng Coù 3 phöông phaùp xaùc ñònh chaát löôïng moâi tröôøng nöôùc: - Phöông phaùp hoùa-lyù: xaùc ñònh noàng ñoä chaát oâ nhieãm. Nhöôïc ñieåm: chi phí cao, caàn nhieàu thôøi gian. Khoâng ñaùnh giaù ñöôïc ñaày ñuû caùc taùc ñoäng cuûa chaát oâ nhieãm vôùi moâi tröôøng vì coù khi cuøng moät löôïng chaát oâ nhieãm laïi coù taùc ñoäng khaùc nhau ñoái vôùi heä sinh thaùi. - Phöông phaùp vi sinh: phöùc taïp vaø cuõng caàn nhieàu thôøi gian. - Phöông phaùp sinh hoïc: söû duïng caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng goàm: + + + + + + Sinh vaät chæ thò (Bioindicator). Chæ soá ñoä baån (Saprobic index). Chæ soá ña daïng sinh hoïc (Biodiversity index). Chæ soá töông ñoàng (Similarity index). Caù theå vaø quaàn theå chæ thò. Caáu truùc quaàn xaõ (caáu truùc thaønh phaàn loaøi, soá löôïng). ______________________________________________________________________1-5 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ • Sinh vaät chæ thò (Bioindicators): Laø nhöõng loaøi sinh vaät coù nhöõng yeâu caàu nhaát ñònh veà ñieàu kieän soáng cuõng nhö nhu caàu veà chaát dinh döôõng, haøm löôïng oxy. Söï hieän dieän cuûa chuùng theå hieän tình traïng naøo ñoù cuûa moâi tröôøng soáng, trong giôùi haïn chòu ñöïng cuûa sinh vaät ñoù. Vì vaäy, caùc ñoái töôïng naøy ñöôïc söû duïng trong phöông phaùp sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù nhanh chaát löôïng moâi tröôøng. Tôùi nay, khaùi nieäm sinh vaät chæ thò ñöôïc môû roäng hôn nhieàu, khoâng chæ ñôn giaûn laø coù hay khoâng coù trong moâi tröôøng, ngöôøi ta ñaõ boå sung caùc khaùi nieäm sau: - Sinh vaät caûm öùng (bio-senor): laø nhöõng sinh vaät chæ thò tieáp tuïc toàn taïi trong moâi tröôøng nghieân cöùu nhöng do taùc ñoäng cuûa söï oâ nhieãm ñaõ coù nhöõng bieåu hieän giaûm toác ñoä sinh tröôûng, giaûm khaû naêng sinh saûn vaø thay ñoåi taäp tính. - Sinh vaät tích tuï (bioacumulator): laø nhöõng sinh vaät coù khaû naêng tích tuï caùc chaát oâ nhieãm (kim loaïi naëng, chaát höõu cô) trong moâ cô theå cuûa chuùng vôùi haøm löôïng cao hôn moâi tröôøng ngoaøi nhieàu laàn. Phaân tích hoùa sinh höõu cô seõ deã daøng phaùt hieän vaø ñaùnh giaù oâ nhieãm. - Caáu truùc quaàn xaõ chæ thò (community structure indicator): laø moät kieåu caáu truùc quaàn xaõ vôùi thaønh phaàn ñaëc tröng nhaát ñònh khi caáu truùc ñoù hoaëc moät nhoùm trong quaàn xaõ thay ñoåi theå hieän söï bieán ñoåi cuûa moâi tröôøng. - Caù theå vaø quaàn theå chæ thò laø quaàn theå cuûa moät loaøi sinh vaät soáng trong moâi tröôøng maø söï thay ñoåi soá löôïng hay quan heä quaàn theå bieåu hieän nhöõng bieán ñoåi cuûa moâi tröôøng. • Tieâu chuaån löïa choïn sinh vaät chæ thò - Ít bieán dò. Deã ñònh loaïi. Deã thu thaäp. Coù nhieàu tö lieäu veà sinh thaùi caù theå. Coù giaù trò kinh teá (nguoàn lôïi hoaëc dòch haïi). Deã tích tuï caùc chaát oâ nhieãm. Deã nuoâi trong phoøng thí nghieäm.. Phaân boá roäng, thöôøng laø caùc loaøi phaân boá toaøn caàu (cosmopolite). • Caùc ñoái töôïng ñaõ ñöôïc choïn laøm sinh vaät chæ thò ______________________________________________________________________1-6 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ - Moâi tröôøng nöôùc ngoït Caù. Taûo nöôùc ngoït. Thöïc vaät lôùn. Vi sinh vaät. Ñoäng vaät khoâng xöông soáng: ñoäng vaät nguyeân sinh, giaùp xaùc, aáu truøng coân truøng, trai, oác, giun ít tô, ñæa. Theo thoáng keâ cuûa J.M.Hellawell (1986), moät soá nhoùm thöôøng ñöôïc söû duïng ñoái vôùi caùc heä sinh thaùi ôû nöôùc theo tyû leä phaàn traêm cuûa töøng nhoùm nhö sau : Virus Vi khuaån Naám Naám men Vi taûo Ñoäng vaät nguyeân sinh Ñoäng vaät khoâng xöông soáng Caù Thöïc vaät baäc cao - 1% 15% 3,5% 2,5% 25% 17,5% 26% 6% 3,5% Moâi tröôøng bieån Chim bieån. Caù. Nhuyeãn theå. Rong bieån. Hieän töôïng buøng noå soá löôïng cuûa taûo (Water bloom). - Moâi tröôøng caïn Caây troàng ñoâ thò. Ñòa y (Lichens). Coân truøng ñaát: coân truøng khoâng caùnh (Collembola), coân truøng caùnh cöùng (Carabidae), ruoài. 1.2.2 Caùc chæ soá ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc Coù theå duøng nhieàu loaïi chæ soá (indices) ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng nöôùc baèng caùc sinh vaät chæ thò trong quaàn xaõ sinh vaät. ______________________________________________________________________1-7 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ - Chæ soá oâ nhieãm (saprobic indices). Chæ soá sinh hoïc (biotic indices). Chæ soá ña daïng (diversity indices). Chæ soá dinh döôõng (trophic indices). Döïa treân giaù trò oâ nhieãm (saprobic value) khaû naêng chòu oâ nhieãm (tolerant value) ña daïng sinh hoïc vaø giaù trò dinh döôõng cuûa quaàn xaõ lieân quan tôùi möùc ñoä oâ nhieãm. Moãi phöông phaùp ñeàu coù öu ñieåm vaø nhöôïc ñieåm. • Chæ soá oâ nhieãm - Nguyeân lyù Xaùc ñònh chæ soá oâ nhieãm döïa vaøo soá loaøi cuûa quaàn xaõ vaø khaû naêng chòu oâ nhieãm cuûa caùc loaøi. Chæ soá oâ nhieãm ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh chaát löôïng moâi tröôøng theo heä thoáng oâ nhieãm (saprobic system). - Öu ñieåm Xaùc ñònh nhanh, keát quaû deã theå hieän treân baûn ñoà ñòa lyù, coù theå thöïc hieän vôùi nhieàu nhoùm sinh vaät. - Nhöôïc ñieåm Caàn ñònh loaïi saâu tôùi loaøi, caàn xaùc ñònh giaù trò chòu oâ nhieãm cuûa caùc loaøi chæ thò (xaùc ñònh baèng kinh nghieäm) trong heä thoáng oâ nhieãm. Caùch tính: ∑ (s * h) S = ---------------∑h Trong ñoù: - S: chæ soá oâ nhieãm cho moät ñòa ñieåm. - s: giaù trò chòu oâ nhieãm cho loaøi chæ thò. - h: taàn soá gaëp. + h=1 + h=3 + h=5 : hieám. : trung bình. : nhieàu. ______________________________________________________________________1-8 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ Pantle vaø Buch (1955) ñeà nghò: Vaät chæ thò Oligosaprobic Vaät chæ thò β_mesosaprobic Vaät chæ thò α_mesosaprobic Vaät chæ thò Polysaprobic s: 1 s: 2 s: 3 s: 4 Thang ñieåm cho caùc möùc ñoä nhieãm baån : Sindex: 1,0 – 1.5 1.5 – 2.5 2.5 – 3.5 3.5 – 4.0 : Oligosaprobic : β_mesosaprobic : α_mesosaprobic : Polysaprobic Chæ soá oâ nhieãm cuûa Zelinka vaø Marvan (1961). ∑ Si . Ai .Gi Sa = i =n1 ∑ i =1 Ai .Gi n i n Ai Gi Si : : : : : Loaøi thöù i trong maãu vaät. Soá löôïng loaøi trong maãu vaät thu ñöôïc. Chæ soá phong phuù cuûa loaøi chæ thò. Ñoä dao ñoäng chæ thò cuûa loaøi ñoù. Chæ soá oâ nhieãm cuûa moãi loaøi sinh vaät chæ thò söû duïng. • Chæ soá sinh hoïc vaø ñieåm soá sinh hoïc Laø chæ soá duøng ñeà ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc cuûa caùc thuûy vöïc nöôùc chaûy nhö soâng suoái döïa vaøo caùc ñoäng vaät ñaùy côõ lôùn (macroinvertebrates). Khi xaây döïng caùc chæ soá naøy, ngöôøi ta döïa treân nguyeân lyù khi chaát löôïng nöôùc bieán ñoåi thì quaàn xaõ sinh vaät thay ñoåi. Chæ soá sinh hoïc thöôøng ñöôïc keát hôïp vôùi chæ soá ña daïng vaø chæ soá oâ nhieãm ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng. - Öu ñieåm Chæ yeâu caàu khaûo saùt thaønh phaàn ôû ñôn vò phaân loaïi cao nhö hoï, gioáng, deã thöïc hieän, khoâng yeâu caàu tính toaùn soá löôïng caùc loaøi. Keát quaû deã theå hieän treân baûn ñoà ñòa lyù, ít toán keùm. ______________________________________________________________________1-9 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ - Nhöôïc ñieåm Khoù xaùc ñònh quaàn xaõ sinh vaät chuaån ñeå so saùnh. Haïn cheá cuûa caùc chæ soá cho ñieåm naøy laø do chæ ñònh loaïi ñeán hoï – maø söùc choáng chòu cuûa caùc loaøi trong hoï ñoái vôùi taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng raát khaùc nhau. Vì theá, muoán söû duïng caùc chæ soá naøy cho caùc vuøng khaùc phaûi coù söï ñieàu chænh cho phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän ñòa lyù vaø sinh thaùi töøng vuøng. • Chæ soá ña daïng Khi heä sinh thaùi bieán ñoåi thì quaàn xaõ sinh vaät bieán ñoåi daãn tôùi bieán ñoåi tính ña daïng sinh hoïc cuûa quaàn xaõ, theå hieän ôû möùc ñoä loaøi vaø caù theå. - Öu ñieåm Chæ soá ña daïng ñöôïc duøng ñeå so saùnh tính ña daïng caùc quaàn xaõ sinh vaät nghieân cöùu. Coù theå duøng trong moïi vuøng ñòa lyù, moïi loaïi thuûy vöïc, deã tính toaùn, theå hieän soá löôïng cuï theå. - Nhöôïc ñieåm Coù nhöõng ngoaïi leä, ña daïng sinh hoïc bieán ñoåi ngay caû khi khoâng coù oâ nhieãm moâi tröôøng. Caàn coù quaàn xaõ chuaån ñeå so saùnh. Caùc chæ soá ña daïng thöôøng duøng : + Chæ soá Simpson (1949) s D= ∑ ni ( ni −1) i =1 n ( n −1) + Chæ soá Margalef (1961) D= S −1 ln N + Chæ soá Shannon vaø Weaver (1949) s H ' = −∑ i=1 ni ni ln n n ______________________________________________________________________1-10 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ + Chi soá caân baèng (Pielou, 1966) E= H' H'.max + Chæ soá Menhinick (1964) S N I = Trong ñoù : ni : Soá löôïng cuûa caùc caù theå cuûa loaøi thöù i trong maãu laáy töø moät quaàn xaõ. n : Soá löôïng cuûa caùc caù theå trong moät maãu laáy töø moät quaàn xaõ. S : Soá löôïng caùc loaøi coù trong maãu hoaëc maät ñoä maãu N : Soá löôïng caùc caù theå trong moät quaàn theå hoaëc quaàn xaõ. • Chæ soá dinh döôõng Nygaard (1949) ñaõ xaùc ñònh chæ soá dinh döôõng cho caùc thuyû vöïc daïng hoà theo coâng thöùc. M + Chl + C + E Q = -------------------------D Khi Q < 1 Q :1 – 5 Q>5 : ngheøo dinh döôõng (oligotrophic). : dinh döôõng trung bình (mesotrophic). : giaøu dinh döôõng (eutrophic). Trong ñoù: M Chl C E D : : : : : Cyanophyceae Chlorococcales Centriceae Euglenophyceae Desmidiaceae • Chæ soá töông ñoàng (Sorensen, 1948) S= 2Sc ( Si + Sj ) Trong ñoù : Sc : Laø soá loaøi chung cuûa 2 maãu. Si, Sj : Laø soá loaøi cuûa quaàn xaõ thöù i vaø j. ______________________________________________________________________1-11 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ • Chæ soá öu theá (Berger vaø Parker, 1970). D= N max N Trong ñoù : N: Laø toång caù theå trong maãu. Nmax : Laø toång soá caù theå cuûa loaøi coù soá löôïng cao nhaát. • Tyû soá E/S vaø chæ soá P = E/S+E (Phaïm Vaên Mieân, 2001) Trong ñoù : E : Soá loaøi (soá löôïng) giun nhieàu tô soáng töï do (Errantia – Polychaeta) S : Soá loaøi (soá löôïng) giun nhieàu tô soáng ñònh cö (Sedentaria – Polychaeta) ______________________________________________________________________1-12 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ CHÖÔNG HAI CÔ SÔÛ KHOA HOÏC XAÙC ÑÒNH CAÙC LOAØI SINH VAÄT CHÆ THÒ VAØ CAÙC CHÆ TIEÂU SINH HOÏC ÑEÅ PHAÂN VUØNG VAØ PHAÂN LOAÏI HEÄ THOÁNG SOÂNG RAÏCH TP. HOÀ CHÍ MINH VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU 2.1 VUØNG NGHIEÂN CÖÙU CUÛA ÑEÀ TAØI Heä thoáng soâng raïch Thaønh phoá Hoà Chí Minh naèm ôû haï löu soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn bao goàm caû soâng Vaøm Coû thuoäc mieàn ñòa lyù töï nhieân Nam Trung boä vaø Nam boä Vieät Nam, vuøng khí haäu nhieät ñôùi aù xích ñaïo. Do lòch söû phaùt trieån töï nhieân, trong löu vöïc soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn khoâng coù hoà töï nhieân maø chæ coù caùc hoà chöùa nöôùc ñöôïc hình thaønh trong khoaûng boán möôi naêm gaàn ñaây: hoà Ña Nhim (1960) treân soâng Ña Nhim, hoà Daàu Tieáng treân soâng Saøi Goøn (1985), hoà Trò An treân soâng Ñoàng Nai (1987), hoà Thaùc Mô treân soâng Beù (1994), hoà Haøm Thuaän, hoà Ña Mi treân soâng La Ngaø (2000). Moät heä thoáng soâng, keânh noái lieàn caùc soâng Saøi Goøn, soâng Ñoàng Nai, soâng Vaøm Coû taïo thaønh moät maïng löôùi soâng khaù daøy. Treân caùc soâng raïch do ñaëc tính lan truyeàn trieàu töø bieån Ñoâng, keânh noái lieàn caùc soâng lôùn vôùi nhau thöôøng coù caùc ñieåm giaùp nöôùc: giaùp nöôùc Laùng Le treân keânh Ngang, giaùp nöôùc ôû khu vöïc ngaõ ba Taân Hoaù – Loø Goám treân keânh Ñoâi, giaùp nöôùc Taân Böûu treân raïch Chôï Ñeäm... Giaùp nöôùc laø caùc chöôùng ngaïi sinh thaùi cho quaù trình lan truyeàn trieàu vaø caùc chaát thaûi treân heä thoáng keânh raïch, taïo söï khaùc bieät veà chaát löôïng nöôùc giöõa hai quaõng soâng. Döïa theo vò trí giôùi haïn haønh chaùnh cuûa Tp. Hoà Chí Minh ñeà taøi xaùc ñònh vuøng nghieân cöùu chuû yeáu laø caùc soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn, chôï Ñeäm, caùc soâng ôû Nhaø Beø, Caàn Giôø vaø caùc löu vöïc keânh raïch trong phaïm vi Tp. Hoà Chí Minh. Tuy nhieân ñeà taøi cuõng môû roäng nghieân cöùu ra moät soá ñieåm ngoaøi phaïm vi thaønh phoá do moái quan heä toaøn löu vöïc. 2.2 CAÙC ÑIEÀU KIEÄN SINH THAÙI 2.2.1 Cheá ñoä thuûy trieàu vaø thuyû vaên _____________________________________________________________________ 2-1 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004 Nghieân cöùu hoaøn thieän caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng vaø phaân vuøng, phaân loaïi moâi tröôøng nöôùc caùc thuûy vöïc Tp. Hoà Chí Minh ___________________________________________________________________________ Toaøn boä heä thoáng soâng raïch TP. Hoà Chí Minh chòu taùc ñoäng maïnh cuûa thuûy trieàu bieån Ñoâng – theo cheá ñoä baùn nhaät trieàu, bieân ñoä trieàu töø 2,5 – 4,0 m. Bieân ñoä trieàu taêng daàn töø Baéc xuoáng Nam. Ñaëc ñieåm thuyû vaên cuûa löu vöïc Ñoàng Nai – Saøi Goøn ñöôïc chuùng toâi trình baøy chi tieát trong Phuï luïc 1. Heä sinh thaùi thuyû sinh vaø chæ thò sinh hoïc ñöôïc nghieân cöùu treân cô sôû keát hôïp 3 thaønh toá: Thuyû vaên – Thuyû hoaù – Thuyû sinh. Do vaäy chuùng toâi trình baøy ñaëc ñieåm thuyû vaên vaø thuyû hoaù löu vöïc soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn, troïng taâm laø soâng raïch Tp. Hoà Chí Minh chi tieát ôû Phuï luïc 1 vaø 2. Chöông hai naøy chæ toùm taét 1 soá neùt khaùi quaùt veà thuyû vaên vaø thuyû hoùa chöù khoâng trình baøy chi tieát ñeå khoâng aûnh höôûng ñeán noäi dung nghieân cöùu troïng taâm cuûa ñeà taøi laø sinh vaät chæ thò chaát löôïng nöôùc. 2.2.2 Ñaëc ñieåm thuyû hoaù Chi tieát veà ñaëc ñieåm thuyû hoaù löu vöïc Ñoàng Nai – Saøi Goøn vaø Thaønh Phoá Hoà Chí Minh ñöôïc trình baøy chi tieát ôû Phuï luïc 2. Döôùi ñaây laø khaùi quaùt moät soá ñieåm chính. • Ñoä maën. Tröôùc khi coù hoà Daàu Tieáng, Trò An, Thaùc Mô, ñöôøng ñaúng maën S: 4‰ ôû ngang raïch Tra treân soâng Saøi Goøn vaø Long Ñaïi treân soâng Ñoàng Nai. Ngaøy nay, ñöôøng ñaúng maën S: 4‰ naèm ôû khu vöïc ngaõ ba Caùt Laùi (Ñeøn Ñoû), nôi hôïp löu cuûa soâng Saøi Goøn vaø soâng Ñoàng Nai. Muøa khoâ, ôû phía Taây Thaønh phoá Hoà Chí Minh, maën xaâm nhaäp vaøo keânh raïch maïnh hôn ôû phía Ñoâng. Muøa khoâ, ôû khu vöïc Chôï Ñeäm treân soâng chôï Ñeäm vaø khu vöïc caàu Taân Nhaät treân keânh Ngang, ñoä maën tôùi 7‰ (thaùng 03-1998). Caùc keânh raïch ôû phía Nam Saøi Goøn: raïch Phuù Xuaân, keânh Caây Khoâ, raïch Baø Laøo, raïch Caàn Giuoäc, raïch Toâm, muøa khoâ ñoä maën tôùi 10‰. Vaøo cuoái muøa möa ñoä maën ôû khu vöïc naøy thuoäc loaïi nöôùc ngoït (S<1‰). Töø muõi Nhaø Beø tôùi khu vöïc cöûa soâng ñoä maën taêng daàn tôùi 30-31‰ (chöông trình quan traéc cuûa Thaønh phoá Hoà Chí Minh naêm 1996-1997). Xeùt veà maët ñoä maën vaøo muøa khoâ coù theå chia heä thoáng soâng raïch thaønh phoá laøm 4 vuøng ñoä maën: - Nöôùc ngoït hoaøn toaøn (S<5‰) töø Long Ñaïi treân soâng Ñoàng Nai, caàu Bình Phöôùc treân soâng Saøi Goøn trôû leân thöôïng löu. _____________________________________________________________________ 2-2 Vieän Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån Beàn vöõng, 5 - 2004