Tài liệu Nghiên cứu giải pháp phát triển du lịch bền vững ở di tích cấp quốc gia đặc biệt đền trần thương, hà nam.

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA CÁC KHOA HỌC LIÊN NGÀNH ĐOÀN THỊ HUỆ NGHIÊN CỨU GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DU LỊCH BỀN VỮNG Ở DI TÍCH CẤP QUỐC GIA ĐẶC BIỆT ĐỀN TRẦN THƢƠNG, HÀ NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC BỀN VỮNG Hà Nội – 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA CÁC KHOA HỌC LIÊN NGÀNH ĐOÀN THỊ HUỆ NGHIÊN CỨU GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DU LỊCH BỀN VỮNG Ở DI TÍCH CẤP QUỐC GIA ĐẶC BIỆT ĐỀN TRẦN THƢƠNG, HÀ NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC BỀN VỮNG Chuyên ngành: KHOA HỌC BỀN VỮNG Mã số: Chƣơng trình đào tạo thí điểm Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS Nguyễn Văn Bình Hà Nội – 2017 LỜI CAM ĐOAN Học viên xin cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu do cá nhân học viên thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn khoa học của TS Nguyễn Văn Bình, không sao chép các công trình nghiên cứu của ngƣời khác. Số liệu và kết quả của luận văn chƣa từng đƣợc công bố ở bất kỳ một công trình khoa học nào khác. Các thông tin thứ cấp sử dụng trong luận văn là có nguồn gốc rõ ràng, đƣợc trích dẫn đầy đủ, trung thực và đúng qui cách. Học viên hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính xác thực và nguyên bản của luận văn. Học viên thực hiện luận văn Đoàn Thị Huệ i LỜI CẢM ƠN Trƣớc hết học viên xin chân thành cảm ơn các thầy cô công tác và giảng dạy tại Khoa các khoa học liên ngành– Trƣờng Đại học Quốc gia Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ học viên trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Học viên xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS Nguyễn Văn Bình đã giành nhiều thời gian và tâm huyết hƣớng dẫn, định hƣớng nghiên cứu khoa học để học viên có thể hoàn thành bản luận văn. Học viên cũng xin trân trọng cảm ơn Ban Gián đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nam, phòng Nghiệp vụ Văn hóa & Gia đình, phòng Nghiệp vụ Du lịch, Trung tâm xúc tiến du lịch- Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nam; Cục Thống kê Hà Nam; Sở Tài nguyên và Môi trƣờng Hà Nam; Thƣờng trực Thành ủy, HĐND - Lãnh đạo UBND thành phố Phủ Lý và huyện Lý Nhân, phòng Văn hóa & Thông tin huyện Lý Nhân, Ban Quản lý di tích đền Trần Thƣơng đã tận tình giúp đỡ, cung cấp tài liệu và tạo điều kiện về mọi mặt trong quá trình học viên thực hiện luận văn này. Cuối cùng, học viên xin chân thành gửi lời cảm ơn tới gia đình, đồng nghiệp, bạn bè luôn ủng hộ, động viên và khích lệ học viên trong quá trình thực hiện luận văn. Học viên: Đoàn Thị Huệ ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................................ii MỤC LỤC .......................................................................................................................... iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................................................... vi DANH MỤC BIỂU ĐỒ .....................................................................................................vii DANH MỤC HÌNH ...........................................................................................................vii DANH MỤC BẢNG ..........................................................................................................vii MỞ ĐẦU .............................................................................................................................. 1 1. Lý do lựa chọn đề tài nghiên cứu ..................................................................................... 1 2. Sơ lƣợc tình hình nghiên cứu ........................................................................................... 2 3. Mục tiêu nghiên cứu ......................................................................................................... 6 4. Dự kiến những đóng góp của đề tài .................................................................................. 6 5. Nội dung, phƣơng pháp luận nghiên cứu ......................................................................... 7 6. Đặc điểm, đặc trƣng của đối tƣợng nghiên cứu.............. Error! Bookmark not defined. 7. Cấu trúc của luận văn ....................................................................................................... 8 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU................................................................................... 9 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ............................................................................................. 9 1.1.1. Trên Thế giới .............................................................................................................. 9 1.1.2. Ở Việt Nam............................................................................................................... 14 1.2. Cơ sở lý luận của đề tài ............................................................................................... 17 1.2.1. Du lịch và phát triển du lịch ..................................................................................... 17 1.2.1.1. Các khái niệm du lịch ............................................................................................ 17 1.2.1.2. Nguyên tắc phát triển du lịch................................................................................. 18 1.2.2. Môi trƣờng và mối quan hệ giữa môi trƣờng và du lịch .......................................... 19 1.2.2.1. Khái niệm môi trƣờng ........................................................................................... 19 1.2.2.2. Khái niệm môi trƣờng du lịch ............................................................................... 19 1.2.2.3. Mối quan hệ giữa môi trƣờng và du lịch ............................................................... 21 1.2.3. Phát triển du lịch bền vững ....................................................................................... 24 1.2.3.1. Khái niệm phát triển bền vững chung ................................................................... 24 iii 1.2.3.2. Các nguyên tắc phát triển bền vững ...................................................................... 25 1.2.3.3. Các mục tiêu của phát triển bền vững ................................................................... 25 1.2.3.4. Khái niệm phát triển du lịch bền vững .................................................................. 26 1.2.3.5. Các nguyên tắc của phát triển du lịch bền vững .................................................... 28 1.2.3.6. Mục tiêu của phát triển du lịch bền vững .............................................................. 28 1.2.3.7. Các tiêu chí cơ bản để phát triển du lịch bền vững ............................................... 29 Chƣơng 2. ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI, CÁCH TIẾP CẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.................................................................................................................................... 32 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu .................................................................................................. 32 2.2. Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................................... 32 2.3. Cách tiếp cận ............................................................................................................... 32 2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu………………………………………………………………….33 3.1. Tiềm năng và thực trạng phát triển du lịch tại di tích quốc gia đặc biệt đền Trần Thƣơng ............................................................................................................................... 37 3.1.1. Tiềm năng phát triển du lịch tại di tích quốc gia đặc biệt đền Trần Thƣơng ........... 37 3.1.1.1. Khái quát lịch sử đền Trần Thƣơng ....................................................................... 37 3.1.1.2. Những giá trị lịch sử, văn hóa của đền Trần Thƣơng ............................................ 40 3.1.1.3. Đánh giá tổng quát lại về tiềm năng của ngôi đền ................................................ 46 3.1.2. Thực trạng phát triển du lịch tại di tích quốc gia đặc biệt đền Trần Thƣơng. .......... 50 3.1.2.1. Chủ trƣơng chính sách ........................................................................................... 50 3.1.2.2. Công tác đầu tƣ phát triển nguồn lực .................................................................... 54 3.1.2.3. Thực trạng hoạt động ............................................................................................. 64 3.2. Những định hƣớng chính trong phát triển du lịch bền vững đền Trần Thƣơng. ......... 77 3.2.1. Căn cứ đề xuất định hƣớng ....................................................................................... 77 3.2.2. Những định hƣớng chính nhằm phát triển du lịch bền vững đền Trần Thƣơng. ..... 79 3.3. Những giải pháp nhằm đẩy mạnh phát triển du lịch bền vững tại đền Trần Thƣơng. 80 3.3.1 Nhóm giải pháp về cơ chế chính sách ...................................................................... 80 3.3.2. Nhóm giải pháp về xây dựng quy hoạch .................................................................. 81 3.3.3 Nhóm giải pháp về tăng cƣờng đầu tƣ ...................................................................... 83 iv 3.3.4. Nhóm giải pháp về hoàn thiện nâng cao năng lực tổ chức điều hành các hoạt động du lịch ................................................................................................................................. 86 3.3.5. Nhóm giải pháp xúc tiến quảng bá ........................................................................... 87 3.3.6. Nhóm giải pháp phát triển du lịch gắn với cộng đồng ............................................. 88 KẾT LUẬN- KHUYẾN NGHỊ .......................................................................................... 90 1. Kết luận........................................................................................................................... 90 2. Khuyến nghị ................................................................................................................... 91 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................................. 93 PHỤ LỤC v DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT HĐND Hội đồng nhân dân ICOMOS International Council on Monuments and Sites Hội đồng Di tích và Di chỉ Quốc tế IUCN International Union for Conservation of Nature and Natural Resources Liên minh Quốc tế Bảo tồn Thiên nhiên và Tài nguyên Thiên nhiên PTBV STBT The sustainable tourism ben chmarking tool Công cụ chuẩn về du lịch bền vững UBND Ủy ban nhân dân UNEP United Nations Environment Programme Chương trình Môi trường Liên Hiệp Quốc UNESCO United Nations Educational Scientific and Cultural Organization Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc VH&TT Văn hóa và thông tin WTO World Tourism Organization Tổ chức Du lịch Thế giới WTTC World Travel and Tourism Council Hội đồng Du lịch và Lữ hành thế giới vi DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1.1. Tổng doanh thu từ khách du lịch của Việt Nam từ năm 2005 - 2015 ........... 22 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Mô hình phát triển bền vững .............................................................................. 24 Hình 3.1. Bản đồ vị trí của du lịch tỉnh Hà Nam trong vùng du lịch “Đồng bằng sông Hồng và Duyên Hải Bắc Bộ” ............................................................................................. 37 Hình 3.2. Hiện trạng về tài nguyên du lịch của tỉnh Hà Nam ............................................ 46 Hình 3.3. Bản đồ các tuyến điểm, không gian du lịch đền Trần Thƣơng trong tổng thể tỉnh Hà Nam ............................................................................................................................... 47 Hình 3.4. Sơ đồ vị trí quy hoạch chi tiết đền Trần Thƣơng ............................................... 53 Hình 3.5. Bản đồ hiện trạng hạ tầng giao thông - kỹ thuật tỉnh Hà Nam ........................... 56 Hình 3.6. Sơ đồ Ban tổ chức quản lý đền Trần Thƣơng………………………………………….64 DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. So sánh phát triển du lịch bền vững và phát triển du lịch không bền vững ...... 27 Bảng 3.1. Những ấn tƣợng của khách du lịch về đền Trần Thƣơng .................................. 50 Bảng 3.2. Đánh giá của các doanh nghiệp kinh doanh du lịch về tiềm năng du lịch của đền Trần Thƣơng ....................................................................................................................... 49 Bảng 3.3. Đánh giá về mức độ cần thiết trong phát triển du lịch tại đền ........................... 50 Bảng 3.4. Khảo sát phƣơng tiện vận chuyển của khách du lịch khi đến đền Trần Thƣơng ............................................................................................................................................ 57 Bảng 3.5. Khảo sát sự tham gia của các doanh nghiệp vào hoạt động du lịch tại đền Trần Thƣơng ............................................................................................................................... 58 Bảng 3.6. Nguồn cung cấp thông tin đền Trần Thƣơng đối với khách du lịch .................. 62 Bảng 3.7. Bảng thống kê khách du lịch về các di tích và lễ hội, các danh thắng của huyện Lý Nhân .............................................................................................................................. 65 Bảng 3.8. Khảo sát mục đích của khách du lịch khi đến đền Trần Thƣơng....................... 66 Bảng 3.9. Lợi ích của hoạt động du lịch tại đền Trần Thƣơng đối với ngƣời .................... 68 vii Bảng 3.10. Đóng góp của ngƣời dân địa phƣơng với các hoạt động du lịch tại đền Trần Thƣơng ............................................................................................................................... 68 Bảng 3.11. Đánh giá tác động của du lịch đến phát triển văn hóa tại đền Trần Thƣơng ... 70 Bảng 3.12. Đánh giá của ngƣời dân địa phƣơng và cơ quan quản lý về tác động của hoạt động du lịch đến an ninh, trật tự của đền Trần Thƣơng ..................................................... 71 Bảng 3.13. Đánh giá của ngƣời dân địa phƣơng về tác động của du lịch đến môi trƣờng tại đền Trần Thƣơng ................................................................................................................ 72 Bảng 3.14. Đánh giá của cơ quan quản lý về tác động của hoạt động du lịch đến môi trƣờng ................................................................................................................................. 72 Bảng 3.15. Mức độ hài lòng của ngƣời dân địa phƣơng và khách du lịch về hoạt động du lịch tại đền Trần Thƣơng .................................................................................................... 73 Bảng 3.16. Đánh giá của các nhà kinh doanh du lịch và cán bộ quản lý về hiệu quả của hoạt động du lịch tại đền Trần Thƣơng .............................................................................. 74 viii MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài nghiên cứu Với đặc trƣng là ngành kinh tế tổng hợp, du lịch đang ngày càng có vai trò quan trọng và đóng góp to lớn vào sự phát triển kinh tế - chính trị - văn hoá - xã hội của mỗi quốc gia. Ngày nay, hầu hết các quốc gia trên thế giới, cũng nhƣ các địa phƣơng trong mỗi nƣớc đã coi phát triển du lịch là mục tiêu chiến lƣợc trong chính sách phát triển kinh tế - xã hội của mình. Tuy nhiên, bên cạnh những đóng góp tích cực thì việc khai thác và phát triển du lịch quá tải cũng gây ra nhiều tiêu cực cả về mặt kinh tế lẫn xã hội. Chính vì vậy, vấn đề đặt ra đối với ngành du lịch hiện nay là phải phát triển du lịch một cách bền vững. Du lịch bền vững đƣợc coi là một trong ba thành phần cấu tạo nên sự phát triển bền vững nhờ vào những mối liên kết của nó với các ngành kinh tế khác. Phát triển du lịch bền vững không chỉ còn là một hiện tƣợng nhất thời mà đã trở thành một xu thế tất yếu của thời đại, là mục tiêu đặt ra cho phát triển và có ý nghĩa quan trọng đối với nhiều quốc gia trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Đƣợc coi là một trong những nguồn tài nguyên cơ bản của du lịch, bên cạnh các tài nguyên về tự nhiên, kinh tế, xã hội thì văn hóa đƣợc coi là một tài nguyên rất quan trọng trong phát triển du lịch bền vững. Khai thác các giá trị văn hóa nhằm phát triển du lịch gắn với những nguyên tắc phát triển bền vững là một vấn đề không mới đối với chúng ta. Mặc dù vậy trong thực tế không phải lúc nào những nguyên tắc mang tính lý thuyết đó cũng đƣợc áp dụng một cách đầy đủ trong quá trình phát triển, cho dù đa số các nhà quản lý hay các doanh nghiệp đều luôn nhìn nhận đƣợc tính đúng đắn của những lý thuyết đó., Vì vậy trong nhiều trƣờng hợp, các nguyên tắc đúng đắn vẫn bị gạt ra ngoài bởi những lý do hết sức khác nhau. Điều đáng buồn là chính những ngƣời không tuân thủ các nguyên lý bền vững cũng đã biết trƣớc đƣợc hậu quả của việc phá vỡ nguyên tắc đó sẽ nhƣ thế nào, đôi khi chính là sự kết thúc tan vỡ của một quá trình kinh doanh. Có rất nhiều ví dụ về vấn đề này tại các điểm di tích văn hóa của nƣớc ta. Các câu chuyện của Đền Trần với lễ phát ấn hàng năm, câu chuyện lễ hội chùa Hƣơng, lễ hội Đền Sóc, Bà chúa Kho... đến nay vẫn là đề tài tiêu tốn bao nhiêu giấy mực. Câu hỏi lớn đặt ra: Vì sao lại có tình trạng nhƣ vậy? Làm thế nào để những nguyên tắc về bền vững luôn song hành với phát triển du lịch tại các điểm di tích văn hóa. Để mỗi khi đến một điểm văn hóa, chúng ta luôn cảm 1 nhận đƣợc các giá trị văn hóa đƣợc nâng niu trân trọng, để ta luôn thấy nụ cƣời mãn nguyện của mỗi du khách khi đặt chân đến các điểm văn hóa của chúng ta. Đó là bản chất của sự phát triển bền vững. Xuất phát từ những suy nghĩ đó và từ thực tế phát triển, tôi lựa chọn đề tài “Nghiên cứu giải pháp phát triển du lịch bền vững ở di tích cấp quốc gia đặc biệt đền Trần Thương, Hà Nam” làm luận văn với mong muốn đóng góp đƣợc một phần nhỏ bé trong quá trình tạo dựng đƣợc ở đây những nền tảng cơ bản mang tính bền vững cho việc khai thác một điểm di tích nổi tiếng của tỉnh Hà Nam vào xúc tiến phát triển du lịch. Qua đó góp phần thúc đẩy phát triển du lịch bền vững chung của Ngành du lịch Hà Nam cũng nhƣ của cả nƣớc. 2. Sơ lƣợc tình hình nghiên cứu 2.1. Tình hình nghiên cứu trên Thế giới Trên Thế giới có nhiều nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững, phần lớn các nghiên cứu này xuất phát từ góc nhìn của khái niệm phát triển bền vững, sau đó phát triển thành những nghiên cứu về phát triển bền vững trong ngành du lịch, gọi tắt là phát triển du lịch bền vững. Tính đến năm 1999, theo thống kê của tổ chức Du lịch Thế giới (The Word Tourism Organization) đã có trên 100 cuốn sách và 250 bài báo (công bố Quốc tế) nói về du lịch bền vững. Từ đó đến nay, con số trên đã tăng hơn rất nhiều và cũng rất khó tóm lƣợc trong một phần nhỏ của nghiên cứu này. Đã có rất nhiều khái niệm cũng nhƣ cách hiểu khác nhau đƣợc đƣa ra về du lịch bền vững. Theo định nghĩa của tổ chức Du lịch Thế giới của Liên Hiệp Quốc (UNWTO) năm 2005 thì “Du lịch bền vững bao gồm tất cả các loại hình du lịch, bao gồm cả du lịch quy mô lớn và những loại hình du lịch nhỏ. Nguyên tắc của sự bền vững trong du lịch là đề cập đến các yếu tố, khía cạnh về môi trƣờng, kinh tế, văn hoá – xã hội của phát triển du lịch và sự cân bằng giữa ba yếu tố này cần đƣợc thiết lập nhằm đảm bảo mục tiêu bền vững dài hạn”. Từ định nghĩa này, du lịch bền vững có thể đƣợc xây dựng dựa trên những nguyên tắc sau: Về kinh tế: Đảm bảo duy trì mục tiêu kinh tế dài hạn, quyền lợi và chia sẻ lợi ích công bằng của tất cả các bên liên quan, bao gồm cả cơ hội việc làm, thu nhập, xoá đói giảm nghèo và các dịch vụ xã hội cho các cộng đồng sở tại. 2 Về văn hoá – xã hội: Tôn trọng các giá trị văn hoá – xã hội của các nhóm cƣ dân tại các vùng du lịch, góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá đặc sắc của cộng đồng sở tại, đồng thời góp phần vào việc tăng cƣờng trao đổi, giao lƣu văn hoá giữa du khách và cộng đồng địa phƣơng. Các nhóm dân cƣ bản địa phải đƣợc tham gia khai thác tài nguyên văn hoá – xã hội của họ cho du lịch với tƣ cách chủ thể và phải đƣợc hƣởng lợi từ việc tham gia Về môi trƣờng: Sử dụng tối ƣu tài nguyên môi trƣờng nhằm hỗ trợ phát triển môi trƣờng du lịch đồng thời bảo tồn các giá trị sinh thái, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và đa dạng sinh học. Trên cơ sở đó UNWTO (2005) đã nêu ra 2 nguyên tắc cơ bản của du lịch bền vững bao gồm: Giảm thiểu tối đa những ảnh hƣởng tiêu cực của ngành du lịch và hoạt động du lịch tới môi trƣờng, văn hoá – xã hội và kinh tế; Tăng cƣờng tối đa đóng góp của ngành du lịch cho nền kinh tế và tăng lợi ích cho cả du khách và cộng đồng địa phƣơng, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và các giá trị văn hoá truyền thống. Từ những định nghĩa và nguyên tắc mang tính cơ sở trên có thể đƣợc nhìn nhận một cách tóm lƣợc sơ bộ trong một số công trình nghiên cứu có liên quan đến chủ đề của luận văn dƣới đây: Công trình “ Phát triển du lịch và môi trƣờng: phía bên kia tính bền vững” của Sharpley (2009). Sau các khái niệm về du lịch bền vững đƣợc trích trong các công trình hàn lâm và các quy trình chính sách trong các thập niên gần đây và chỉ ra giới hạn của các mô hình du lịch đƣơng thời, tác giả đề xuất một phƣơng pháp tiếp cận khác cho phép duy trì đƣợc tính bền vững về môi trƣờng – đây là điều kiện tiên quyết của du lịch bền vững. Công trình này cung cấp các quan điểm khác nhau về khái niệm du lịch bền vững và mối quan hệ giữa bền vững du lịch và bền vững môi trƣờng. Công trình phát triển bền vững là gì? Xây dựng bộ công cụ chuẩn về phát triển bền vững của Lucian Cemar và Julien Gourdon (2007). Hai tác giả đã đƣa ra phƣơng pháp thống nhất để đánh giá du lịch bền vững căn cứ trên các chỉ số định lƣợng. Phƣơng pháp này đƣợc gọi là công cụ chuẩn về du lịch bền vững (The sustainable tourism ben chmarking tool - viết tắt là STBT). STBT đánh giá tính bền vững của du lịch dƣới 4 lĩnh vực: bền vững về kinh tế (phản ánh qua 3 phƣơng diện: tài nguyên du lịch, hoạt động du 3 lịch, liên kết du lịch), bền vững về xã hội và sinh thái, bền vững về hạ tầng và sức hút. Để đánh giá đƣợc độ bền vững trong mỗi lĩnh vực trên, tác giá đƣa ra các chỉ số tƣơng ứng để lƣợng hoá thông tin. 2.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam Nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững đã trở thành một đề tài thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu trong nƣớc. Đặc biệt những khu di tích văn hoá - lịch sử, những di sản văn hoá của Việt Nam với những tiềm năng lớn về du lịch đã trở thành đối tƣợng đƣợc các học giả, các nhà nghiên cứu của Việt Nam quan tâm, nghiên cứu. Đồng thời trong những năm qua, dƣới sự chỉ đạo của Bộ, Sở văn hoá, các cơ quan và các tổ chức khoa học, các địa phƣơng đã tiến hành các nghiên cứu về những nét đặc trƣng, những giá trị độc đáo của các khu di tích văn hoá - lịch sử nhằm để bảo tồn các giá trị truyền thống cũng nhƣ để tiến hành quy hoạch phát triển du lịch bền vững, đồng thời trên cơ sở đó xác định mục tiêu, định hƣớng trong phát triển du lịch bền vững của Việt Nam. Một số công trình nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững cũng nhƣ phát triển du lịch gắn với bảo tồn giá trị văn hoá, lịch sử nhƣ: Đề tài nghiên cứu “Cơ sở khoa học và giải pháp phát triển du lịch bền vững ở Việt Nam” của Viện Nghiên cứu và Phát triển Du lịch thực hiện, do TS. Phạm Trung Lƣơng chủ nhiệm đề tài, năm 2002. Đây đƣợc coi là một công trình nghiên cứu tiêu biểu và khá công phu về vấn đề phát triển du lịch bền vững từ trên cơ sở tiếp cận hệ thống lý thuyết cũng nhƣ phân tích thực tiễn để từ đó đúc kết kinh nghiệm và đề xuất giải pháp. Đề tài “Quản lý di sản văn hoá với phát triển du lịch bền vững vùng Nam Bộ” của Ts. Huỳnh Quốc Thắng, Khoa Văn hoá học, ĐH KHXH-NV, ĐHQG-HCM trong Kỷ yếu Hội thảo “Hội nhập phát triển và vấn đề bảo tồn phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa khu vực III” do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức, tháng 12/2011. Nghiên cứu đã chỉ ra vai trò của văn hoá, quản lý di sản văn hoá với phát triển du lịch, các nguyên tắc cũng nhƣ xu hƣớng trong quản lý di sản văn hoá với phát triển văn hoá. Một số nghiên cứu đăng trên tạp chí nhƣ:Nghiên cứu “Bảo tồn và phát huy các giá trị di tích lịch sử văn hoá phục vụ phát triển du lịch Thủ đô” của tác giả Bùi Thanh Thủy trên Tạp chí Nghiên cứu Văn hóa, số 2. Nghiên cứu đã chỉ ra những vấn đề đặt ra trong công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di tích lịch sử văn hoá trên địa bàn Hà Nội với tƣ 4 cách là tài nguyên du lịch, trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di tích lịch sử văn hoá cho phát triển du lịch Thủ Đô, những yêu cầu để thực hiện các giải pháp trên. Tuy nhiên nghiên cứu mới chỉ ra những vấn đề chung nhất trong thực tế bảo tồn phát huy các giá trị văn hóa để phục vụ phát triển du lịch tại Hà Nội, tuy nhiên về khía cạnh ngƣợc lại là phát triển du lịch bền vững để bảo tồn văn hóa thì chƣa đƣợc đề cập đến.Nghiên cứu “Hoạt động bảo tồn các di sản văn hóa trong phát triển du lịch” của tác giả Đặng Hoàng Lan, trên Tạp chí Văn hoá và Du lịch, số 11, tháng 5 năm 2013. Nghiên cứu đã đề cập đến vai trò, sự cần thiết của việc bảo tồn các di sản văn hóa trong phát triển du lịch của Việt Nam, nêu ra hiện trạng thực tế, những hạn chế khó khăn, qua đó đề xuất một số giải pháp. Bên cạnh đó một số luận văn đã đƣợc bảo vệ thành công: Đề tài “Phát triển du lịch bền vững ở Phong Nha, Kẻ Bàng” (2007) của Trần Tiến Dũng. Tác giả đã phân tích các quan niệm về hệ thống đánh giá về du lịch bền vững, các kinh nghiệm du lịch bền vững và không bền vững trên thế giới, đề xuất các giải pháp phát triển du lịch bền vững Phong Nha - Kẻ Bàng. Đây là luận án về du lịch bền vững ở một vùng du lịch cụ thể lại có tính đặc trƣng. Tuy nhiên các quan niệm về du lịch bền vững cũng nhƣ các tiêu chí đánh giá chƣa đƣợc tác giả quan tâm nghiên cứu. Đề tài “Phát triển du lịch Tây Nguyên đến năm 2020 đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế” (2011) của Nguyễn Duy Mậu. Tác giả hệ thống hoá các khái niệm về du lịch, thị trƣờng du lịch, chức năng và phân loại các thị trƣờng du lịch, đƣa ra 13 loại hình du lịch phổ biến hiện nay trên Thế giới, làm rõ những lý luận của chủ nghĩa Mác Lê Nin về dịch vụ, về du lịch làm cơ sở lý luận cho định hƣớng phát triển du lịch. Phân tích vai trò của du lịch đối với tăng trƣởng kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế và các tác động tới ngành kinh tế, xã hội khác. Tác giả cũng đánh giá về tổ chức không gian lãnh thổ, công tác xúc tiến, quảng bá liên kết, đầu tƣ phát triển du lịch, đào tạo, bồi dƣỡng phát triển nguồn nhân lực và cơ chế chính sách quản lý nhà nƣớc về du lịch. Đồng thời tác giả cũng phân tích tác động của du lịch với quá trình phát triển kinh tế -xã hội, chuyển dịch cơ cấu kinh tế và hội nhập kinh tế quốc tế. Tuy nhiên trong luận án tác giả chƣa đề cập đến các yếu tố phát triển du lịch bền vững: kinh tế, xã hội và môi trƣờng do vậy chƣa làm rõ đƣợc phát triển du lịch ở Tây Nguyên có bền vững hay không, bền vững mức độ nào? 5 Đề tài “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa với phát triển du lịch bền vữngtrên cơ sở khảo sát địa bàn 10 quận nội thành Hà Nội”(2011)của Nguyễn Mạnh Cƣờng. Luận văn đã tập trung nghiên cứu hệ thống di sản văn hóa trên địa bàn thành phố Hà Nội và đề ra giải pháp quản lý, khai thác giá trị của di sản văn hóa trong phát triển du lịch. Đề tài “Tiềm năng du lịch Thái Nguyên nhìn từ góc độ lịch sử, văn hóa (19952007)” (2009) của Tạ Thị Kim Liên. Luận văn tập trung khảo sát hệ thống di sản văn hóa trên địa bàn các huyện thuộc tỉnh Thái Nguyên và đề ra giải pháp quản lý, bảo tồn, tôn tạo và phát huy các giá trị của di sản văn hóa trong phát triển du lịch. Qua một số những công trình nghiên cứu trong nƣớc cũng nhƣ trên thế giới có thể thấy rằng bảo tồn các giá trị của di tích lịch sử văn hoá gắn với phát triển du lịch bền vững đã trở thành đề tài đƣợc nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Trong những năm qua các công trình nghiên cứu tại Việt Nam đã góp phần xây dựng, làm sáng rõ hệ thống cơ sở lý thuyết về phát triển du lịch bền vững, về mối quan hệ giữa phát triển du lịch bền vững với bảo tồn các giá trị văn hoá lịch sử, đồng thời các nghiên cứu đã thực hiện khảo sát, phân tích thực trạng tại các địa điểm cụ thể, từ đó đề xuất các biện pháp hữu ích. Tuy nhiên chƣa có nghiên cứu thực hiện nghiên cứu chi tiết về vấn đề bảo tồn di tích văn hoá gắn với phát triển du lịch tại đền Trần Thƣơng. 3. Mục tiêu nghiên cứu 3.1. Mục tiêu tổng quát Đề xuất đƣợc định hƣớng và giải pháp để phát triển bền vững du lịch ở di tích cấp quốc gia đặc biệt đền Trần Thƣơng, Hà Nam. 3.2. Mục tiêu cụ thể - Làm rõ đƣợc cơ sở lý luận về phát triển du lịch bền vững; Xác định đƣợc các tiêu chí để phát triển bền vững du lịch ở di tích quốc gia đặc biệt. - Làm rõ thực trạng phát triển du lịch ở di tích quốc gia đặc biệt đền Trần Thƣơng. - Đƣa ra giải pháp phát triển bền vững du lịch ở di tích quốc gia đặc biệt đền Trần Thƣơng. 4. Dự kiến những đóng góp của đề tài Tổng hợp làm rõ cơ sở lý luận về phát triển du lịch bền vững tại một điểm di tích cấp quốc gia đặc biệt; Đánh giá đƣợc những giá trị độc đáo của đền Trần Thƣơng, những 6 tiềm năng và thực trạng phát triển du lịch tại đền Trần Thƣơng; từ đó đƣa ra giải pháp phát triển du lịch tại đây theo hƣớng bền vững, đóng góp vào phát triển du lịch tại khu vực đền Trần Thƣơng nói riêng và du lịch Hà Nam nói chung. 5. Nội dung nghiên cứu - Tổng quan cơ sở lý luận về phát triển du lịch bền vững. - Thực trạng phát triển du lịch ở di tích cấp quốc gia đặc biệt đền Trần Thƣơng. - Định hƣớng và giải pháp phát triển du lịch bền vững ở đền Trần Thƣơng. 6. Đặc điểm, đặc trƣng của đối tƣợng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu về công tác bảo tồn di tích gắn với phát triển du lịch bền vững tại đền Trần Thƣơng. Đền Trần Thƣơng là di tích quốc gia đặc biệt, một trong ba di tích quốc gia thờ Hƣng Đạo Vƣơng Trần Quốc Tuấn lớn nhất của cả nƣớc. Trong quá trình tiếp cận nghiên cứu đềnTrần Thƣơng có một số thuận lợi nhƣ: Đền Trần Thƣơng nằm ở thôn Trần Thƣơng, là vị trí trung tâm của xã Nhân Đạo, huyện Lý Nhân và có diện tích rộng nhất. Về giao thông đi lại, huyện Lý nhân đang có ƣu thế bởi những trục đƣờng lớn chạy qua nối liền Hà Nam với Hƣng Yên và Thái Bình. Để di chuyển đến đền Trần Thƣơng có thể theo các tuyến đƣờng trong huyện nhƣ: Quốc lộ 38B, đƣờng tỉnh lộ ĐT492 và hệ thống giao thông liên tỉnh, liên huyện, liên xã và đƣờng nông thôn khá hoàn thiện. Điều này đã tạo điều kiện thuận lợi cho ngƣời viết trong quá trình đi lại, tiếp cận trực tiếp, khảo sát nghiên cứu đền Trần Thƣơng.Hơn thế đền Trần Thƣơng đã đƣợc quy hoạch thành các phân khu cụ thể với nhiều phân khu chức năng nhƣ: Khu nội tự; khu vƣờn tƣởng niệm, vƣờn hoa, nhà quản lý (phía sau khu nội tự); khu cửa đền, gồm ao đền, sân lễ hội, đƣờng giao thông phía trƣớc cửa đền; bãi đỗ xe và các khu vực chức năng cùng các tuyến đƣờng giao thông kết nối. Việc phân khu chi tiết nhƣ này cũng giúp cho quá trình khảo sát, nghiên cứu điền dã đƣợc thuận lợi hơn trong khi tiếp cận. Đền Trần Thƣơng đã đƣợc công nhận là di tích quốc gia đặc biệt, vì vậy Nhà nƣớc cũng nhƣ chính quyền địa phƣơng, ban quản lý Di tích luôn khuyến khích công tác nghiên cứu nhằm bảo tồn, phát huy các giá trị của di tích. Trong quá trình điều tra tại đền Trần Thƣơng, tác giả đã nhận đƣợc sự hỗ trợ của Ban quản lý di tích đền Trần Thƣơng, cũng nhƣ của ngƣời dân địa phƣơng trong quá trình khảo sát điều tra. Bên cạnh đóđền Trần Thƣơng với những giá trị văn hoá - lịch sử độc đáo, có tiềm năng rất lớn về du lịch đã thu 7 hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu, do đó những tài liệu nghiên cứu chi tiết về đền Trần Thƣơng nhƣ các giá trị về văn hoá, lịch sử, về điều kiện tự nhiên, vị trí địa lý... cũng không ít. Đây là điều kiện rất thuận lợi cho tác giả trong quá trình thu thập, xử lý các tài liệu thứ cấp. Tuy nhiên bên cạnh những điều kiện thuận lợi thì việc tiếp cận, nghiên cứu di tích quốc gia đặc biệt đền Trần Thƣơng cũng gặp không ít khó khăn. Mặc dù hệ thống giao thông thuận tiện, nhƣng đền Trần Thƣơng nằm cách khá xa các điểm di tích cùng trong địa phƣơng, do đó việc tiếp cận đền Trần Thƣơng trong tổng thể mối liên kết với các điểm di tích, văn hoá, lịch sử trong vùng sẽ khó khăn hơn. Một điểm khó khăn nữa đó là đền Trần Thƣơng chủ yếu đƣợc nhắc đến là di tích quốc gia đặc biệt, đƣợc nghiên cứu ở góc độ văn hoá, lịch sử nhiều hơn là phát triển du lịch. Vì vậy các số liệu thống kê về hoạt động du lịch của đền Trần Thƣơng còn rất hạn chế, tác giả chƣa thực sự thu thập đầu đủ các số liệu thống kê nhƣ mong muốn. Ngoài ra, khách đến du lịch, thăm quan đền Trần Thƣơng chủ yếu vào các dịp lễ hội nhƣ lễ hội đầu năm mới vào 15 tháng giêng âm lịch, hay lễ hội từ ngày 12 – 18 tháng 8 âm lịch, còn những thời gian khác trong năm khách du lịch đến không nhiều. Trong khi đó tác giả đã tiến hành điều tra khảo sát khách du lịch đến đền Trần Thƣơng không trong dịp tổ chức lễ hội, do đó lƣợng khách đến rất hạn chế, điều này cũng gây khó khăn cho tác giả trong quá trình tiếp cận đối tƣợng khảo sát là khách du lịch. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận văn gồm có 03 chƣơng nhƣ sau: Chƣơng 1: Tổng quan tài liệu Chƣơng 2: Đối tƣợng, phạm vi, cách tiếp cận và phƣơng pháp nghiên cứu Chƣơng 3: Kết quả nghiên cứu và bàn luận 8 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Trên Thế giới Du lịch là một trong những ngành phát triển nhanh nhất trên toàn cầu, và cũng là một trong những công nghệ tạo nhiều lợi tức nhất cho đất nƣớc. Thu nhập từ du lịch cũng cho thấy xu hƣớng gia tăng ngày càng lớn. Nếu năm 2000, thu nhập từ du lịch thế giới mới đạt 494 tỷ USD, thì đến năm 2016, con số đó đã là 1.245 tỷ. Theo Tổ chức Du lịch Thế giới (UNWTO), tổng số đóng góp của Du lịch cho nền kinh tế đã đạt khoảng 9,5% GDP toàn cầu (xem [61]).Tuy nhiên tác động của du lịch rất đa dạng, bên cạnh những tác động tích cực thì trong quá trình phát triển du lịch những xung đột có thể dễ dàng phát sinh do các giá trị khác nhau của các bên liên quan, do đó ảnh hƣởng đến sự phát triển bền vững của môi trƣờng xung quanh. Trong những năm 1950, mối quan hệ giữa du lịch và vấn đề bảo tồn các giá trị tự nhiên, văn hoá, xã hội bắt đầu đƣợc chú ý. Đến những năm 1970, vấn đề này đã trở thành mối quan tâm của nhiều quốc gia trên thế giới. Sang những năm 1980 khi các vấn đề về phát triển bền vững đƣợc đề cập, tiến hành nghiên cứu thì có nhiều nghiên cứu khoa học đƣợc thực hiện nhằm đƣa ra các khía cạnh ảnh hƣởng của du lịch có liên quan đến phát triển du lịch bền vững. Từ đầu thập niên 90, các nhà khoa học đã đề cập nhiều đến việc phát triển du lịch với mục đích đơn thuần về kinh tế đang đe doạ huỷ hoại môi trƣờng sinh thái đến các nền văn hoá bản địa. Hậu quả của các tác động này sẽ làm ảnh hƣởng đến bản thân sự phát triển lâu dài của ngành du lịch. Chính vì vậy đã xuất hiện yêu cầu “Nghiên cứu phát triển du lịch bền vững” nhằm hạn chế các tác động tiêu cực của hoạt động đảm bảo sự phát triển lâu dài. Trong Chƣơng trình Nghị sự 21 Quốc gia về tài nguyên và phát triển: “Agenda 21 for the travel and tourism industry: Towards Environmentally Sustainable Development” của WTTC, WTO and Earth Council năm 1995 đã đƣa ra các định hƣớng về một Chƣơng trình nghị sự phát triển đất nƣớc: sử dụng, bảo tồn và phát triển các nguồn lực nhằm duy trì các quá trình sinh thái quyết định sự sinh tồn và nâng cao toàn bộ chất lƣợng cuộc sống hiện tại cũng nhƣ tƣng lai. Đặc biệt trong Chƣơng trình Nghị sự 21, vấn đề về phát triển bền vững trong du lịch gắn với bảo tồn đƣợc bàn đến rộng rãi hơn bao giờ hết. 9 Từ khi khái niệm “phát triển bền vững” đƣợc nêu ra đã đồng thời kéo theo sự ra đời của khái niệm “du lịch bền vững”. Năm 1993, tờ báo “Du lịch bền vững” (Journal of Sustainable Tourism) của Anh ra đời, đã đƣa công tác nghiên cứu ngành du lịch bƣớc vào một trang mới. Tháng 4 năm 1995, tổ chức UNESCO, tổ chức du lịch thế giới, chƣơng trình môi trƣờng Liên Hợp Quốc đã tiến hành Hội nghị du lịch bền vững thế giới tại Tây Ban Nha. Hội nghị đã thông qua “Hiến chƣơng phát triển du lịch bền vững” và “Kế hoạch hành động phát triển du lịch bền vững”. Hai văn kiện này đã trở thành hệ thống chuẩn tắc, cung cấp cho các nƣớc nội dung cụ thể trong việc phát triển du lịch bền vững, đánh dấu giai đoạn tiến hành thực tiễn của công tác này. Du lịch cũng đóng một vai trò quan trọng trong việc thực hiện các Mục Tiêu Phát triển Thiên niên kỷ (Millennium Development Goals) mà Liên Hơp Quốc đã đề ra từ năm 2000, đặc biệt là các mục tiêu xóa đói giảm nghèo, bình đẳng giới, bền vững môi trƣờng và hợp tác quốc tế để phát triển.Chính vì vậy mà du lịch bền vững (sustainable tourism) là một phần quan trọng của phát triển bền vững (sustainable development) của Liên Hợp Quốc. Phát triển du lịch bền vững là một chủ đề đƣợc thảo luận rất nhiều ở các hội nghị và diễn đàn lớn nhỏ trên toàn thế giới. Trên thế giới có nhiều nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững, phần lớn các nghiên cứu này xuất phát từ góc nhìn của khái niệm phát triển bền vững, sau đó phát triển thành những nghiên cứu về phát triển bền vững trong ngành du lịch, gọi tắt là phát triển du lịch bền vững. Cho đến nay, số lƣợng các nghiên cứu về vấn đề này đã tăng lên rất nhiều. Từ góc độ nghiên cứu các vấn đề nguyên lý chung, phải kể đến một số nghiên cứu tiêu biểu về du lịch bền vững do UNWTO thực hiện, nhƣ: “Making Tourism More Sustainable - A Guide for Policy Makers” do UNEP và UNWTO thực hiện năm 2005. Nghiên cứu đã đƣa ra những cơ sở lý thuyết về khái niệm du lịch bền vững, những nguyên tắc phát triển du lịch bền vững cũng nhƣ những giải pháp chiến lƣợc phát triển bền vững để cung cấp cho các nhà hoạch định chính sách về phát triển du lịch. “Tourism and Biodiversity – Achieving Common Goals Towards Sustainability” do UNWTO thực hiện năm 2010. Nghiên cứu minh họa giá trị cao về đa dạng sinh học cho ngành du lịch, vạch ra các chính sách hiện hành, hƣớng dẫn và đề ra các sáng kiến toàn 10